Powstawanie nasion jest związane z przemiana pokoleń

To następowanie po sobie pokolenia haploidalnego-gametofit i rozmnażającym się płciowo z pokoleniem diploidalnym-sporofit i rozmnażającym się bezpłciowo.

U organowców(mszaki)przemiana ta ma charakter cykliczny n-2n-n-2n… i heteromorficzny tzn.że pokolenia pod wzgl budowy morfologicznej róznia się morfologicznie(budowa i składem genetycznym)

U nago i okrytonasiennychsporofitem jest dojrzały osobnik(zaczyna się od zygoty) a gametofitem:

*żeńskim-rozwiniety woreczek zalążkowy

*męskim-rozwiniete ziarno pyłku

Rośliny nagozalążkowe(nagonasienne)

Nazwa bierze się z tad, że u nich zalążki sA nagie-lezą na owocolistkach.

Nagonasienne dlatego, że nasiona nie SA okryte owocnią, a leżą one nie odsłonięte na łuskach nasiennych,które powstają z owocolistków.

Inne cechy nagozalążkowych:

*zalążek posiada pojedynczą osłonkę

*wys. pojedyncze zapłodnienie

*pows. tylko nasiona

*w nasieniu tkanką zapasową jest bielmo pierwotne zwane prabielmem(jest ono haploidalne)

*współczesne żyjące SA wszystkie wiatropylne

*kwiaty śa zawsze rozdzielnopłciowe

*ulistnienie skrętoległe

Kwiatem żeńskim u nagozalążkowych jest owocolistek zalążkami. Jest on okryty pojedynczą osłonką która na szczycie się nie zrasta tworząc okienko. Wew. zalążka jest ośrodek, którego jedna z komórek zwana jest komórką macierzystą woreczka zalążkowego(makrosporocyt). Dzieli się mejotycznie i powst. 4 haploidalne komórki których 3 zanikają a jedna rozrasta się i powst jednojądrowo haploidalny woreczek zalążkowy(jest on odpowiednikiem zarodnika żeńskiego-makrospory).Nastepnie jądro tego woreczka przechodzi wielokrotnie podziały mitotyczne(u sosny jest to 8-11)i powst.nam wielojądrowy-komórkowy woreczek zalążkowy z dwoma szczątkowymi rodniami i komórkami jajowymi(ten woreczek wielojądrowy jest homologiem gametofitu żeńskiego).W takim stanie rozwoju jest przygotowany do zapłodnienia

Kwiatem męskim jest pręcik lub zbiór pręcików nagozalążkowych pręciki są siedzące i zbudowane są tylko z główki, która składa się z dwóch komór pylnikowych komorach pylnikowych wyst tkanka archesporialna(zarodnikotwórcza) którek kom.dzielą się mejotycznie i powst.haploidalne jednojadrowe ziarna pyłku które otoczone SA dwoma oslonkami:zew-egzyna i wew-indyną(te jednojądrowe ziarna pylku SA homologami zarodników męskich-makrospory)

Rozwój ziaren pyłku niekiedy rozpoczyna się w woreczkach pyłkowych, a do ich całkowitego rozwoju dochodzi po zapyleniu czyli przeniesieniu ziarna pyłku przez wietr na okienko zalążka. Wówczas z wew oslonki-indymy tworzy się łagiewka pyłkowa, a jadro dzieli się kilkakrotnie mitotycznie i powstaje: dwie szczątkowe komórki przedroślowe, kom. trzonowa zwana ścianą, kom. wegetatywna, która kieruje wzrostem łagiewki oraz kom. generatywna wlaściwa, która w ostatniej fazie tuz przed zapłodnieniem dzieli się na 2 kom plemnikowi-plemniki. Tak rozwinięte ziarno pyłku(łagiewka, dwie szczątkowe kom przedrośla ,kom ściany i dwie kom plemnikowi plemnikLand.Of.The.Dead.Unrated.Cut.2005.DVDRip.XviD-UnSeeNowi.ą homologami gametofitu męskiego.

Kiedy łagiewka pyłkowa przerośnie nam okienko i ośrodek zalążka wyrasta ona do rodni z kom. Jajową gdzie jej szczyt zostaje rozpuszczony, kom wegetatywna zanika a do rodni wlew się jedno z jąder plemnikowych gdzie łączy się z kom jajową i powstaje zygota(2n) która z następnie przekształca się w zarodek. W tym czasie kom woreczka zalążkowego(gamet żeńskiego)przekształcają się w tkankę zapasową zwaną bielmem pierwotnym lub prabielmem 1n).Natomiast osłonka zalążka przekształca się w łupinę nasienną i powstaje nam nasienie.

Z chwilą tworzenia się nasion owocolistki drewnieją i powstaje z nich łuski nasienne.

Nasienie u nagozalążkowych powstaje w zalążkach składa się:

*zarodka 2n=kom jajowa +kom plemnikowi

*prabielma n= przekształcony woreczek zalążkowy(gamet żeński)

*łupina nasienna 2n=przekszt osłonka zalążka

U cisowatych nasiona sA ukryte w tzw. osłonce, która jest wytworem pierścienia kom znajdujących się u nasady zalążka.(jest to jedna cześć cisu, która nie posiada trującej bakkatyny).

U jałowców owocolistki częściowo się zrastają przez co powstają niby owoce zwane szyszko-jagodami.

Rośliny okrytozalążkowe (nasienne)

Cechy:

*zalążki SA ukryte w słupkach, które powstają ze zrośnięcia się owocolistków

*wyst podwójne zapłodnienie

*powst owoce=nasienie+owoce

*tkanką zapasową nasiona jest bielmo(3n) lub obielmo(2 n)

*wyst różne sposoby zapylania

Za kwiat żeński należy uznać słupek, który powstaje ze zrośnięcia się owocolistków lub owocolistka. Ze zrośnięcia ilu on powstał mówi nam tzw. Krotność słupka, natomiast jaki sposób zrastaj się owocolistki mówi nam komorowość słupka.

Słupek składa się z :*znamienia* szyjki* zalążni

Zalążek pokryty jest podwójną osłonką, która na szczycie nie zrasta się tworząc okienko. Jedna z Komorek zwana kom macierzystą woreczka zalążkowego dzieli się mejotycznie i powstaje 4 kom haploidalne, 3 zanikają i rozrasta się. Powstaje jednojądrowy woreczek zalążkowy(odpowiednik zarodnika męskiego-makrospory).Jadro tego woreczka dzieli się 3 razy mejotycznie i powst ośmiojądrowy woreczek zalążkowy(odpowiednik gametofitu żeńskiego)żeńskiego składa się z:

*przy okienku znajduje tzw.aparat jajowy skladający się z dużej kom.jajowej i 2 kom pomocniczych zwanych synergidami(SA one pozostałością rodu)

W centralnym woreczku zalążkowym umieszczone są 2 jadra które nazywamy wtórnym jądrem woreczka zalążkowego lub komórką centralną.Na biegunie przeciwległym do okienka SA 3 jadra zwane antypodami.

Tak rozwiniety ośmiojądrowy woreczek zalążkowy jest u okrytozalążkowych gametofitem żeńskim.Jest on gotowy do podwójnego zapłodnienia.

Pręcik u okrytozalążkowych sklada się z nitki pręcikowej i główki, a glowka sklada się z dwóch pylnikow polaczonych lacznikiem.(tkanka zarodnikotwórcza)Powstaja haploidalne jednojadrowe ziarna pyłku(to odpowiedniki zarodników meskich)

Rozwój ziaren pyłku rozpoczyna się już w komórkach pyłkowych, a do ich całkowitego rozwoju dochodzi po zapyleniu czyli po przeniesieniu ziaren pylku na znamie slupka.

Rodzaje zapylenia i sposoby zapylenia wówczas wew. Osłonki ziarnka pylku-indyma-tworzy się łagiewka a jądro dzieli się mitotycznie: pierwszy raz na kom wegetatywną, która kieruje wzrostem łagiewki oraz na kom generatywną która dzieli się jeszcze raz mitotycznie na dwie kom plemnikowi. Tak zbudowane zierno pyłku :łagiewka + kom wedet +2 kom plemnikowi SA gametofitem męskim.

Kiedy łagiewka pyłkowa przerośnie nam ze znamienia słupka , okienko i ośrodek złącza się i wrośnie do woreczka tam jej szczyt zostaje rozpuszczonymi kom. Wedet zanika, a do woreczka wlewają się 2 kom. plemnikowe i dochodzi do podwójnego zapłodnienia

Podwójne zapłodnienie polega na tym żę jedna kom plemnikowi łączy się z kom jajową i powstaje zygota, która następnie przekształca się w zarodek. Druga z kom plemnikowych łaczy się ze wspólnym jadrem woreczka i powstaje zygota(3n) z której rozwija się tkanka zapasowa zwana bielmem.

W tym czasie z pozostałych warstw ośrodka tworzy się drugi rodzaj tk. zapasowej zwanej bielmem z zasłony zalążka wykształca się łupina nasienna i powstają nasiona.

Z chwilą tworzenia się nasiona ściany zalążni przekształcają się w owocnie i powstaje owoc.

Nasienie powstaje z zalążka i zbudowanie jest z:

*zarodka 2n=kom jajowa+kom plemnikowi

*bielma 3n=wtórne jądro woreczka zalążkowego 2n+kom plemnikowi

*obielma 2n=przeksztalcona osłonka zalążka

Rodzaje i sposoby zapylenia

Sposób zapylenia mówi o tym w jaki sposób jest transportowany pyłek z woreczków pyłkowych na znamię słuokow

I)Wiatropylność(anemogamia)-wyst u wszystkich współcześnie żyjących nagozalążkowych jak u wielu okrytozalążkowych przypadku wiatropylności ziarna pyłku posiadają jak gdyby skrzydełka w postaci tzw. workow powietrznych

II)Przez zwierzęta(zoogamia)

1)przez owady-aby ułatwić ten proces rośliny, a szczególnie kwiaty żeńskie wydalają różnego rodzaju subst np.nektar przyciągający owady oraz wytwarzają barwny okwiat

2)przez ptaki-np.koliber

3)przez ślimaki

4)przez ssaki np.nietoperze

III)Przez wode(heterogamia)

Rodzaje zapylenia:

1)Samopylność- zjawisko niekorzystne z punktu widzenia ewolucji, bo nie doprowadza do rekombinacji genów i w wyniku samozapylenia dochodzi do wypladniania się roślin i do zmniejszenia plonów. Dlatego wiele roślin wytworzyło mechanizmy obronne przed samopylnością

Mechanizmy:

*rozdzielnopłciowości kwiatów

*dwupienność roślin(na jednym męskie a na drugim żeńskie)

*przedprątność (wcześniej dijrzewaja pręciki i wysypują słupek niż jest dojrzałe znamię słupka

*przedsłupnośc (wcześniej dojrzewają słupki niż pręciki)

*heterostylia- różnopostaciowość kwiatu(pręciki mogą być odgięte na zew)

*samosterylnośc (samopłonność, samoniezgodność)

(niektóre rośliny mogą wytworzyć kwiaty klejstogamiczne

2)Zapylenie krzyżowe -ziarno pyłku zawsze pochodzi z innego kwiatu a niekiedy niekiedy innej rośliny

Istnieje zjawisko allelopatii.

Powstanie owoców i nasion na drodze bezpłciowej.

PARTENOGENEZA- powstawanie zarodków, a przez to i nasion oraz owoców z niezapłodnionej komórki jajowej. Jeżeli powstają owoce bez zapłodnienia (nie powstają zarodki).

Innym sposobem powstawania zarodków bez zapłodnienia to:
APOGAMIA- powstawanie zarodka z niezapłodnionej, jakiejkolwiek komórki woreczka zalążkowego, z wyjątkiem komórki jajowej; np. z synergii, antypod lub wtórnego jądra woreczka zalążkowego
POLIEMBRIONIA- wielozarodkowość, powstanie zarodków z jakiejkolwiek komórki zalążka komórki woreczka zalążkowego (częste zjawisko u kukurydzy)
ANDROGENEZA- powstawanie zarodka z komórek ziarna pyłku, najczęściej komórek plemnikowych.
Rodzaje nasion:
-bielmowe
-obielmowe
-bezbielmowe

Owoc= owocnia + nasiono
Owoce:
POJEDYŃCZE- powstają z kwiatów słupkowych lub wielosłupkowych, ale o słupkowiu wolnym- czyli APOKARPICZNYM, gdzie każdy z owoców powstaje z osobnego słupka:
-> POJEDYŃCZE O OWOCNI SUCHEJ:
--> SUCHEJ PĘKAJĄCE:
---> mieszek- powstaje ze słupka jednokomorowego i pęka wzdłuż szwów zrastania się owocolistka;
---> strąk- pęka z dwóch stron, wzdłuż szwów owocolistka i nera środkowego (rodzina: motylkowe);
--->łuszczyna, łuszczynka- owoc dwukrotny / dwukomorowy pękający z dwóch stron, a nasiona są umieszczone na przegrodzie środkowej, tj na fałszywej przegrodzie (np. kapustne)
--->torebka- owoc wielokrotny / wielokomorowy, pęka wzdłuż szwa, charakterystyczne dla goździkowatych
--> SUCHEJ NIEPĘKAJĄCE:
--->ziarniak- owocnia niepękająca, zrośnięta z łupiną nasienną, tworzy łupinę nasienno- owocową, występuje np. u traw
--->niełupka- owocnia skórzasta, nie zrasta się z łupiną nasienną, np. u astrowatych
--->orzech- owocnia silnie zdrewniała, nie zrasta się z owocnią
-> POJEDYŃCZE O OWOCNI SOCZYSTEJ:
--> JAGODA: wielonasienna, soczysta.
---> właściwa- powstaje tylko z zalążni słupka
---> rzekomy- in. szupinkowy, oprócz zalążni słupka udział w tworzeniu mają inne części kwiatu, jak np. dno kwiatowe;
--> PESTKOWIEC: zewnętrzna część owocni = egzokarp tworzy skórkę, środkowa =mezokarp tworzy soczysty miąższ, za wewnętrzna =endokarp jest silnie zdrewniały i tworzy pestkę, np. jabłko
-->JABŁKO: typowy szubinkowy, część soczysta (jadalna powstaje z dna kwiatowego, a zew. część - skórzasta z zalążni słupka)

ZNACZANIE ZDOLNOŚCI KIEŁKOWANIA

Kiełkowanie jest to złożony proces fizjologiczny, którego następstwem są zmiany anatomiczne i morfologiczne zachodzące w zarodku. W procesie kiełkowania możemy wyróżnić następujące fazy: 1) faza fizyczna, której głównym zjawiskiem jest pobieranie wody i pęcznienie nasion; 2) faza biochemiczna, w której zwiększa się aktywność enzymu i następuje przemiana nierozpuszczalnych zw zapasowych w zw rozpuszczalne, które zostaja przemieszczone do miejsc syntezy różnych zw; 3) faza wzrostu, zaczynaja się podziały komórkowe i zwiększają się rozmiary kom zarodka oraz następuje różnicowanie się tych kom na poszczególne tk. W wyniku podziału i wzrostu poszczególnych kom następuje rozerwanie okrywy nasiennej a niekiedy także owocni i kiełek (zawiązek korzenia) wydostaje się na zewn nasienia.

Ocena zdolności kiełkowania polega na pobudzeniu zarodka po umieszczeniu nasion w optymalnych warunkach środowiska i obliczeniu liczby nasion kiełkujących.

Jeżeli ocene zdolności kiełkowania trzeba wykonać w krótkim czasie lub gdy nasiona są fizjologicznie niedojrzałe zamiast oceny zdolności kiełkowania dopuszcza się określenie żywotności nasion metodą tetrazolinową.

Analize zdolności kiełkowania przeprowadza się zawsze po oznaczeniu czystości nasion, bo do kiełkowania bierzemy tylko nasiona czyste.

WARUNKI KIEŁKOWANIA

Kiełkowanie jest zależne od czynników zewn środowiska tj. woda, temp, światła, powietrza. Podłoże do kiełkowania powinno zapewnić dostateczna ilość wody i tlenu oraz powinno być wolne od czynników chorobotwórczych i zw toksycznych.

Przepisy międzynarodowe zalecaja stosowanie następujących podłoży: *bibuła filtracyjna - powinna mieć dużą pojemność wodna, pH 6,5-7,5 oraz powinna być wolna od szkodliwych subst chemicznych. Stosuje się ją najczęściej w postaci tzw. podkładu płaskiego w płytkach Petriego, w kiełkownikach Jakobsena lub niekiedy w postaci rulonu lub harmonijki. Grubość podłoża bibułowego po nawilżeniu nie powinna być mniejsza niż 2mm i może składać się z jednej lub kilku warstw; * piasek rzeczny - powinien mieć ziarna o śr 0,05-0,8mm i pH 6,5-7,5. przy używaniu jednorazowym można go nie przemywać i nie prażyć, natomiast przy stosowaniu wielokrotnym za każdym razem należy dokładnie go przemyć i wyprażyć w temp 200°C; *ziemia kompostowa - przed użyciem przesiewa się w celu wyeliminowania grubszych cząstek a następnie dodaje się piasek i glinę w takich proporcjach aby nawilżona ziemia dawała się uformować w kulkę, którą łatwo można rozgnieść palcami. Zawsze ziemie kompostową wraz z ziemią i gliną przed nawilżeniem należy wyprażyć w temp 200°C

Podłoża do kiełkowania umieszcza się w odpowiednich kiełkownikach, pojemnikach, bądź z tworzyw sztucznych najczęściej są to kuwety bądź pojemniki porcelanowe.

Podłoże bibułowe układane jest w płytkach Petriego.

WILGOTNOŚĆ PODŁOŻA I DOPŁYW POWIETRZA

Wilgotnośc wpływa w największym stopniu na przebieg kiełkowania a niedostateczne nawilżenie opóźnia je a nadmierne utrudnia.Nawilżenie początkowe reguluje się zależnie od właściwości podłoża oraz wymagań nasion poszczególnych gat.

Stopień nawilżenia powinien zapewnić 90-95% wilgotności względnej powietrza otaczającego nasiona. Dodawanie wody podczas kiełkowania zależy od szybkości jej ubywania. Nasiona świeżo zebrane oraz nasiona szpinaku i buraka wym podłoża o mniejszym nasyceniu wodą. Ilośc wody potrzebna do zwilżania piasku lub ziemi kompostowej zależy od ich wilgotności fizycznych oraz zapotrzebowania nasion na wodę np. nasiona traz mogą kiełkowac w piasku nawilżonym do 50% pojemności wodnej a kukurydzy i rośl motylkowych do 60% pojemności wodnej piasku. Do nawilżania podłoża używa się wody chemicznie obojętnej dlatego wodę o dużej zawartości żelaza należy przegotować i napowietrzyć. Natomiast wodę destylowaną możemy używać dopiero 48h po destylacji.

Kiełkujące nasiona muszą mieć stały dopływ tlenu dlatego wszelkiego rodzaju kołpaki na kiełkownikach muszą być otwarte a płytki Petriego odkryte.

TEMPERATURA KIEŁKOWANIA

Może ona działać stymulująco lub hamująco na aktywność enzymu i intensywność procesów biochemicznych kiełkujących nasion. Dlatego kiełkowanie przeprowadza się w temp optymalnej dla danego gat.

Przepisy międzynarodowe przewidują stosowanie podczas kiełkowania bądź to temp stałej (10,15,18,20°C) lub temp zmiennej najczęściej 20 i 30°C. Przy stosowaniu temp zmiennej niższą temp utrzymuje się w ciągu 16h a wyższą przez 8h na dole.

Zmiana temp może odbywać się tylko stopniowo np. w ciagu 3h. Jednak dla gat znajdujących się w stanie spoczynku zaleca się szybka zmianę temp co możemy uzyskać przez przeniesienie kiełków z nasionami do pomieszczeń o innej temp.

OŚWIETLENIE

Nasiona większości gat sa obojętne na światło podczas kiełkowania Istnieje jednak grupa rośl na, które światło działa stymulująco. Nasiona tych roślin kiełkują na świetle szybciej i wykazują większą zdolność kiełkowania np. brzozy.

Istnieją też gat u których światło może hamować proces kiełkowania np. facelia. Nasiona gat u których światło stymuluje kiełkowanie powinny być oświetlone rozproszonym światłem dziennym lub jarzeniowym o natężeniu 750-1250 lux a okres oświetlenia nie dłuższy niż 12h na dobę.

ZABIEGO SPECJALNE

W przypadku niskiej zdolności kiełkowania, przy dużym % nasion zdrowych niekiełkujących przepisy zalecaja zastosowanie 1 z zabiegów specjalnych: * nagrzewanie nasion przez okres 1-7 dni w pomieszczeniu o temp 40°C; * moczenie lub płukanie nasion w wodzie o temp 20°C przez 24h; * kilkudniowe chłodzenie nasion na nawilżonym podłożu (5-10°C); * nacinanie okrywy nasiennej (skaryfikacja) bezpośrednio przez umieszczeniem nasion na podłożu; * w przypadku owoców usuwanie owocni bezpośrednio przed umieszczeniem nasion na podłożu, * nawilżanie podłoża 0,2% roztworem KNO₃ przed ułożeniem nasion na podłożu; * nawilżanie podłoża GA₃ o stężeniu 500ppm

WYKONYWANIE OZNACZENIA

Do badania zdolności kiełkowania odliczamy bez wyboru 400 lub 300 nasion w powtórzeniach po 100. W przypadku nasion dużych np. bób, dynia, groch możemy wykonać próbę kiełkowania w 8 lub 6 powtórzeniach po 50 szt i 2 sąsiadujące ze soba powtórzenia traktujemy łącznie.

Odliczone nasiona układa się na podłożu właściwym dla badanego gat i każde naczynie etykietujemy.

Ocenę kiełkowania przeprowadzamy2-krotnie w czasie ustalonym dla każdego gat.

Obliczanie wstępne pozwala ustalić liczbę nazywana potocznie energią kiełkowania tzn. liczbę nasion zdolnych do szybkiego kiełkowania - wyraża się w %.

Czas, po upływie którego oblicza się energię kiełkowania ustalono, na podstawie średniej minimalnej liczby dni, po których kiełkuje max liczba nasion.

Obliczenie końcowe przeprowadza się po upływie czasu tak obliczonego aby wszystkie żywe nasiona zdążyły wykiełkować. W ten sposób otrzymujemy wskaźnik zdolności kiełkowania wyrażony w %.

Podstawę oceny kiełkowania stanowi założenie zgodnie z którym nasiona, które w czasie i warunkach właściwych dla danego gat wykształciły normalny kiełek będą zdolne do dalszego właściwego rozwoju w sprzyjających warunkach polowych.

Zdolność kiełkowania określa więc % nasion kiełkujących normalnie w warunkach i czasie wyznaczonym do wykonania oceny.

Ocenę kiełkujących nasion należy więc przeprowadzić w takim okresie ich rozwoju, kiedy można ustalić czy kiełkujące nasiona mają normalnie wykształcone podstawowe organy.

Podczas oceny kiełkowania wyróżnia się najczęściej 2 grupy nasion: 1) nasiona normalnie kiełkujące - zaliczamy te, które posiadają: * dobrze rozwinięty system korzeniowy z korzeniem głównym, w przypadku korzenia palowego, a dla rośl wykształcających system wiązkowy z co najmniej 2 korzeniami, * dobrze rozwinięta i nieuszkodzoną częścią podliścieniową, * nieuszkodzony pączek z dobrze rozwiniętym zielonym liściem okrytym lub wysuwającym się z pochewki albo z normalnym stożkiem wzrostu, * w przypadku rośl jednoliściennych z dobrze rozwiniętym 1 liściem, a dwuliściennych z 2 liścieniami.

Do tej grupy kiełków normalnie kiełkujących zalicza się też kiełki lekko uszkodzone, ale wykazujące silny wzrost i harmonijny rozwój wszystkich podstawowych organów, a mianowicie: @ kiełki grochu, fasoli oraz gat z rodziny dyniowatych, które maja uszkodzony korzeń główny, ale wykształciły liczne korzenie boczne, wystarczą długie i silne by utrzymać rośl w podłożu; @ kiełki z powierzchniowymi uszkodzeniami i ubytkami nie sięgającymi tk przewodzących części pod i nadliścieniowej lub na liścieniu; @ kiełki roślin dwuliściennych z dobrze rozwiniętym 1 liścieniem.

Niekiedy podczas oceny kiełkowania wyróżnia się dodatkowe grupy nasion, a mianowicie:

Nasiona zdrowe- nie kiełkujące to takie, które pobrały wodę nie wytworzyły kiełków w przewidzianym terminie ale zachowały zdrowy wygląd.

Nasiona martwe- obliczenie wyników polega na podsumowaniu liczby nasion normalnie kiełkujących. Uznaje się tylko wyniki, wyniki zdolności kiełkowania nie przekraczające poszczególnych powtórzeniach dopuszczalnych odchyleń.

Po dokonaniu oceny laboratoryjnej a szczególnie czystości nasion i zdolności kiełkowania oblicza się wartość użytkową nasion (mówi nam ile kg na ha). Jak również podaje się stopnie kwalifikacji nasion.

Obliczenie wartości użytkowej nasion:

Wu=C*K/100 gdzie:

Wu- wartość użytkowa,

C- czystość nasion,

K- zdolność kiełkowania,

Stopnie kwalifikacji nasion.

a)dla odmian ustalonych:

SE- superelita,

Eh- elita hodowlana,

E- elita,

O- oryginał,

Iads- pierwszy odsiew,

Okw- odsiew kwalifikowany,

b)dla odmian mieszańcowych:

Rm- mateczna forma rodzicielska,

Ro- ojcowska forma rodzicielska,

F1- pierwsze pokolenie mieszańcowe,

OZNACZANIE ŻYWOTNOŚĆI NASION METODAMI BIOCHEMICZNYMI.

Stosuje się wówczas gdy nie można oznaczyć zdolności kiełkowania- dotyczy to nasion będących w stanie spoczynku i nasion o długim okresie kiełkowania. Przepisy ISTA zalecają najczęściej stosowanie metody tetrozolinowej Lakona. Jednak w dalszym ciągu UE mają jeszcze dwie metody indygokarminowi i metoda kwaśnej fuksyny.

Metoda TETRAZOLINOWA- polega na wykorzystaniu reakcji barwnej zachodzącej między żywymi tkankami nasienia a wskaźnika. Bezbarwny roztwór 2,3 lub 5 chlorku trójfenylotetrazaliny przenika do nasienia i w żywych komórkach pod wpływem aktywnych PECHYDROGENAZ ulega redukcji do 2,3 lub 5 trójfenyloformozanu w ten sposób żywe części nasienia przebarwiają się na kolor czerwony, a martwe pozostają nie zabarwione . Rozgraniczenie żywych i martwych części nasienia jest trwałe i wyraźne.

Oznaczanie rozpoczynamy od liczenia z nasion czystych 2 razy po 100 nasion, a następnie moczymy je w wodzie o temp. pokojowej przez czas odpowiedni dla danego gatunku.

-Następnie nasiona preparujemy tak aby nie uszkodzić zarodka i każde powtarzanie umieszczamy oddzielnie w roztworze tetrazoliny.

-Po barwieniu roztwór odlewamy, a nasiona przemywamy czystą wodą. Za tkanki żywe uważa się wszystkie te tkanki, które zostały przebarwione nie zależnie od stopnia przebarwienia.

-Następnie określamy zasięg części martwych na liścieniach, a niekiedy także na części podliścieniowej i zawiązkach korzeni.

Metoda INDYGOKARMINOWA jest wykorzystywana najczęściej do oznaczania żywotności nasion drzew i krzewów do barwienia stosuje się 0,1 lub 0,2% roztworu wodnego INDYGOKARMINGU, w zależności od gatunku barwienia nasion trwa od 30min do 4 godzin. Metoda ta ma tą zaletę, że INDYGOKARMING nie działa trująco na zarodki i dlatego po barwieniu nasiona możemy wysiewać.

Indygokarming barwi martwe części zarodka na niebiesko, a żywe części pozostają na zabarwione.

Metoda KWAŚNEJ FUKSYNY stosujemy ją przede wszystkim do oznaczania żywotności nasion traw i zbóż. Polega ona na wykorzystaniu różnic przepuszczalności błon, komórek (żywych i martwych). Roztwór kwaśnej fuksyny (0,1-0,2%) nie barwi żywych części nasienia, a zatem zarodki nie zabarwione uważa się za żywe. Czas barwienia jest bardzo krótki 5-10min.

SPECYJALNE METODY BADANIA PRZYDATNOŚCI NASION DO SIWU- BADANIE WIGORU.

W wyniku oceny zdolności kiełkowania laboratorium nie zawsze potwierdzają się we wschodach polu. Najczęstszą przyczyną są warunki w polu różne od warunków w laboratorium. Podejmuje się próby opracowania metod, które pozwalają na ściślejsze określenie przydatności nasion poprzez badanie ich wigoru. Testy określające wigor powinny z możliwym, największym prawdopodobieństwie wykazywać wartości SUB optymalne i pozwolić na identyfikacje partii nasion o maksymalnym poziomie tolerancji i środowiska.

TESTY OKREŚLAJĄCE WIGOR DZIELIMY NA:

POŚREDNIE: zalicza się te, w których wyniki uzyskane w laboratorium wykorzystuje się do przewidywania wyników w polu. Zaliczamy do nich m.in. badanie elektroprzewodnictwa, wyciągów wodnych z nasion, badanie szybkości kiełkowania nasion, wzrostu siewek oraz traktowanie nasion wysoką temp. i wilgotnością (jest to też przyspieszonego starzenia i pogarszania jakości).

BEZPOŚREDNIA: stymuluje się w warunkach laboratoryjnych, występowanie czynników stresowych jaki mogą podlegać nasiona w naturze do nich m.in. test HILTNERA oraz tzw. KOLDTEST.

Z pośród testów pośrednich najpowszechniejsze zastosowanie znalazł test ELEKTROPRZEWODNICTWA, który używany jest przede wszystkim do badania nasion roślin motylkowych w tym grochu. Podczas moczenia w wodzie pęczniejące nasiona wydzielają liczne związki o właściwościach elektrolitu na podstawie pomiaru przewodności elektrycznej roztworu po moczeniu nasion. Możemy określić zachowanie się danej partii nasion po wysianiu w polu.

-Niskie wartości pomiaru dają prognozę dobrych wschodów w polu natomiast przy wysokich wartościach pomiaru, możemy się spodziewać słabych wschodów w polu. I tak np. dla nasion grochu możemy po oznaczeniu wartości elektroprzewodnictwa ocenie jak dana partia zachowa się do wczesnego siewu lub siewu w niesprzyjających warunkach. Jeżeli wartość elektroprzewodnictwa wynosi od 24 do 29 to nasiona możemy wysiewać wcześniej ale wschody mogą być słabe. Jeżeli elektroprzewodnictwo wynosi od 30 do 43 to nasiona nie nadaje się do wczesnego siewu, szczególnie w nie sprzyjających warunkach. Jeżeli wartość jest 43 to nie nadają się do siewu.

Wartość tą oblicza się wg wzoru:

E= E20-EH2O/m

E= elektroprzewodnictwo właściwe próbki nasion.

E20= elektroprzewodnictwo właściwe badanego roztworu w temp. 20°C.

EH2O= elektroprzewodnictwo właściwe wody użytej do moczenia nasion w temp. 20°C.

M= masa nasion.

Metoda GERMA: uwzględnia ona rolę wyposażenia nasion. Materiał zapasowy i polega na kiełkowaniu nasion w ciemności aż do całkowitego wyczerpania materiałów zapasowych i enzymatycznych zgromadzonych w nasieniu. Po okresie kiełkowania wykonuje się pomiary poszczególnych części siewki oraz oznacza się ich suchą i świeżą masę. Badania dowiodły że zwiększenie masy 1000 nasion względnie wymiary nasion wpływa na wielkość siewek, a przede wszystkim na wielkość systemu korzeniowego. Natomiast położenie nasienia w owocu lub owocostanie ma istotny wpływ na wytworzenie korzeni bocznych i wielkości liścienia. Natomiast pokrój siewek zawsze jest stały zarówno dla gatunku jak i dla odmiany.

Badanie siły wzrostu: najczęściej ma zastosowanie metoda HITNERA, której nasiona są przykrywane odpowiednią grubością warstwą żwiru lub gruzu ceglanego, a więc podczas kiełkowania muszą pokonać pewien opór co nazywamy siłą wzrostu. Najczęściej tą metodę stosujemy gdy nasiona porażone są przez grzyby lub nasiona posiadają niską zdolność kiełkowania.

Kolby test: czyli metoda kiełkowania w ziemi przy obniżonej temp. Polega ona na kiełkowaniu nasion w temp. 10°C przez 5-7 dni. A później w temp. optymalnej do (30°C) nie sterylizowanej ziemi nawilżonej do 60% pełnej pojemności kapilarnej. Zaleca się używanie ziemi z pola na którym rosły dane rośliny lub z pola na którym mają być wysiane dane rośliny.

Metoda RENTGENOWSKA: obecnie ma największe zastosowanie. Wykorzystanie zdjęć rentgenowskich gdzie zdolność kiełkowania jest wyrażona procentem nasion o zdrowym i dobrze wykształconych zarodkach.

OWOCE zbiore powstają z wielu zalężni jedno słupkowego kwiata. Często tworzeniu tych owoców dużą rolę odgrywa dno kwiatowe, w którym poszczególne owoce są ukryte bądź znajdują się na powierzchni soczystego dna kwiatowego.

Wśród owoców zbornych możemy wyróżnić:

-owoc zbiorowy wielo mieszkowy który występuje m.in. u Piwoni, gdzie poszczególne mieszki zrastają się tylko nasadami.

-owoce wielo pestkowce np. u maliny i jeżyny gdzie poszczególne pestkowce osadzone są na dnie kwiatostanowym.

-owoc zbiorowy wielo orzeszkowy który występuje u truskawki, poziomki gdzie poszczególne pestkowce znajdują się na soczystym dnie kwiatowym, a także u róży gdzie orzeszki są ukryte w soczystym dnie kwiatowym.

-owocostany powstają z przekształcenia całych kwiatostanów, a w ich tworzeniu oprócz zalążni słupków mogą także brać udział dno kwiatowe, liście przykwiatowe, a także oś kwiatostanowa.

-najbardziej znanymi owocostanami są JAGODOSTAN u ananasa w budowie które wchodzą zarówno zalążnie słupków jak i soczysta oś kwiatostanowa oraz liście przy kwiatowe.

-owocostan pestkowcowi np. u figi gdzie poszczególne pestkowce są zagłębione w soczystej osi kwiatostanowej, występujący owocostan orzeszkowy gdzie poszczególne orzeszki są osadzone na soczystej osi kwiatostanowej.

ŚWIATOWY PRZEMYSŁ NASIENNY

Termin „przemysł nasienny" jest w Polsce używany od stosunkowo niedługiego cza­su i dotychczas nie został powszechnie zaakceptowany, dlatego też podano definicję tego określenia. Pojęcie to obejmuje przedsiębiorstwa nasienne i hodowli roślin, związki producentów materiału siewnego oraz przedsiębiorstw hodowlanych i na­siennych, a także instytucje zajmujące się oceną i rejestracją odmian, uznawaniem nasion za materiał siewny, a także ochronę prawa do odmiany.

ZNACZENIE MATERIAŁU SIEWNEGO

Nasiona spełniają różną rolę. Przede wszystkim jednak umożliwiają zachowanie gatunku, chroniąc i utrzymując życie. Ziarno zbóż jest jednym z podstawowych produktów spożywczych. Dostarcza jednej czwartej niezbędnej energii człowiekowi w USA, niemal połowę w Europie i trzy czwarte na Dalekim Wschodzie. Nasiona są też surowcem służącym do wyrobu włókien naturalnych, farmaceutyków, kosmety­ków i napojów alkoholowych. Nasiona mogą też być niepożądane, jak np. nasiona chwastów. Niektóre z nich, ze względu na podobną wielkość, masę i kształt, trudno wydzielić z nasion przeznaczonych do siewu, spożycia czy dla przemysłu.

Wiele struktur określanych w nasiennictwie jako nasiona, botanicy definiują ja­ko owoce, stąd też coraz częściej używa się w nasiennictwie terminu materiał siew­ny, jednak i on nie oddaje dzisiaj dobrze przypisywanej mu treści. Wydaje się. Że najlepiej byłoby nazywać go materiałem rozmnożeniowym. W ogromnej większości rośliny rozmnaża się generatywnie przez nasiona, ale coraz częściej wykorzystuje się do regeneracji roślin organy rozmnażania wegetatywnego: bulwy, cebule, sadzonki itp., które się sadzi, a nie wysiewa.

W niniejszym podręczniku traktującym wyłącznie o nasionach siewnych auto­rzy posługują się wymiennie określeniami - materiał siewny lub nasiona - zaleca­nymi przez Międzynarodową Federację Handlu Nasionami i wprowadzonymi do polskiego prawa nasiennego. Odpowiada to anglojęzycznemu nazewnictwu, jeśli mówi się o materiale siewnym (seed tor sowing purposes lub seed) w odróżnieniu od ziarna konsumpcyjnego (grains). Niekiedy można też spotkać inne określenie mate­riału siewnego - diaspora (jednostka rozsiewania) - często używane przez botani­ków i fizjologów roślin

Rozmnażanie płciowe poza tym, że przyczynia się do zachowania ciągłości życia, pozwala na wymianę informacji genetycznej i powstanie wielu jej kombinacji przez wprowadzenie do zygoty dwóch różnych zespołów chromosomów, a przez to zwiększa zmienność w populacji. Umożliwia to z kolei doskonalenie roślin i wytwa­rzanie odmian lepiej służących potrzebom człowieka. Większość roślin rozmnaża­nych generatywnie zachowuje swe cechy genetyczne. Są jednak takie, których po­tomstwo jest różnorodne, np. u ziemniaka, jabłoni, gruszy, winorośli oraz wielu roś­lin ozdobnych i dla większości z nich staje się niezbędne wykorzystanie rozmnaża­nia wegetatywnego, pozwalającego na otrzymywanie przez wiele pokoleń identycz­nego potomstwa, posiadającego tę samą informację genetyczną.

Wytwarzanie materiału siewnego należy do podstawowych zadań rolnictwa, ogrodnictwa oraz leśnictwa, gdyż stanowi on początek produkcji roślinnej i od niego zależy końcowy wynik tej produkcji. Tak więc nasiennictwo inicjuje postęp w go­spodarce rolnej, będąc głównym czynnikiem postępu biologicznego.

Jego znaczenie wynika z roli i zadań, jakie ma do spełnienia w gospodarce naro­dowej. Najkrócej można je zdefiniować jako zaopatrzenie gospodarstw rolnych i ogrod­niczych czy leśnych w dobrej jakości materiał siewny. Nie oznacza to dostarczenia tylko wystarczającej ilości nasion jakiegoś gatunku. Musi to być duża różnorodność odmian, zaspokajająca coraz bardziej różnicujące się potrzeby odbiorców, zarówno tych przetwarzających produkty, wytwarzane przez rolników i ogrodników, jak również spożywane w formie nieprzetworzonej. W pojęciu dobrej jakości materiału siewnego mieszczą się nie tylko cechy genetyczne charakteryzujące odmianę, ale również cechy somatyczne, charakteryzujące właściwości siewne nasion. Wymagania odbiorców w stosunku do tych drugich od dłuższego czasu szybko rosną. Domagają się realizo­wania przez przemysł nasienny zasady: z jednego nasienia jedna roślina. Oznacza to nie tylko dostarczenie nasion o bardzo wysokiej zdolności kiełkowania, ale i o dużym wigorze, takich, które łatwo zasiać, zaopatrzonych we wszystko, co zapewnia szybki wzrost roślin na plantacji i ułatwia pielęgnację. Konsekwencją tego jest zmniejszanie się rynku nasiennego, przy jednoczesnym podwyższaniu cen materiału siewnego.

Stałym kierunkiem w pracach hodowlanych jest zwiększanie odporności na choroby i szkodniki, potencjału wzrostu, plonowania, poprawianie wyrównania, składu chemicznego i  smaku oraz wyglądu produktu. Dzięki wprowadzaniu nowych odmian pszenicy plony tej rośliny wzrastają średnio w każdym roku o 100-120 kg ha^-1 we Francji, o 100 kg ha^-1 w Wielkiej Brytanii i o 30 kg ha"¹ w Polsce. Ogromny postęp można zauważyć w buraku cukrowym: odmiany wielokiełkowe zastąpiono jedno-kiełkowymi, zwiększono zawartość cukru w korzeniach z 14-15 do 18%, a sprze­dawane nasiona są zaprawiane, otoczkowane i charakteryzują się szybkimi wschodami. Dzięki temu obserwuje się szybki wzrost roślin i odpada konieczność przerywania roślin na przemysłowych plantacjach buraka, a plon cukru wzrósł z 4-5 do 10-12 tha"¹.

Do ostatnich osiągnięć hodowlanych należy wprowadzenie do uprawy odmian słodkiej kukurydzy o zwiększonej zawartości cukru tzw. „super słodkiej". Nowe odmiany marchwi jadalnej w Polsce pozwoliły na zwiększenie plonów korzeni od­mian wczesnych z 271 do 361 dt ha"', średnio wczesnych z 364 do 477 dt ha"¹, średnio późnych z 529 do 722 dt ha"¹ i późnych z 583 do 727 dt ha"¹; jednocześnie zdolność kiełkowania wzrosła z 69% w latach 1983-1992 do 79% w 1995 roku i nie ma przeszkód w podniesieniu jej do 80-85%, a nawet wyżej.

Niemal też 90% wszystkich nasion znajdujących się w handlu na s'wiecie jest już zaprawianych, jednym lub kilkoma preparatami. Ponad 10% nasion roślin warzywnych na świecie jest otoczkowanych lub inkrustowanych. Coraz więcej znaj­duje się też na rynkach światowych nasion kondycjonowanych.

PRZEMYSŁ NASIENNY

Początki przemysłu nasiennego sięgają XVIII wieku, kiedy to Yillmorin w 1725, Tezier w 1 785 i Clause w 1796 we Francji oraz Landreth i Syn w 1780 roku w USA utworzyli pierwsze przedsiębiorstwa nasienne. Obecnie na świecie istnieje przeszło 20 tyś. róż­nych przedsiębiorstw nasiennych. Wśród nich jest 1500-2000 przedsiębiorstw, które można by określić jako znane. Do największych, z obrotem przekraczającym 100 min USD (w 1997 r.) należą 24 przedsiębiorstwa międzynarodowe (tab. 1.1). Wśród nich jest 10 największych przedsiębiorstw amerykańskich a rocznym obrocie wynoszącym 5500 min USD, tzn. stanowiącym blisko 18% światowego komercyjnego rynku na­siennego i 36% komercyjnego rynku nasiennego krajów członkowskich Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W porównaniu do innych przemysłów, np. środków ochrony roślin o podobnych obrotach, przemysł nasienny jest bardzo rozdrobniony, choć i tu obserwuje się jego koncentrację. Kilka lat temu te 10 największych firm amerykańskich miało tylko 4 300 min USD obrotu i reprezento­wało 14% światowego rynku nasiennego (Le Buanec, 1997)

Tabela 1.1 Obroty największych przedsiębiorstw hodowlnno-nasiennych (w mln USD, wg Turnover of the largest seed comparies (in mill USD)

Średniej wielkości przedsiębiorstwo nasienne w Europie ma przeciętne roczne obroty wielkości 30-60 min USD; obroty najmniejszych przedsiębiorstw europej­skich wynoszą najczęściej 10-20 min USD, zaś podobnych amerykańskich są niemal dwukrotnie większe. Zyski europejskich przedsiębiorstw handlujących nasionami rolniczymi wynoszą 5-10%; zwykle bliżej tej dolnej granicy, a przedsiębiorstw han­dlujących nasionami ogrodniczymi są najczęściej wyższe i sięgają 10-15%. Zyski przedsiębiorstw amerykańskich są dużo niższe i wynoszą 2-3%. jest to konsekwencją

większej konkurencji na rynku amerykańskim, niż europejskim. Na badania i rozwój przedsiębiorstwa mogą przeznaczyć nie więcej, niż 8-12% zysku; w wypadku pro­wadzonej hodowli populacyjnej wydają 8%, heterozyjnej 9-10%, a używania metod biotechnologicznych - 12%.

Ze względu na duże rozdrobnienie, przemysł ten szybko zrozumiał potrzebę tworzenia stowarzyszeń broniących jego interesów. Pierwsze związki firm nasien­nych powstały już w końcu ubiegłego stulecia w Pn. Ameryce i Europie.

Po utworzeniu Międzynarodowej Federacji Handlu Nasionami (FIS) i Między­narodowego Związku Hodowców Roślin (ASS1NSEL) są tworzone kolejne organiza­cje. W Europie, powstał w 1961 roku Związek Handlu Nasionami członków Unii Europejskiej (COSEMCO), a w 1977 Związek Hodowców Roślin Wspólnoty Europej­skiej (COMASSO), a następnie Związek Hodowców Ziemniaka (ASSPOMAC) i Zwią­zek Handlu Nasionami Roślin Pastewnych (AMUFOC). Obecnie łączą się one w jeden Europejski Związek Handlu Nasionami - European Seed Associations (ESA). W 1986 roku utworzono Związek Handlu Nasionami Krajów Ameryki Łacińskiej (FELAS), w 1992 roku Związek Handlu Nasionami Azji Zachodniej i Płn. Afryki (WANA), w 1994 roku Związek Handlu Nasionami krajów Azji i Pacyfiku APSA i w 2000 Afrykański Związek Handlu Nasionami (AFSTA).

Obecnie przemysł nasienny, dla bliższej współpracy i koordynacji działań na rynku nasiennym, jest zorganizowany na trzech poziomach: krajowym, regionalnym i międzynarodowym. Globalizacja tego rynku wzrasta znacznie szybciej niż innych rynków krajowych, krajów uprzemysłowionych. Wynika to z różnych przyczyn.

Do ogólnych należą przyczyny polityczne, ekonomiczne i techniczne. Utwo­rzono Światów,] Organizację Handlu (WTO), następuje konsolidacja regionalnych organizacji i porozumień: Unia Europejska jest w fazie powiększania się, Północno­amerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu NAFTA (członkowie: USA, Kanada, Meksyk) okazuje się bardzo efektywne, Strefa Wolnego Handlu MERCOSUR (człon­kowie: Argentyna, Brazylia, Urugwaj i Paragwaj; członkowie stowarzyszeni: Chile i Boliwia) podjął działalność w 1995 roku. W grudniu 1994 roku rządy krajów ame­rykańskich oświadczyły, że chcą stworzyć do 2005 roku wielką strefę wolnego han­dlu. Krajem, który chciałby już dołączyć do NAFTA jest Chile. Przykładów można znaleźć więcej. Rządy tracą bezpośredni wpływ na rynek, na którym są zastępowane przez prywatny przemysł. Nowoczesne środki komunikacji (telekomunikacja, inter­net, transport) znacznie przyspieszają ten kierunek, który rozbił granice poszczegól­nych krajów i pozwala na stworzenie prawdziwie światowego rynku.

Przekształcanie się krajowych przemysłów nasiennych w międzynarodowy przemysł nasienny trwało przez kilka ostatnich dziesięcioleci i było wynikiem dzia­łania wielu czynników. Produkcja rolnicza, a jeszcze bardziej nasienna, ze swej natury jest bardzo niepewna. Dla zapewnienia regularnych dostaw materiału siew­nego trzeba organizować produkcję nasion w różnych krajach, celem uniknięcia niespodzianek, powodowanych niekorzystnymi warunkami klimatycznymi i zmniej­szenia ryzyka produkcji. Wykorzystanie różnic czasowych w występowaniu sezo­nów wegetacyjnych na różnych kontynentach, przynosi korzyści nie tylko w produk­cji materiału siewnego, ale pozwala na przyspieszenie hodowli twórczej odmian i uniezależnia ją od warunków przyrodniczych.

Niektóre rejony agroklimatyczne szczególnie sprzyjają produkcji nasiennej: Płd-Zachodnia Francja, Płn-Wschodnie Włochy i Oregon - nasion buraka, Idaho i płasko- wyże Wschodniej Afryki - fasoli, płaskowyże Środkowej Ameryki - nasion roślin ozdobnych itd. Niektóre kraje z korzystnymi warunkami klimatycznymi, np. Płd-Wschodniej Azji i Meksyku dla nasion mieszańców pomidora, Węgry dla nasion kuku­rydzy itd. posiadają również tanią, dobrze wykwalifikowaną siłę roboczą. Dlatego też 40 lat temu przeniesiono produkcję nasienną z krajów o niesprzyjającym klimacie, do krajów odznaczających się korzystnymi warunkami przyrodniczo-ekonomicznymi. Do krajów, które stworzyły prężną, efektywną organizację techniczno-ekonomiczną zaj­mującą się produkcją nasion traw należą Holandia i Dania (Le Buanec, 1997).

Powstawanie wielonarodowych przedsiębiorstw znacznie przyczyniło się do rozszerzenia międzynarodowego handlu nasionami i globalizacji rynku, dzięki ist­nieniu analogicznych rejonów agroklimatycznych na świecie i możliwości uprawy odmian przystosowanych do warunków jednego rejonu, także w innych rejonach.

Biotechnologia odegrała też istotną rolę w rozwoju przemysłu nasiennego. Do połowy lat 80. hodowla roślin była przede wszystkim zlokalizowana w tych regio­nach rolniczych, gdzie później wyhodowane odmiany były użytkowane ze względu na dostosowanie ich do warunków agroklimatycznych. Badania molekularne mogą być natomiast prowadzone w laboratoriach, niezależnie od uwarunkowań geogra­ficznych, choć selekcja nadal pozostaje zależna od środowiska agroklimatycznego.

Opis cech charakterystycznych, wyróżniających nową odmianę jest bardzo istotny dla zapewnienia jej ochrony przed nielegalną reprodukcją, a także aby zapo­biec utracie dochodów hodowcy w tych krajach, które wprowadziły ochronę praw hodowców roślin.

Termin odmiana jest tradycyjnie używany dla określenia zbiorowości roślin w obrębie botanicznej jednostki systematycznej najniższego znanego stopnia i którą można odróżnić od każdej innej zbiorowości roślin. Terminy odmiana (ang. variety) i odmiana uprawna (ang. cultivar), użyte w sensie odmiany uprawnej są odpowied­nikami. Oba terminy są używane w przemyśle nasiennym. W urzędowych doku­mentach do tej pory używa się słowa odmiana (variety), choć coraz częściej zaczyna się stosować określenia odmiana uprawna (cultivar).

Nazwa każdej odmiany składa się z nazwy rodzajowej, gatunkowej i nazwy własnej. Na przykład odmiana soi znana producentom jako Mazowia, jest określana następująco: Gllcine max odmiana Mazowia, gdzie słowo Clicinc jest nazwą ro­dzajową, max gatunkową, a Mazowia nazwą własną odmiany.

Celem uniknięcia nieporozumień przy nazywaniu odmian roślin, stosuje się ścisłe za­sady nazewnictwa, które muszą być przestrzegane przez hodowców roślin, szczególnie w tych krajach, w których istnieją rejestry odmian chronionych i krajowe listy odmian.

Międzynarodowy Kod Nazewnictwa Botanicznego nie ma charakteru międzynarodowego dokumentu prawnego, lecz wiele rządów zaleca jego stosowanie hodowcom roślin. Hodowcy zwykle nadają nowej odmianie nazwę dopiero wówczas, kiedy przejdzie ona przez pełen cykl doświadczeń krajowych i ma zostać wpisana na Krajową Listę Odmian lub do Rejestru Odmian Chronionych, jest więc oczywiste, że odmiana wchodząca do urzędowych badań musi otrzymać numer kodowy, zwy­kle dwuczłonowy, składający się z określenia hodowcy i numeru rejestrowego, np. LAD 1095. Byłoby niekorzystnie nadać odmianie nazwę przed rozpoczęciem badań, gdyż w przypadku stwierdzenia braku odrębności lub niedostatecznej wartości go­spodarczej nazwa ta będzie się zawsze kojarzyła ze słabą odmianą, i nie będzie można ponownie jej użyć do nazwania dobrej odmiany.

Działanie przemysłu nasiennego reguluje zwykle krajowe prawo nasienne, a w krajach, które podpisały konwencję UPOV (Convention for International Protec-tion of Plant Breeders' Rights) przedsiębiorstwa mogą korzystać z praw hodowców roślin, a często też z prawa patentowego i znaków towarowych.

Prawo nasienne jest prawem materialnym, publicznym, którego stosowanie jest obowiązkiem wszystkich uczestników rynku nasiennego. Podjęcie handlu materia­łem siewnym często wymaga uzyskania przez przedsiębiorstwo specjalnego zezwo­lenia. W wielu krajach wprowadzenie nowej odmiany do obrotu możliwe jest po uprzedniej rejestracji, tzn. po sprawdzeniu odrębności, wyrównania i trwałości, i wpisaniu na krajową listę odmian (OWT), oraz dla niektórych roślin wartości go­spodarczej (WCO). Najlepsze odmiany są wpisywane na listy odmian rekomendo­wanych lub restrykcyjnych, które podają ich zalety lub wady.

We wszystkich krajach europejskich istnieje obowiązek rejestrowania odmian roślin rolniczych, warzywnych i sadowniczych. W USA rejestracja odmian jest do­browolna i nie wymaga uprzednich badań OWT.

Rozmnażanie i kwalifikację materiału siewnego można rozpocząć dopiero po wpisaniu odmiany na krajową listę odmian i na listę odmian dopuszczonych do kwali­fikacji. Polega ona na urzędowej lustracji polowej plantacji nasiennych i stwierdzeniu ich tożsamości gatunkowej oraz odmianowej, a także czystości odmianowej. Urzę­dowo pobrane próby nasion są następnie poddawane ocenie laboratoryjnej, podczas której sprawdza się ich wartość siewną. Nie może być ona niższa, niż określona przez rząd. Uznanie materiału siewnego za kwalifikowany oznacza danie gwarancji, że jest to materiał określonej odmiany i nadaje się do siewu. Kwalifikacji nasion, można dokonywać tylko w krajach będących członkami OECD lub posiadających jej uprawnienie do dokonywania tych działań. W krajach europejskich kwalifikacja nasion, przed dopuszczeniem ich do obrotu jest obowiązkowa; w USA ma charakter dobrowolny. Kwalifikuje się głównie nasiona zbóż oraz czasami nasiona warzyw (5-10%), które znajdują się zwykle na rynku jako nasiona kategorii Standard. Ozna­cza to dokonanie lustracji polowej i sprawdzenie tożsamości i czystości gatunkowej, odmianowej oraz przeprowadzenie oceny laboratoryjnej wartości siewnej przez hodowcę odmiany. Zakres gwarancji jest identyczny jak w przypadku nasion kwali­fikowanych. Nasiona roślin ozdobnych i wszystkich pozostałych są sprzedawane jako nasiona handlowe. Podlegają więc tylko laboratoryjnej ocenie wartości siewnej; stąd zakres badań dla nich jest ograniczony do zdolności kiełkowania, czystości analitycznej i wilgotności. W wielu krajach, w których nie ma urzędowej rejestracji odmian i kwalifikacji nasion, używa się systemu deklarowanej jakości nasion, opra­cowanego przez Organizację ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ (FAO). Jest on po­dobny, choć nieco prostszy, od przedstawionej wyżej urzędowej kontroli, ale odby­wa się w trybie deklarowania, a nie sprawdzania jakości, pod nadzorem organizacji pozarządowych. Koszty tego systemu są znacznie niższe od kosztów funkcjonowa­nia urzędowej kontroli jakości.

Przedsiębiorstwa hodowlano-nasienne w krajach członkowskich Międzynaro­dowej Konwencji UPOV mogą uzyskać tzw. prawa hodowców roślin, zapewniające im wyłączność na komercyjne korzystanie z wyhodowanej odmiany, co wyklucza możliwość przechwycenia przez inne osoby części dochodów ze sprzedaży nasion takiej odmiany i pozwala na sfinansowanie własnych prac hodowlanych. Prawa hodowców roślin są prawem prywatnym i stanowią własność intelektualną.

Warunkiem ich uzyskania, poza sprawdzeniem OWT i nadaniu odmianie nazwy -podobnie jak przy rejestracji odmian - jest posiadanie przez tę odmianę cechy nowości. Oznacza to, że przed uzyskaniem tego prawa materiał siewny tej odmia­ny nie może znajdować się w handlu dłużej niż kilka miesięcy. Z prawa tego moż­na korzystać tylko na terenie kraju, w którym je uzyskano. Prowadzenie Krajowej Listy Odmian, Księgi Praw Hodowców Roślin, parlamenty krajowe powierzają zwykle specjalnym urzędom. W Unii Europejskiej odmiany wpisane na jedną z krajowych list odmian zostają automatycznie wpisane do Europejskiego Katalogu Roślin Rolniczych lub Warzywnych i dopuszczone do obrotu we wszystkich kra­jach członkowskich. Od kilku lat można też uzyskiwać prawa hodowców roślin na wszystkie kraje Unii Europejskiej w utworzonym przez Unię Urzędzie ds. Odmian Roślin w Angers (Francja).

Przeprowadzona przez FAO (Anonim, 1977) w latach siedemdziesiątych ocena wskazuje, że dobrze zorganizowany system nasienny ma większość krajów europej­skich. Spośród krajów rozwijających się stosunkowo dobry system posiada Płd. Ame­ryka, następnie Azja, Ameryka Środkowa i Afryka. Ze względu na brak informacji nie oceniono sytuacji krajów Ameryki Płn. i Oceanii.

Ocena i rejestracja odmian, szczególnie roślin zbożowych i przemysłowych jest dobrze zorganizowana w Europie i Płd. Ameryce; gorzej warzywnych i pastewnych. Wiele z krajów azjatyckich, środkowoamerykańskich i afrykańskich również doko­nuje oceny odmian roślin zbożowych i pastewnych.

Kontrolę jakości nasion roślin zbożowych i przemysłowych przeprowadza większość krajów europejskich, środkowoamerykańskich oraz azjatyckich, dokonu­jąc pełnej oceny laboratoryjnej nasion i kwalifikacji polowej lub co najmniej reali­zując programy pilotażowe. W Afryce przeszło połowa krajów przeprowadza ocenę jakości nasion warzyw; w większości krajów południowo-amerykańskich kontrola jakości stoi na niskim poziomie.

Produkcja i dystrybucja nasion zbóż i roślin przemysłowych jest dobrze zorgani­zowana w większości krajów europejskich i południowo-amerykańskich. We wszystkich krajach Ameryki Środkowej podjęto produkcję i handel nasionami roślin zbożowych. Wiele krajów azjatyckich i afrykańskich rozpoczęło produkcję nasion roślin zbożowych, niektóre z nich również produkcję nasion roślin przemysłowych. Produkcja i dystrybucja nasion warzyw i roślin pastewnych jest rozwinięta zarówno w większości krajów euro­pejskich, jak i afrykańskich, południowoamerykańskich i azjatyckich.

Do niedawna przemysł nasienny, szczególnie w Europie, charakteryzował się dużą ingerencją czynników rządowych w regulację obrotu materiałem siewnym i znacznym wsparciem finansowym tego sektora z budżetów państw. Obecnie obserwuje się wyraźne i szybkie odchodzenie od tego sposobu działania. Władze krajowe coraz częściej przekazują uprawnienia samorządom gospodarczym przed­siębiorstw nasiennych i upoważniają specjalistów zatrudnionych w tych przedsię­biorstwach do działania w ich imieniu, ograniczając swoje działania do czynności kontrolnych. Wsparcie finansowe udzielane sektorowi nasiennemu na pokrycie poważnej części kosztów (nawet 80%) związanych z rejestracją odmian, udziela­niem wyłącznego prawa do odmiany i kwalifikacją materiału siewnego w latach osiemdziesiątych zmalało do około 50%, a obecnie w większości krajów europej­skich wszystkie te koszty muszą ponosić przedsiębiorstwa nasienne (Gisselquist, 1997).

ŹRÓDŁA WSPIERANIA ROZWOJU PRZEMYSŁU NASIENNEGO

Rządy zwykle starają się wspomagać przemysł nasienny, widząc w nim jedno ze źródeł rozwoju rolnictwa. Jest też kilka organizacji międzynarodowych, które poma­gają rozwijać ten przemysł, niektóre z nich, jak np. ONZ, udzielają pomocy tak fi­nansowej, jak i technicznej. Inne dostarczają tylko pomocy technicznej lub specjali­zują się wyłącznie w ich finansowaniu (Douglas, 1980; Ceorge, 1980).

Organizacja Narodów Zjednoczonych finansuje programy nasienne zazwyczaj poprzez Agencję ds. Programów Rozwoju (United Nations Development Programme, UNDP), zaś Organizacja ds. Rolnictwa i Wyżywienia (FAO) udziela wsparcia tech­nicznego. Udzielają one pomocy głównie krajom rozwijającym się, działając wspól­nie z ich rządami, międzynarodowymi ośrodkami i organizacjami, jak np. ISTA. Po­magają w ocenie sytuacji w nasiennictwie danego kraju i współdziałają w opraco­waniu oraz realizacji programów nasiennych. Korzystają z wielu ekspertyz między­narodowych, a działają jako agencje, poszukując konsultantów i ekspertów do reali­zacji różnych programów, a nawet środków na sfinansowanie niektórych z nich.

Powołano też kilka banków, których głównym celem jest wspomaganie roz­woju gospodarki krajów, które tego wsparcia oczekują. Do nich należą Bank Świa­towy (World Bank), Bank Azji (Asian Bank), Bank Rozwoju Krajów Arabskich (Arab Development Bank) oraz Bank Odbudowy i Rozwoju (European Bank for Recon-struction and Development). Ich pomoc polega głównie na udzielaniu niskoopro­centowanych pożyczek i ich zwrocie po stosunkowo długim okresie czasu.

Są również bloki państw, wspomagające rozwój przemysłu nasiennego. Należą do nich grupy państw chcących rozwijać handel, na przykład Unia Europejska, Gru­pa Państw Bliskiego Wschodu i Arabska Organizacja ds. Rozwoju Rolnictwa.

Istnieją także dwustronne porozumienia między rządami, w których jeden kraj udziela pomocy drugiemu, np. Wielka Brytania Indiom i Polsce, a Niemcy Sri Lance.

Inną formą dwustronnego wsparcia jest finansowa i techniczna pomoc rządo­wej organizacji jednego kraju - drugiemu. Na przykład Szwedzka Agencja ds. Roz­woju (SIDA) i Duńska Agencja ds. Rozwoju (DANIDA) aktywnie wspomagają zagra­niczne programy nasienne. Podobnej pomocy udzielają Agencja ds. Rozwoju Sta­nów Zjednoczonych (USAID) oraz Fundacje Forda i Rockefellera.

Wiele krajów tworzy i finansuje własne programy nasienne na szczeblu krajo­wym lub regionalnym, mające wspomagać rozwój krajowych przemysłów nasien­nych. Są one częściowo lub całkowicie finansowane ze środków publicznych. Mogą mieć charakter subwencji państwowych lub niskooprocentowanych, długotermino­wych pożyczek.

Niektóre rządy wspomagają rozwój hodowli organizując ośrodki badawcze, a nie­ kiedy nawet stacje hodowli roślin, które wykorzystują wyniki tych badań do wytwarzania nowych odmian. Są one subsydiowane przez rząd lub sponsorowane przez inne organizacje publiczne. Odmiany przez nie wyhodowane są określane jako „wolne", tzn. mogą być wykorzystywane przez kogokolwiek, kto chce uczynić je źródłem zarabiania pieniędzy. Tak jest np. w USA. W większości krajów europejskich, jak np. w Holandii, Niemczech czy Wielkiej Brytanii, hodowla roślin ma charakter komer­cyjny i jest prowadzona przez prywatne firmy, spółdzielnie rolnicze oraz związki producentów nasion, wspomagane przez rządowe ośrodki badawcze.

Rząd Polski wspiera krajowy przemysł nasienny poprzez udzielanie subwencji na pokrycie poważnej części kosztów hodowli roślin i produkcji materiału siewnego oraz finansując większość kosztów agend kontroli odmian, obrotu materiałem siew­nym i kwalifikacji nasion.

Transfer technologii, tj. kształcenie kadr, szkolenia i przekazywanie informacji oraz umiejętności, jest uważane za udzielanie poważnej pomocy. Tego transferu dokonują specjaliści zatrudnieni w uniwersytetach, ministerstwach rolnictwa i ich agendach lub oddelegowani na krótszy lub dłuższy czas do tych czynności. Zwykłą praktyką jest współpraca tych specjalistów z lokalnymi partnerami, gdyż oni po prze­szkoleniu powinni kontynuować prace rozpoczęte przez specjalistów.

Poza tymi instytucjami są jeszcze specjalistyczne organizacje konsultacyjne, które są często angażowane przez rządy lub inne organizacje, w imieniu krajów rozwijających się do realizacji programów nasiennych.

Przed podjęciem jakiegokolwiek programu nasiennego przeprowadza się rze­telną ocenę sektora nasiennego. Rozpoczyna się ją od rozpoznania ogólnej sytuacji w produkcji roślinnej, aby ustalić przyczyny niedostatecznej ilości dobrego materiału siewnego, między innymi norm siewu, przydatności i dostępności odmian, występo­wania chorób przenoszonych przez nasiona, szkodników itp. Trzeba też ocenić źró­dła zaopatrzenia w materiał siewny. To pozwala ustalić, czy program powinien obejmować cały sektor nasienny, czy tylko jego część, np. którą grupę roślin, czy produkcję nasion, kontrolę jakości czy handel nasionami.

MIĘDZYNARODOWY HANDEL MATERIAŁEM SIEWNYM

Rynek nasienny w porównaniu do całego rynku produktów rolniczych jest bardzo mały. Nasiona są jednak absolutnie niezastąpione w gospodarce rolnej i dlatego ich światowe zużycie jest tak ważne. Globalne zapotrzebowanie na materiał siewny roślin rolniczych przedstawiono w tabeli 1.2. Poza ryżem, roślinami korzeniowymi, bulwiastymi i oleisty­mi światowe zapotrzebowanie na nasiona roślin rolniczych jest dość stałe, jednakże, ten ogólny obraz nie ujawnia pewnych regionalnych różnic (tab. 1.3).

Najwięcej nasion zużywają dwa regiony: Azja i kraje byłego Związku Sowiec­kiego, w których prywatny przemysł nasienny jest słabo rozwinięty. W krajach byłe­go Związku Sowieckiego po spadku zużycia we wczesnych latach 90., obserwuje się niewielki wzrost. Od 1985 roku daje się zauważyć natomiast powolny spadek zuży­cia materiału siewnego w Europie, podczas gdy w Północnej i Środkowej Ameryce jest ono względnie stałe i zależne od polityki rolnej krajów uprzemysłowionych. W Azji i Afryce obserwuje się wyraźny wzrost zużycia nasion, np. w Chinach zakła­dano podwojenie zużycia nasion do 2000 roku (tab. 1.4).

Lepszy obraz zapotrzebowania na nasiona roślin warzywnych daje powierzch­nia uprawy tych roślin, niż masa nasion. Aktualnie wynosi ona ponad 16 mld ha"¹ (tab. 1.5). W latach 1980-1994 powierzchnia ich uprawy nieznacznie wzrosła, o 16,2%, głównie w USA (10%) i w Afryce (48%). W Europie Zachodniej dat się zauważyć niewielki spadek, o około 10000 ha. Można więc dojść do wniosku, że w krajach uprzemysłowionych rynek nasion rolniczych i ogrodniczych zmniejsza się lub w najlepszym razie pozostaje stały, za wyjątkiem rynku nasion ogrodniczych w USA. Azja i Afryka są zarówno dla nasion rolniczych, jak i ogrodniczych, dwoma najbardziej rozwijającymi się rynkami na świecie.

Powierzchnia uprawy wybranych roślin warzywnych (min ha "', wg FAO) Area grown of main vegetable crops

Brak jest jednak bezpośredniego związku między zużyciem nasion, a rynkiem na­siennym, ze względu na częste wykorzystywanie do siewu własnych nasion, wyprodu­kowanych przez rolników w ich gospodarstwach. Dla przykładu w Europie odsetek na­sion z własnej produkcji rolników waha się od 10 do 90%, zależnie od kraju (tab. 1.6.).

Nasiona pszenicy produkowane na własny użytek w wybranych krajach europejskich

(%, wg Le Buanec'a) Farm-saved wheat seeds in selected European couniries

Dość trudno jest też określić wielkość światowego rynku nasiennego z uwagi na różne rozumienie terminu „nasiona i sadzonki", brak dokładnych statystyk i odmien­ną wartość nasion w różnych krajach.

Pamiętając o tych zastrzeżeniach, można ocenić roczne światowe zużycie ma­teriału siewnego na więcej niż 50 mld USD; z tej kwoty w przybliżeniu 30 mld USD przypada na transakcje komercyjne i około 20 mld USD na kraje z tzw. gospodar­kami rynkowymi. Wielkość komercyjnego rynku nasiennego wybranych krajów przedstawiono w tabeli 1.7.

Wielkość komercyjnych rynków nasion i sadzonek wybranych krajów

(w min USD wg Le Buanec'a)

Commercial market of seed and plantlets of selected countries (in mili. USD)

Światowy eksport materiału siewnego ocenia się na 3,3 mld USD, z czego na nasiona roślin rolniczych przypada 2,4 mld USD i prawie 1 mld USD na nasiona warzyw i sadzonek roślin ozdobnych (tab. 1.8.). Liczby te reprezentują około 11% wartości komercyjnego rynku nasiennego. Są one odmienne dla nasion roślin rolni­czych i warzywnych; dla rolniczych wynoszą 8%, a dla warzywnych - 3%.

Światowy eksport nasion (w min USD, wg Le Buanec'a) The world's seed export (in mili. USD)

Zauważa się również istotne różnice pomiędzy roślinami i grupami roślin. Glo­balnie najważniejsze są nasiona warzyw, roślin ozdobnych, traw i buraka cukrowe­go. Nasiona o znaczeniu regionalnym to nasiona kukurydzy i ziemniaka. Nasiona zbóż i grubonasiennych motylkowych mają tylko znaczenie lokalne.

Zmiany w światowym eksporcie materiału siewnego, jakie dokonały się w la­tach 1970-1996 przedstawiono w tabeli 1.9. Eksport stale wzrasta i znacznie szyb­ciej, niż handel podstawowymi krajowymi produktami. To dotyczy przede wszystkim UE, w której obserwowano zastój w ostatnich latach, lub nawet spadek obrotów.

Zmiany w światowym handlu nasionami ( w min USD, wg Le Buanec'a) Changes in the world's seed trade (in mili. USD)

* Wyliczone przez interpolację między latami 1970 i 1980

* Calculnted by interpolation between 1970 and 1980.

Pierwsze siedem krajów eksportujących materiał siewny z obrotami wynoszą­cymi powyżej 100 min USD miało 70% udział w tym eksporcie, w tym nasion roślin rolniczych 78%, a warzyw i roślin ozdobnych - 52% (tab. 1.10). Eksport nasion z Chin w 1993 roku wyniósł około 20 min USD; były to głównie nasiona roślin ogrodniczych. Import do tego kraju miał podobną wartość i obejmował przede wszystkim nasiona roślin ogrodniczych.

Wartość eksportu nasion głównych krajów eksportujących nasiona (w min USD, wg Le Buanec'a) Seed export value of the main seed exporting countries (in mili. USD)

Większy eksport nasion rolniczych, niż ogrodniczych w tych najwięcej eks­portujących krajach w porównaniu do pozostałych wynika z dużego rozproszenia produkcji nasion roślin ogrodniczych w Środkowej i Południowej Ameryce.

Międzynarodowy handel nasionami jest dosyć ograniczony dzięki istnieniu dwóch dużych grup regionalnych, NAFTA i UE. Dzięki temu handel wewnątrzeuropejski, reprezentujący około 45% światowego handlu nasiennego, stracił charakter międzynarodowy. To wyraźnie pokazuje skutki globalizacji (Le Buanec, 1998).

ROLA HODOWCÓW ROŚLIN W ROZWOJU PRZEMYSŁU NASIENNEGO

Genetyka i hodowla roślin zostały wykorzystane do tworzenia odmian dopiero na początku XX wieku. Ale nawet dzisiaj jest sporo odmian, nie tylko o znaczeniu lo­kalnym, które są zachowywane przez rolników, stosujących tylko prostą selekcję lub nawet bez niej.

Dobrym przykładem tworzenia nowych odmian przy wykorzystaniu raczej „dobrego oka", niż naukowych metod hodowli roślin, jest różnorodność odmian botanicznych w obrębie gatunku Brassica oleracea: kapusta głowiasta, kalafior, jar­muż, kapusta brukselska. Zostały one wyhodowane przede wszystkim przez osoby pracujące samodzielnie i często bez biologicznego wykształcenia. Te prace zaowo­cowały też dużą liczbą form w każdej z tych odmian.

Nowoczesne metody chowu wsobnego i produkcji mieszańców F, zastosowa­no w hodowli roślin kapustnych dopiero w ostatnich 30 latach. Duża liczba różnych form w rodzinie Cucurbitaceae również dobrze obrazuje efekty uzyskane takimi prostymi metodami (George, 1985).

Hodowlę roślin zainicjowano równolegle w placówkach naukowych i w przed­siębiorstwach nasiennych i w wielu krajach jest w nich nadal tak prowadzona.

Placówki naukowe zajmują się rozwiązywaniem problemów genetycznych, opracowywaniem metod hodowli, szczególnie takich, które wymagają znacznych nakładów finansowych i dlatego nie będą podjęte przez przedsiębiorstwa nasienne. Przedsiębiorstwa natomiast wykorzystują te wyniki oraz materiały wyjściowe i two­rzą nowe odmiany. Niekiedy istnieje ścisła współpraca między placówkami nauko­wymi a przedsiębiorstwami nasiennymi (hodowcami roślin).

W światowej hodowli roślin kładzie się duży nacisk na doskonalenie roślin za­pewniających wyżywienie ludności. Są to: zboża (np. kukurydza, pszenica), rośliny przemysłowe (bawełna, burak cukrowy) i pastewne (koniczyna, trawy) oraz ziemnia­ki. Hodowli roślin warzywnych poświęca się znacznie mniej uwagi; ogólnie można powiedzieć, że rozmiar prac hodowlanych w poszczególnych gatunkach zależy od ich lokalnego znaczenia.

Ziemniakom traktowanym na świecie jako warzywo, poświęca się szczególną uwagę. Międzynarodowe Centrum Ziemniaka (CIP) w Peru pełni rolę światowego ośrodka w informacji technicznej i uprawie nowych linii ziemniaka. Również wiele ośrodków naukowych w innych krajach zajmuje się hodowlą ziemniaka.

Głównym celem hodowców roślin jest zwiększenie plonów oraz jakości pro­duktu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na odporność nowych odmian na choroby

i szkodniki. Ostatnio duże znaczenie przywiązuje się do właściwości agrotechnicz­nych odmian, np. przydatności do specjalnych metod zbioru, przetwarzania i prze­chowywania. Trzeba podkreślić, że hodowcy roślin starają się uwzględniać potrzeby odbiorców i dostosowywać nowe odmiany do wymagań rynku.

Hodowla odmian mieszańcowych, coraz powszechniejsza w ostatnich czasach, ma na celu nie tylko wykorzystanie właściwości biologicznych mieszańców, takich jak większy plon, lepsze wyrównanie, ale często też wykluczenie możliwości użycia wła­snych nasion przez producenta i zwiększenie dochodów przedsiębiorstw nasiennych. Trzeba jednak stwierdzić, że komercyjni hodowcy roślin starają się raczej realizować długoterminowe cele, niż hodować krótkotrwałe nowości i odmiany z nietrwałą odpor­nością na choroby.

Zainteresowanie hodowlą roślin zaowocowało gromadzeniem, waloryzacją i prze­chowywaniem roślinnych zasobów genowych. Spośród roślin zapewniających człowie­kowi wyżywienie zidentyfikowano najważniejsze gatunki i zgromadzone najcenniejsze zasoby genowe, natomiast z warzyw, ze względu na ich dużą liczbę, nie udało się dotych­czas ochronić wszystkich wartościowych zasobów genowych. Dla ochrony tych zasobów powołano Międzynarodową Radę ds. Roślinnych Zasobów Cenowych (IBPCR), do zadań której należy identyfikacja wartościowych form, gromadzenie ich, opisywanie oraz pomoc w tworzeniu krajowych i międzynarodowych kolekcji. IBPCR opracowuje także raporty zawierające informacje o istniejących kolekcjach i ich zasobach na całym świecie.

W Polsce za gromadzenie i waloryzację roślinnych zasobów genowych odpo­wiada Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin; są one prowadzone przez wiele róż­nych placówek naukowych i przedsiębiorstw nasiennych.

DYSTRYBUCJA MATERIAŁU SIEWNEGO

Pojęcie handlu nasionami obejmuje wszystkie czynności związane z ruchem nasion, począwszy od czasu kiedy opuszczają producenta, aż do dostarczenia odbiorcy (kon­sumentowi) (De Jong, 1961). Czynności te można podzielić na techniczne - jak tworze­nie partii, ocena i uszlachetnianie, workowanie, pakowanie, przechowywanie i wysyłka oraz ekonomiczne, jak zawieranie kontraktów, ustalanie ceny, sprzedaż i reklama. W praktyce są one bardzo ze sobą powiązane i trudno je wyraźnie rozdzielić. Jednakże złożoność tych czynności zależy od stopnia rozwoju rolnictwa, a przemysłu nasiennego w szczególności. Różnią się też zależnie od sposobu dystrybucji i organizacji handlu nasionami w różnych krajach.

W bardziej rozwiniętych krajach handel nasionami rozwijał się przez dłuższy czas, podczas którego powstały nasienne przedsiębiorstwa prywatne i spółdzielcze. W słabiej rozwiniętych krajach głównie rządy zajmują się rozprowadzaniem materiału siewnego o wysokiej jakości, który najczęściej jest rozmnażany w gospodarstwach rządowych, pod opieką i nadzorem rządowych specjalistów. Między tymi dwoma biegunami wystę­puje wiele pośrednich rozwiązań oraz różnych sposobów marketingu i rozprowadzania materiału siewnego.

Wydawałoby się, że najprostszą i najbardziej ekonomiczną jest bezpośrednia sprze­daż odbiorcy- konsumentowi, z pominięciem pośrednictwa. Jednakże nie gwarantuje ona dostarczenia odbiorcy materiału siewnego dobrej jakości, tj. o znanej tożsamości i czystości odmianowej oraz wysokim kiełkowaniu i czystości analitycznej, dlatego jest rzadko stosowana. Ruch nasion od hodowli roślin, poprzez ocenę odmiany, reprodukcję, uszla­chetnianie, przechowywanie i marketing aż do sprzedaży obrazuje rysunek 1.2.

CZYNNOŚCI TECHNICZNE

Producenci, zamierzający produkować materiał siewny muszą przedtem porozumieć się z hodowcą lub kupcem nasiennym i otrzymać do siewu nasiona odmiany dopuszczonej do obrotu, pochodzącej bezpośrednio od hodowcy lub kupca nasiennego, zwykle w stopniu oryginału (ang. Basic, amer. Foundation), które mogą być dalej kwalifikowane.

Kontraktujący musi wybrać producentów, gwarantujących uzyskanie dobrych plonów i zachowanie niezbędnych wymagań w wytwarzaniu materiału siewnego wy­sokiej jakości, a także zapewnić instruktaż i kontrolę plantacji. Każdy zakup musi po­przedzać ocena ilości i jakości nasion oraz innych czynników rzutujących na zapłatę.

Przy odstawie nasion nieoczyszczonych duże znaczenie ma sposób oceny strat podczas czyszczenia. Stosuje się różne metody określające straty powstające w cza­sie czyszczenia; wszystkie jednak muszą zapewniać obiektywną ocenę. Ma to szczególne znaczenie przy ocenie zanieczyszczenia nasionami chwastów, trudnych lub niemożliwych do usunięcia.

USZLACHETNIANIE MATERIAŁU SIEWNEGO. Kupiec nasienny odgrywa kluczową rolę w dystrybucji i handlu, gdyż jest odpowiedzialny za jakość materiału, stosownie do standardów ustalonych przez rząd, a także za właściwe przechowywanie, niezależ­nie jakie nasiona dostarczył producent. Jest to jedno z najbardziej odpowiedzialnych zadań w nasiennictwie.

Z partii nasion dostarczonej do magazynu, pobiera się próby i dokonuje oceny wilgotności, zawartości nasion chwastów lub innych zanieczyszczeń. Jest to podsta­wą dla ustalenia sposobu czyszczenia i potrzeby suszenia. Dopiero po zakończeniu czyszczenia i sprawdzeniu czy nasiona odpowiadają wymaganym standardom, można z różnych partii tworzyć zestawy i zaprawiać przeciw chorobom przenoszo­nym z nasionami, a następnie pakować, plombować, etykietować i nadawać im stały numer. Procedurę tę stosuje się zarówno do nasion rolniczych, jak i ogrodniczych. Metody czyszczenia użyte w jednym roku nie zawsze będą odpowiednie w innym, ze względu na różnice w wilgotności, stopniu dojrzałości, występowaniu nasion chwastów itp. Nie ma też uniwersalnej maszyny, która może usunąć wszystkie za­nieczyszczenia z różnych gatunków nasion.

Właściwe czyszczenie poprzedza tzw. wstępne czyszczenie, polegające na usunię­ciu łodyg, resztek kwiatostanów, nasion chwastów, plew, kurzu, martwych owadów itp., za pomocą sit i strumienia powietrza. Celem wstępnego czyszczenia jest uzyskanie wystar­czającego wyrównania, niezbędnego do rozpoczęcia czyszczenia właściwego.

Otrzymanie jednorodnej mieszaniny nasion jest trudne, nawet jeśli stanowi ją jedna odmiana, a nasiona pochodzą z jednej plantacji. Niejednakowa wilgotność i żyzność pola powodują zróżnicowanie w rozmiarach nasion. Także zanieczysz­czenie nasionami chwastów, szkodnikami i porażenie chorobami przyczyniają się do powstania różnic w partii nasion zbieranych z pojedynczej plantacji. Tym samym ujednolicenie partii nasion staje się niezwykle skomplikowane.

Aktualne metody czyszczenia oparte są na wykorzystaniu różnic w fizycznych właściwościach nasion: wymiarach, kształcie, długości, gęstości (masie właściwej), budowie powierzchni i zabarwieniu okrywy nasiennej.

Czyszczenie nasion odbywa się w magazynach, prowadzonych przez kupców nasiennych. W rejonach, w których produkuje się duże ilości nasion, istnieją spe­cjalne czyszczalnie i duże magazyny nasienne; niektóre z nich należą do spółdzielni rolniczych lub są niezależnymi przedsiębiorstwami.

WORKOWANIE l PAKOWANIE. Nasiona po zakończonym procesie uszlachetniania są wartościowym towarem, trzeba więc by dotarły bezpiecznie do odbiorcy, bez ja­kichkolwiek uszkodzeń opakowania i strat. Dlatego ważny jest wybór właściwego opakowania dostosowanego do rodzaju i ilości nasion, pożądanego nadruku, sposo­bu przechowywania oraz drogi i rodzaju transportu. Im dalej mają być przemiesz­czane i im więcej zostanie użytych środków transportu, tym opakowania muszą być mocniejsze i trwalsze.

Obecnie worki zaszywa się, gdyż jest to najbardziej praktyczny i ekonomiczny sposób ich zamykania. Coraz częściej też używa się takich, które po napełnieniu zamykają się same. Poza workami, kartonami, puszkami i torebkami, używa się rów­nież szczelnie zamykanych i wodoodpornych opakowań.

Zwykle nasiona pakuje się w worki lub torby zawierające 30 lub 50 kg, a ostat­nio także w duże worki tzw. big bagi, o pojemności 1 tony. Tak duże opakowania są jednak nieodpowiednie dla nasion warzyw i roślin ozdobnych, zarówno dla przy­szłego konsumenta, jak i handlu detalicznego. Zwiększająca się wciąż liczba detali-stów woli sprzedawać nasiona w gotowych, małych opakowaniach. Wielu kupców dostarcza handlowi detalicznemu nasiona w torebkach, zawierających od kilku gra­mów aż do 10 kg; niektórzy jednak wolą kupować nasiona w dużych opakowaniach i przepakowują je sami do małych torebek. Nasiona kwalifikowane muszą być nad­zwyczaj uważnie i pod dokładnym nadzorem przepakowywane do gotowych tore­bek dla handlu detalicznego. Ponowne czyszczenie, sortowanie lub suszenie nasion kwalifikowanych jest niezwykle niebezpieczne, gdyż grozi utratą tożsamości i czy­stości odmianowej. Na rynku znajdują się liczne urządzenia ułatwiające pakowanie nasion. Do pakowania nasion roślin rolniczych używa się maszyn automatycznie pakujących tysiące torebek dziennie; natomiast małych opakowań nasion warzyw i roślin ozdobnych - nawet kilka tysięcy na godzinę.

Nasiona w handlu detalicznym są zwykle sprzedawane jako nasiona firmy, któ­ra je wyprodukowała, zwłaszcza wówczas, gdy się szeroko reklamuje. Wielu detalistów cieszących się dobrą reputacją sprzedaje nasiona pod własną nazwą; hurtowni­cy chętnie współpracują z takimi przedsiębiorstwami.

ETYKIETOWANIE I PLOMBOWANIE. W krajach o rozwiniętym rolnictwie istnieją regula­cje ustawowe lub postanowienia półoficjalnych instytucji, czy agencji, określające zasady oraz sposób kontroli jakości i handlu materiałem siewnym roślin rolniczych i ogrodniczych, łącznie z importem, a także eksportem tego materiału. W poszczegól­nych krajach występują jednak znaczne różnice zarówno w zasadach, jak i sposobie kontroli.

Potrzeba dużego, wzajemnego zaufania między uczestnikami wszystkich ryn­ków, szczególnie rynku nasiennego, na którym są duże możliwości błędnej oceny lub oszukania partnera. Stąd też prawo nasienne jest jednym z istotnych elementów podnoszenia jakości nasion i zwiększania zaufania nie tylko między sprzedającym i kupującym, ale także wśród kupców nasiennych. Prawo nasienne jest także pod­stawowym instrumentem zwiększającym wiedzę rolników i ogrodników oraz samych kupców nasiennych, a przez to prowadzi do poprawienia jakości nasion i zwiększe­nia wydajności produkcji rolniczej.

Jednym z głównych celów regulacji handlu nasiennego na drodze prawnej jest ochrona konsumenta przed oszustwem i niedbalstwem ze strony sprzedającego oraz ochrona rzetelnych kupców przed nieuzasadnionymi skargami i reklamacjami ze strony konsumentów.

W większości krajów ustawy nasienne zobowiązują kupców do podania pod­stawowej informacji o jakości nasion oferowanych do sprzedaży. W niektórych kra­jach np. należy podać aktualną czystość i zdolność kiełkowania dla zbóż i koniczyn; dla pozostałych gatunków wystarczy podać ją tylko wówczas, gdy jakość nasion jest niższa, niż określona w standardach.

Standardy jakości oparte są na długoletnim doświadczeniu i są zwiększane w miarę rozwoju przemysłu nasiennego. Konsumenci również wpływają na poziom tych standardów domagając się nasion o odpowiedniej jakości, udokumentowanej wynikami badań. W wielu krajach wprowadzono zakaz sprzedawania nasion poniżej minimalnych standardów, by zapobiec używaniu ich do siewu. Taki sposób sprawia jednak, że te minimalne standardy muszą być ustalane na stosunkowo niskim pozio­mie, by zapewnić dostateczne dostawy nasion w lata nieurodzajne; niektóre kraje ustalają te minimalne standardy corocznie, zależnie od warunków pogodowych.

Badania laboratoryjne, określone ustawami są wykonywane przez państwowe stacje oceny nasion lub przez komercyjne laboratoria nasienne, na podstawie licen­cji udzielanych przez Ministerstwo Rolnictwa. Stacje Oceny Nasion, będące człon­kami Międzynarodowego Związku Oceny Nasion (ISTA) są upoważnione do wyda­wania międzynarodowych świadectw (tzw. orange), które obowiązują w handlu nasionami między poszczególnymi krajami. Metody oceny stosowane przez te stacje muszą być zgodne z metodami ustalonymi przez ISTA.

Celem zagwarantowania tożsamości i czystości odmianowej nasion oferowa­nych do sprzedaży, wiele krajów wprowadziło obowiązek lub możliwość kwalifiko­wania, czyli kontrolę jakości materiału siewnego.

Po wykonaniu badań laboratoryjnych, kiedy wyniki analiz wskazują, że jakość nasion jest wyższa lub co najmniej odpowiada minimainym standardom dla nasion kwalifikowanych, do opakowania z nasionami przytwierdza się zawieszkę lub ety­kietę albo drukuje odpowiednią informację bezpośrednio na opakowaniu. Etykiety muszą być łatwo rozpoznawalne, specjalnie oznakowane i określonego koloru, aby kupujący szybko nauczył się łączyć etykiety z kategorią kwalifikowanych nasion.

Zawieszki i etykiety muszą być tak przytwierdzone do opakowania, aby było niemożliwe otwarcie go bez uszkodzenia. Jest to gwarancją dla konsumenta, że otrzymane nasiona podczas dostawy nie zostały podmienione.

Etykietowanie i plombowanie najczęściej wykonują urzędy ds. kwalifikacji lub w ich imieniu upoważniony kupiec.

PRZECHOWYWANIE. Często jest niezbędne przechowywanie zaworkowanych nasion przez krótszy lub dłuższy czas. Magazyn nasienny powinien być nowoczesny, wybudowany z materiałów zapewniających dobrą izolację, łatwy do utrzymania w czysto­ści, a także odpowiedni do gazowania nasion porażonych przez szkodniki. Utrzyma­nie niskiej wilgotności względnej i chłodu w magazynie to podstawowe czynniki wa­runkujące zachowanie zdolności kiełkowania przechowywanych nasion.

Zaworkowane nasiona powinny być zesztaplowane i ułożone na drewnianych podkładach, przynajmniej 30 cm od ścian, by umożliwić sprawdzanie stanu nasion oraz sprzątanie. Duże nasiona, szczególnie grochu i fasoli, należy okresowo przeglą­dać, aby stwierdzić, czy nie poraziły ich szkodniki. Tam, gdzie szkodniki występują często, pożądane jest gazowanie nasion, jeszcze przed składowaniem ich w magazy­nie. Zabieg ten należy przeprowadzić tak, by nie obniżyła się żywotność nasion.

Zboża często przechowuje się w metalowych silosach. Łatwo je utrzymać w czy­stości; korzystne jest przewietrzanie ich (wentylowanie) suchym powietrzem, a także malowanie na biało tam, gdzie występuje wysoka temperatura, by zapobiec silnemu nagrzaniu. W regionach o dużej wilgotności powietrza do przewietrzania nasion należy używać tylko osuszonego powietrza lub ograniczyć przewietrzanie do suchych pór roku.

TRANSPORT. Niemal wszystkie nasiona przewozi się z jednego miejsca do innego. Odbywa się to po zbiorach (w różnym czasie), po uszlachetnieniu i przygotowaniu do sprzedaży. Transportuje się je często do miejsc o wysokiej temperaturze i wilgotności, jeśli się je tam długo przechowuje, poważnie zwiększa się ryzyko utraty zdolności kiełkowania. Nasiona, przechowywane w dobrych warunkach przed transportem, zwykle zachowują zdolność kiełkowania dłużej, niż gdy początkowo były składowane w ciepłych i wilgotnych magazynach. W czasie transportu trzeba nasiona chronić przed zawilgoceniem. Dla nasion łatwo przechowujących się i przewożonych na małe odległości, warunki podczas transportu zwykłymi samochodami ciężarowymi lub stat­kami są wystarczające, jednak przewożenie drogich nasion drogą morską wymaga użycia szczelnie zamykanych pojemników lub innych nieprzenikliwych dla wilgoci opakowań, jak polietylenowe worki lub opakowania wyścielane folią aluminiową.

CZYNNOŚCI EKONOMICZNE

UMOWY. We wszystkich krajach o rozwiniętym rolnictwie, a i w wielu pozostałych, podjęcie produkcji materiału siewnego jest poprzedzone podpisaniem, przez produ­centa z hodowcą lub kupcem nasiennym umowy, zwanej kontraktacyjną, na pro­dukcję nasion.

W takiej umowie hodowca lub kupiec nasienny zobowiązuje się dostarczyć producentowi nasion do siewu w stopniu oryginału lub nasion kwalifikowanych l generacji (l odsiewu), a które mogą być dalej kwalifikowane. Producent zaś musi zapewnić, że dostarczy cały uzyskany plon zlecającemu produkcję, pozwoli na lu­strację plantacji i będzie się stosował do jego instrukcji. W umowie również określa się wielkość produkcji, minimalne wymagania jakościowe oraz cenę jednostkową. Koszty doprowadzenia wyprodukowanych nasion, do wymaganych standardów -jeśli producent nie może tego sam uczynić - są przez niego pokrywane.

Dużą trudność sprawia obu stronom dokładne określenie przewidywanej wiel­kości plonów. W przypadku dobrych urodzajów i uzyskania większego plonu, niż ustalono w kontrakcie, kupiec musi je zakupić, ale za tę dodatkową ilość nasion cena jest niższa. Natomiast, kiedy przy niekorzystnej pogodzie producent, bez wła­snej winy, miał niższe plony od przewidywanych, strony spisują protokół strat, który likwiduje wzajemne zobowiązania.

CENY. Liczne firmy nasienne potrafią zapewnić utrzymanie cen nasion na właściwym poziomie. Ceny reguluje posiadanie odpowiednich zapasów nasion wielu odmian, żądanych przez odbiorców. Nadmierne zapasy zbyt wielu odmian stwarzają jednak duże ryzyko dla kupca nasiennego. Nasiona nowych odmian mają wyższe ceny, niż nasiona odmian starszych, gdyż kupiec ponosi większe ryzyko wprowadzając na rynek nową odmianę. Hodowca zaś, w wielu krajach, jest niedostatecznie chroniony i trudno mu odzyskać nakłady poniesione na wyhodowanie nowej odmiany, stąd chce osiągnąć możliwie najwyższą cenę za pierwsze dostawy nasion. Rolnicy, a szczególnie ogrodnicy, są gotowi zapłacić wyższą cenę za nasiona nowej odmia­ny, dzięki której uzyskają większe plony i w konsekwencji wyższy dochód.

Cena za nasiona płacona producentowi przez kupca nasiennego zależy od ilości czystych nasion, zdolności kiełkowania i wilgotności. W większości krajów północno-europejskich konieczne jest obniżenie wilgotności nasion przez sztuczne suszenie po omłocie i czyszczeniu; koszty tego zabiegu ponosi również producent nasion.

Producentowi płaci się za nasiona zwykle zgodnie z ustaloną ceną za kg lub tonę uwzględniając również ilość nasion, którą zobowiązał się wyprodukować. Cena za jednostkę zależy od takich czynników jak: gatunek, odmiana, miejsce produkcji, cena płacona przez konkurentów i ogólnych zasad rządzących krajowym lub mię­dzynarodowym rynkiem.

Dużą trudność sprawia leż określenie ceny, za którą kupiec spodziewa się sprze­dać nasiona; szczególnie dotyczy to nasion roślin dwuletnich, np. cebuli, czy mar­chwi. Wynika to z długiego czasu jaki upływa między zawarciem kontraktu a dostawą nasion; u roślin dwuletnich trwa to dwa lata. Jak określić wysokość cen jakie będą za dwa lata - spadną, czy będą wyższe? Cena uzyskana za nasiona musi pokryć koszty hodowli i badań, doświadczeń polowych, oceny, uszlachetniania i przechowywania oraz reklamy i promocji, a także koszty prowadzenia przedsiębiorstwa.

Cena ma różne znaczenie dla różnych grup ludzi. Dla konsumenta jest mierni­kiem wartości odmiany; stąd porównuje ją zawsze z ceną nasion innych odmian. Sprzedającemu określa zysk lub straty; ustalenie właściwego poziomu cen to jedna z kluczowych decyzji i należy do zakresu polityki firmy. Obecnie w handlu nasio­nami wyróżnia się następujące ceny:

- skupu, płaconą producentowi za nasiona, doprowadzone do minimalnych standardów jakościowych;

- zbytu, za którą sprzedaje nasiona firma nasienna;

- hurtową, którą płaci hurtownik firmie nasiennej; zwykle jest to cena zbytu pomniejszona o 15-20% marżę hurtową;

- detaliczną, płaconą przez klienta w sklepie z nasionami.

SPRZEDAŻ l ROZPROWADZANIE. Do obowiązków kupca nasiennego należy zakup na­sion, ich uszlachetnianie, workowanie, ocena czystości i kiełkowania oraz przygotowa­nie zakwalifikowanych, zamkniętych i zaetykietowanych nasion do wysyłki tak, aby odbiorca mógł je otrzymać przed siewem. Wszystko to, nawet uważnie i dokładnie za­planowane, często nie prowadzi do przewidywanych wyników. Najczęściej zawodzi te rachuby pogoda. Zła pogoda, w danym regionie, trwająca przez znaczny okres siewów

powoduje spadek sprzedaży i obniżenie cen. Wówczas kupiec sprzedaje nasiona niemal za każdą cenę albo decyduje się na przetrzymanie nasion do następnego sezonu, ryzy­kując obniżenie jakości, głównie zdolności kiełkowania, i zwiększenie kosztów.

Często też powstaje niespodziewanie większe zapotrzebowanie na nasiona od­mian, które kupiec ma tylko w niewielkich ilościach. Trzeba wówczas gwałtownie szu­kać źródeł większych zakupów, szybko je sprowadzić, wyczyścić, ocenić i sprzedać.

Zatem trzeba stwierdzić, że najczęściej kupiec nie wie dokładnie ile nasion bę­dzie mógł sprzedać. Poza tym detaliści zwiększają jego niepewność, zamawiając nasiona w ostatniej chwili, chcąc w ten sposób zminimalizować swoje ryzyko.

Przed każdym sezonem trzeba zdecydować, ile nasion wielu różnych odmian trzeba wyprodukować. Pomocni są w tym inspektorzy plantacyjni, zatrudnieni przez kupca nasiennego, z których każdy działa w powierzonym mu rejonie i utrzymuje dobre stosunki z detalistami i innymi odbiorcami nasion; starają się oni zorientować zarówno w potrzebach klientów, jak i w nowych osiągnięciach hodowli i technologii produkcji. Są więc źródłem informacji dla własnej firmy, a także dla detalistów, któ­rzy w dużym stopniu korzystają z ich rad i wskazówek. Detalista jest z kolei źródłem rzetelnej informacji dla swoich klientów. Z badań amerykańskich cytowanych, przez de jonga (1961), wynika, że 22% rolników podejmuje decyzje o zakupie nasion w oparciu o rady detalistów, 17% opiera się na radach służb doradczych, 14% na opiniach sąsiadów, 9% na informacjach znalezionych w różnych czasopismach, 29% decyduje o zakupie nasion opierając się na własnym doświadczeniu, do które­go należy włączyć też obserwacje gospodarcze, publikacje, wiadomości z katalogów itp., a pozostali nie wiadomo czym się kierują.

Detalista jest ostatnim członem w dystrybucji, lecz nie mniej ważnym, niż po­zostali. On bowiem utrzymuje bezpośrednie, osobiste kontakty z klientami i w naj­większym stopniu jest przyczyną satysfakcji klienta. Trzeba dodać, że w wielu wy­padkach działalność kupca nasiennego i detalisty nie jest rozdzielona, często oboje pracują w tej samej firmie.

REKLAMA l PROMOCJA, jest wiele metod, które wykorzystuje się w reklamie i promocji firmy. Wiele firm prywatnych używa własnego znaku handlowego, drukowanego w kolorze na workach i innych opakowaniach. Atrakcyjny znak, zwykle prosty, symboli­zuje firmę i ułatwia kupcom nasiennym namówienie odbiorcy do zakupu nasion jego odmiany. W handlu nasionami warzyw i roślin ozdobnych, w którym używa się głównie małych opakowań, ogromną rolę odgrywają ilustracje i fotografie na torebkach; mają one większe znaczenie, niż opisy. Niemal wszystkie firmy nasienne ogłaszają się w magazy­nach rolniczych, periodykach, gazetach itp. Duże firmy wydają też ładnie ilustrowane katalogi, kolorowe foldery lub korzystają z drogich mediów publicznych, jak radio czy telewizja. W USA, na przykład, istnieją wyspecjalizowane agencje reklamowe, poma­gające firmom nasiennym opracować i przeprowadzić właściwą strategię promocyjną.

BADANIA RYNKU NASIENNEGO

W ostatnich 50 latach przemysł nasienny w rozwiniętych krajach dokonał ogromne­go postępu w produkcji i marketingu oraz zwiększaniu efektywności działania firm nasiennych. W krajach o gospodarce rynkowej postęp w marketingu by) większy, niż w technologii produkcji, natomiast w krajach o gospodarce centralnie zarządzanej często brakuje dobrego marketingu. Są jednak dalsze, duże możliwości zarówno w ulepszaniu dystrybucji nasion, handlu, jak i produkcji. Ważne jest, by dostarczyć dobrej jakości nasiona we właściwym czasie do miejsc, gdzie są potrzebne wraz z informacją o ich właściwościach i potencjale plonowania, jak też produkować nasiona o wysokiej jakości, w najbardziej efektywny i ekonomiczny sposób.

Ośrodki zajmujące się badaniami nasiennymi powinny objąć wszystkie ele­menty stanowiące przemysł nasienny. Z badań amerykańskich wynika, że najwięk­sze znaczenie mają prace nad poprawianiem jakości nasion, organizacją rynku, strategiami rozwoju, magazynowaniem, transportem, kosztami, dochodami oraz marketingiem, gdyż mają poważny wpływ na ceny i dochody. Pozwalają one ustalić wielkość strat w produkcji nasion, rozmiar nieefektywnego wykorzystania pracy i materiałów, określić miejsca, w których wydajność należy poprawić oraz sposoby, przy pomocy których można je ulepszyć.

Największy wpływ na działanie i rozwój firm nasiennych mają badania potrzeb rynkowych dla określenia celów programów hodowlanych oraz zapotrzebowania na nasiona poszczególnych odmian. Wymaga to zebrania wielu danych i uwzględnie­nia tych czynników, które wpływają na decyzję nabywcy. Prognozowanie może dotyczyć regionu, kraju, a nawet kontynentu.

Jest też bardzo pożądane, aby przemysł nasienny utrzymywał dobre stosunki i informował społeczeństwo o swojej działalności. Nie chodzi o ujawnianie tajemnic firm, ale o publikowanie danych o firmie i jej działalności dla uniknięcia złego ro­zumienia przez odbiorców stosowanych praktyk marketingowych (Ceorge, 1980).

ORGANIZACJA RYNKU NASIENNEGO

Na świecie wiele różnych typów organizacji i agencji zajmuje się dystrybucją i han­dlem nasionami (rys. 1.3).

DYSTRYBUCJA RZĄDOWA. Rząd w mniej ekonomicznie rozwiniętych krajach, przede wszystkim afrykańskich, jest bezpośrednio zaangażowany w dystrybucję nasion o wysokiej jakości, które głównie reprodukuje się w państwowych gospodarstwach lub w wybranych gospodarstwach prywatnych pod nadzorem ekspertów rządowych lub pracowników rządowych stacji doświadczalnych. Przy braku zapotrzebowania na nasiona o wysokiej jakości, trzeba najpierw wywołać popyt na takie nasiona. W tym celu rząd może sprzedawać nasiona ulepszonych odmian poniżej kosztów produkcji i rozprowadzać je wśród rolników, wymieniać je za nasiona lokalnych odmian lub nawet rozdawać bez zapłaty. Skuteczność takiej działalności zależy od miejscowych warunków i wykształcenia rolników.

Działanie takie musi być jednak połączone z dobrze zorganizowanym doradz­twem, łączącym odpowiednie formy szkolenia, demonstracje i pokazy oraz reklamę. Oznacza to, że pierwsze fazy rozwoju produkcji nasiennej mogą być połączone z dodatkowymi kosztami, związanymi z wytwarzaniem i dystrybucją wyższej jakości materiału siewnego. Nawet niewielkie zwiększenie plonów i poprawienie ich jakości, jeśli ma miejsce na terenie całego kraju, w krótkim czasie zrównoważy poniesione koszty. Z krajowego punktu widzenia te nakłady należy oceniać jako dobrą inwestycję.

SPÓŁDZIELCZE PRZEDSIĘBIORSTWA l ZWIĄZKI PRODUCENTÓW. W dużej liczbie kra­jów (Indie, Pakistan) produkcją i handlem nasionami zajmują się spółdzielnie rolni­ków i związki producentów nasion. Większość spółdzielni handlu hurtowego oraz część detalicznego wybudowała własne czyszczalnie, magazyny nasienne i zajęła się uszlachetnianiem, a także sprzedażą nasion produkowanych przez członków. Pozostałe, jedynie kupują i sprzedają nasiona uszlachetnione, zapakowane i przy­gotowane do dystrybucji. Technika spółdzielczego marketingu nasion nie różni się od innych metod marketingu, za wyjątkiem formy własności i finansowania wszyst­kich operacji. Odbiór nasion, tworzenie zestawów, czyszczenie i przechowywanie, czynności manipulacyjne oraz dokumentacja, a także rejestracja wszystkich działań są praktycznie takie same jak w prywatnych przedsiębiorstwach. W ostatnich cza­sach znaczne ilości nasion roślin rolniczych są produkowane i sprzedawane przez organizacje spółdzielcze. Brak jest dokładnych danych, ale szacuje się, że w krajach rozwiniętych gospodarczo jedna ósma nasion tych roślin jest przez nie sprzedawana.

W terenach, gdzie nasiona produkuje, na szeroką skalę, duża liczba producen­tów, tworzy się związki producentów nasion, działające jako organizacje nienastawione na zysk. Ich głównymi funkcjami są:

- popieranie działań członków przez: zbieranie i rozpowszechnianie informa­cji o produkcji nasion, poszukiwanie rynków zbytu dla produkowanych przez nich nasion, negocjowanie cen za sprzedawane nasiona, tworzenie jednolitego stanowiska wobec innych organizacji i władz państwowych;

- popieranie interesów całego przemysłu nasiennego poprzez współpracę z innymi związkami i zainteresowanymi organizacjami oraz tworzenie silne­go frontu dla przedstawiania ich żądań czy problemów;

- nadzorowanie kwalifikacji nasion.

PRYWATNE PRZEDSIĘBIORSTWA. Największe ilości nasion o wysokiej jakości są jed­nak dostarczane przede wszystkim przez niezależne, prywatne spółki, firmy lub agencje, np. w Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Wiele firm nasiennych sprzedaje swoje nasiona pod zarejestrowanymi znakami towarowymi, jakkolwiek ich używanie w handlu nasionami nie jest tak szeroko rozpowszechnione jak w innych dziedzinach. Jedną z przyczyn jest fakt, że dodanie znaku handlowego do nazwy odmiany może powodować zamieszanie i nieporozumienia.

BEZPOŚREDNIA DYSTRYBUCJA PRZEZ ROLNIKÓW. W wielu krajach są liczni niezależni producenci nasion, którzy sami sprzedają swoje nasiona. Producent może je oferować sąsiadom lub poprzez ogłoszenia sprzedać innym nabywcom, proponując cenę pośred­nią, między ceną detaliczną i hurtową. Uzyskuje w ten sposób dodatkowy dochód, ograniczając koszty transportu, czyszczenia i pakowania, jak również przechwytuje zysk kupca nasiennego. Produkcja nasion bez kontraktu jest jednak ryzykowna; może mieć charakter spekulacyjny i nie powinno się jej polecać, jeśli niezależny producent nie stworzył rynku na swoje nasiona. Wielu producentów sprzedaje nasiona o jakości po­dobnej do oferowanej w handlu, ale są również tacy, którzy nie dbają o jakość sprzeda­wanych nasion, szczególnie jeśli konsument nie umie ocenić ich wartości.

Jeśli niezależni producenci posiadają odpowiedni kapitał i wiedzę fachową oraz mają możliwość uszlachetnienia i przechowywania nasion, mogą działać jako mali kupcy nasienni.

Przeprowadzone w wielu krajach badania wykazały, że duże ilości nasion, roślin rolniczych i ogrodniczych, sprzedaje się bezpośrednio konsumentom. Według niektó­rych danych do 70% wszystkich nasion wysiewanych w gospodarstwach w USA jest produkowanych w tych samych gospodarstwach, w których się je zużywa lub sprzedaje pobliskim rolnikom albo oferuje na cotygodniowych aukcjach w całym kraju. Świadczy to o potrzebie, nawet w rozwiniętych gospodarczo krajach, działań na rzecz poprawie­nia marketingu i dystrybucji nasion poprzez zorganizowane kanały handlowe.

ORGANIZACJA l ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWAMI NASIENNYMI

STATUS PRAWNY l ORGANIZACJA PRZEDSIĘBIORSTW. Przedsiębiorstwa nasienne mogą mieć różny status prawny. Jeśli są to niezależni producenci nasion, posiadający własne gospodarstwa, są zwykle uważani za osoby fizyczne prowadzące działalność rolniczą.

W początkach tworzenia się przemysłu nasiennego, powstawały rodzinne gospodarstwa rolne specjalizujące się w produkcji i handlu nasionami, które następnie organizowały hodowlę ros'lin i przekształcały się w spółki prawa handlowego z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.); tego rodzaju spółki nie mają więcej niż 4-6 udziałowców. Zwięk­szające się koszty rozwijającego się przedsiębiorstwa powodują konieczność poszuki­wania większych środków finansowych, co z kolei zmuszało do przekształcenia spółki z o.o. w spółkę akcyjną (S.A.). Dzisiaj już niewiele przedsiębiorstw ma charakter firm rodzinnych, np. Barenbrug. Niekiedy są to przedsiębiorstwa niezależne (Pioneer, KWS, Seminis, Limagrain), częściej jednak należą do przemysłów naftowego (Lubrizol, Sanofi), chemicznego (Novartis, Monsanto) lub żywnościowego (Cargill, Danisco). Zajmują się produkcją i handlem nasionami wielu roślin i działają na kilku kontynentach.

Wiele przedsiębiorstw nasiennych, szczególnie tych mniejszych, ma charakter spółdzielni; wśród nich można wymienić też duże, francuskie spółdzielcze przedsiębior­stwo Limagrain. Przedsiębiorstwa nasienne mogą być zorganizowane w pojedyncze spółki lub tworzyć holdingi, czyli grupy spółek. Sposób zorganizowania przedsiębiorstw nasiennych jest zbliżony do innych przedsiębiorstw. Organizację typowego przedsię­biorstwa przedstawiono na rysunku 1.4. W każdym z nich występują działy produkcji nasion, uszlachetniania i przechowywania nasion, marketingu i sprzedaży oraz admini­stracji i finansów. Większe posiadają jeszcze dział badań i rozwoju, zajmujący się bada­niami rynkowymi, prognozami, opracowywaniem nowych technologii oraz hodowlą roślin. Holdingi składają się zazwyczaj ze spółki - matki i szeregu spółek zależnych.

ZARZĄDZANIE. Celem każdego przedsiębiorstwa nasiennego jest zarabianie pienię­dzy na produkcji i sprzedaży nasion o wysokiej jakości. Długo- i krótkoterminowe cele cząstkowe muszą zostać jasno określone i służą do opracowania planu działa­nia. Każdy plan winien zakładać rozwój przedsiębiorstwa i opierać się na wielolet­niej analizie możliwości finansowania przedsiębiorstwa.

Struktura zarządzania firmą jest zwykle trzystopniowa. Przewodniczący formu­łuje strategię rozwoju i określa politykę firmy. Bieżące zarządzanie znajduje się w rękach dyrektora spółki, a kierownicy głównych działów firmy nadzorują pracę swoich współpracowników.

Pierwszą czynnością zarządu jest określenie rozmiarów produkcji nasiennej -następnie opracowanie budżetu firmy i dostosowanie działalności do rolniczego kalendarza.

Podstawowym elementem w działalności każdego przedsiębiorstwa są nowe, ulepszone odmiany, będące wynikiem co najmniej 5-7 lat badań. Pozostałe czynniki jakości nasion są na drugim miejscu. Stąd też każde przedsiębiorstwo przywiązuje duże znaczenie do działalności hodowlanej i zapewnienia sobie dopływu nowych, coraz lepszych odmian (Mumba, 1994).

FINANSE PRZEDSIĘBIORSTW. Właściwe zarządzanie jest możliwe tylko wówczas, jeśli przedsiębiorstwo posiada odpowiednio opracowany system rejestracji kosztów i do­chodów, pozwalający na bieżąco oceniać jego działalność i potrafi zapewnić finan­sowanie niezbędnych wydatków oraz oszacować jego efektywność.

Dlatego na koniec roku finansowego sporządza się rachunek dochodów i wy­datków (bilans), dający obraz działalności przedsiębiorstwa. Pozwala to ocenić do­chody i koszty oraz straty powodowane przez każdą czynność i odmianę, co stanowi podstawę do planowania dalszej produkcji i ustalenia cen.

Każde przedsiębiorstwo ma dwa rodzaje kosztów. Pierwszy to środki niezbędne na sfinansowanie inwestycji: budynków czyszczalni i suszarni, urządzeń czyszczalniczych i suszarniczych, magazynów, biur, ziemi pod doświadczenia itp. Zwykle są one pokrywane z kredytu bankowego.

Drugie to środki potrzebne na pokrycie bieżących wydatków: wykupu nasion od producentów, płac personelu, opakowań do nasion, kosztów podróży itp. Koszty te pokrywa się ze środków własnych i z kredytów bankowych. Bank nigdy nie skre­dytuje wszystkich wydatków; najczęściej tylko do 50-70% potrzeb. Udzielenie kre­dytu poprzedzone jest przygotowaniem dokumentacji wymaganej przez banki. Kre­dytobiorca musi też wykazać w jaki sposób i kiedy zamierza spłacać otrzymane kre­dyty oraz jaką opłacalność spodziewa się osiągnąć w wyniku otrzymanych pożyczek (Chopra, Reusche, 1994).

W wielu krajach rządy wspomagają przemysł nasienny, przeznaczając środki z budżetu państwa na sfinansowanie pewnej części odsetek od udzielonych poży­czek.

KWALIFIKACJE KUPCÓW NASIENNYCH

Czynności i zabiegi, które trzeba wykonać przed sprzedażą nasion nie są zbyt skom­plikowane, muszą być jednak wykonywane z wielką uwagą, gdyż najważniejszą

właściwością materiału siewnego jest jego tożsamość i czystość odmianowa oraz zarodek zdolny do kiełkowania i energicznego wzrostu. Kupiec nasienny pozostaje też za nie odpowiedzialny - moralnie, jeśli nie prawnie - przez długi czas po ich sprzedaniu. Zdarza się, że warunki klimatyczno-glebowe i sposób uprawy mogą spowodować słabe wschody, co konsumenci wiążą - często niesłusznie - z niską jakością nasion.

Kupiec musi dobrze znać prawo nasienne, regulacje związane z importem i eksportem nasion oraz ochroną roślin i kwarantanną, a także posiadać gruntowną wiedzę o produkcji nasion i surowców roślinnych. Wiedza fachowa, jak i dobra reputacja są równie ważne w handlu nasionami. Nie ma żadnego znaczenia, czy jest to rządowa instytucja, spółdzielnia, związek producentów, czy prywatne przedsię­biorstwo - rządowy urzędnik, czy zarządzający prywatną firmą muszą posiadać niezbędne kwalifikacje, ponieważ są odpowiedzialni za wykonywane czynności. Będąc w bezpośrednim kontakcie z nabywcami nasion mają największy wpływ na rozpowszechnianie nowych odmian i nasion o wysokiej jakości {De jong, 1961).

WARUNKI FUNKCJONOWANIA MIĘDZYNARODOWEGO HANDLU NASIONAMI

Materiał siewny, szczególnie warzyw i roślin ozdobnych, należy do towarów, które często są przedmiotem handlu międzynarodowego. Jest dość trudno określić dokład­nie wielkość tego handlu, gdyż po przekroczeniu granicy i opłaceniu cła uważa się takie nasiona za krajowe. To właśnie utrudnia ustalenie wielkości, często bardzo znaczącego re-eksportu.

BARIERY HANDLOWE. Nieskrępowany handel nasionami zwiększa produkcję w re­gionach odznaczających się korzystnym klimatem, glebą lub posiadających dobre technologie, gdyż są one zdolne do dużej produkcji nasion o najwyższej jakości. Zadowolenie z międzynarodowego handlu nasionami zauważa się zarówno w kra­jach produkujących za dużo, jak i w krajach o zbyt małej produkcji nasion aż do czasu, kiedy działania polityczne, czy wojny go nie zakłócą. Podczas ostatnich wo­jen światowych wiele krajów uznało, że nasiona mają znaczenie strategiczne dla krajowej produkcji żywności oraz pasz i konsekwentnie wspomagało produkcję krajową, starając się uzyskać pełne zaopatrzenie we własny materiał. Oprócz tego politycznego działania, ograniczającego międzynarodową wymianę nasion są inne siły, które chciałyby doprowadzić do większej liberalizacji i usunąć państwową kon­trolę nad międzynarodowym obrotem materiałem siewnym, np. postępowi rolnicy i ogrodnicy domagający się lepszych odmian, bardziej dostosowanych do ich lokal­nych warunków. W większości przypadków odmiany hodowli krajowej, szczególnie zbóż, nie są dostępne w innych krajach chyba, że eksportujące kraje poczynią wysił­ki, aby dostosować je do specyficznych warunków tego kraju.

Istotnym ograniczeniem są też różnice w długości dnia między rejonami produ­kującymi i konsumującymi, które uniemożliwiają szerszą wymianę handlową. Mię­dzynarodowy handel nasionami ograniczają także przepisy, pozwalające na obrót tylko materiałem kwalifikowanym. Tę formę regulacji zaczęto stosować najpierw w zbożach, następnie rozszerzono na trawy i motylkowe. Ma ona szczególne znaczenie w krajach, w których hodowlą roślin zajmują się prywatni przedsiębiorcy, j w których wprowadzono prawa hodowców roślin i rozpoczęto chronić odmiany. W wielu krajach, szczególnie europejskich, import ograniczono wyłącznie do od­mian znajdujących się na Liście Odmian Kraju importującego.

Przepisy dotyczące ochrony roślin i kwarantanny mogą również stanowić barie­rę w nieskrępowanym handlu między importującymi i eksportującymi krajami. Po­dyktowane jest to koniecznością ochrony przed wprowadzeniem do kraju szkodli­wych chorób i szkodników z importowanymi nasionami.

Import materiału siewnego jest często przedmiotem restrykcji rządowych. Wiele krajów z różnych powodów wymaga uzyskania licencji importowych. Czasami im­port jest zabroniony z powodu braku walut, chęci ochrony krajowej produkcji lub utrzymania cen (Heijbroek, de Schutter, van Gaasbeck, 1996).

WPŁYW POGODY. Sprzyjające warunki klimatyczne w jednym rejonie pozwalają na otrzymanie wysokich plonów nasion o wysokiej jakości i umożliwiają eksport nad­wyżek, podczas gdy niesprzyjające warunki w innym regionie, skutkują niskimi pio­nami nasion o niezbyt wysokiej jakości. Mróz, susza, silne deszcze w czasie kwit­nienia, dojrzewania i zbioru mogą" poważnie obniżyć dostawy materiału siewnego i zmusić do dokonania zakupów za granicą. Nadwyżki kieruje się do miejsc, gdzie obserwuje się niedobory i można uzyskać zadowalającą cenę.

Czynnikiem hamującym rozpowszechnianie odmian jest też krótki czas utrzy­mywania się ich na rynku i niskie współczynniki rozmnażania.

WPŁYW HODOWCÓW ROŚLIN. Początkowo tożsamość nasion w międzynarodowym handlu gwarantowały głównie prywatne firmy, będące dużymi przedsiębiorstwami, z dobrą reputacją, istniejące na rynku często ponad 100 lat. Ich gwarancje po­wszechnie akceptowano. Z czasem przestano je respektować, szczególnie kiedy ceny nasion spadały i rodziły się wątpliwości, co do ich jakości.

Poza tym, konsumenci zaczęli domagać się poważniejszych gwarancji, w wy­niku szybkiego rozwoju hodowli roślin, związanego z wykazaniem, że właściwości rośliny są genetycznie zakotwiczone w odmianie. Tożsamość i czystość odmianową może jednak gwarantować tylko hodowca lub urząd, czy agenda działająca w jego imieniu. To szczególnie odnosi się do roślin obcopylnych, np. roślin pastewnych, traw i większości warzyw. Zainteresowanie nowymi odmianami tych roślin stale wzrasta i należy spodziewać się dużego międzynarodowego zapotrzebowania na nasiona o wysokiej jakości. Dzięki temu hodowcy roślin w krótkim czasie stali się wiodącą częścią międzynarodowego handlu nasiennego.

NASIONA KWALIFIKOWANE. W celu ochrony interesów rolników i ogrodników oraz rzetelnych producentów nasion i firm nasiennych przeciw niesłusznym skargom, większość rozwiniętych krajów ustanowiła kwalifikację nasion, co zaowocowało szybką poprawą jakości materiału siewnego. Procedury kwalifikacji różnią się od siebie w poszczególnych krajach używaną terminologią, kategoriami nasion, stop­niami kwalifikacyjnymi itp., toteż kiedy różnie zakwalifikowany materiał siewny wchodzi na rynki międzynarodowe, powoduje wiele nieporozumień i zamieszania, ponieważ kupcy w importujących krajach nie rozumieją znaczenia opisów na rachunkach i etykietach. Istnienie tego problemu zauważono już dawno, ale znalezie­nie zadowalającego rozwiązania zależy od dobrej współpracy międzynarodowej.

REGULACJE IMPORTOWE l EKSPORTOWE. Przepisy regulujące import wprowadza się, aby nie dopuścić do siewu nasion niskiej jakości, a także nasion tych gatunków, które produkuje się w kraju w dostatecznych ilościach, by chronić rodzimych produ­centów.

Regulacje chroniące konsumentów mogą dotyczyć tożsamości i czystości od­mianowej lub jakości materiału siewnego. Niektóre kraje nie pozwalają na import gatunków np. koniczyny, tymotki czy lucerny, jeśli zawierają szkodliwe nasiona chwastów, np. kanianki, inne natomiast określają dopuszczalną liczbę (szt./jednostkę masy) nasion chwastów w importowanym materiale. Czasami nasiona pewnych ga­tunków muszą być poddane specjalnym badaniom przed wprowadzeniem na krajo­wy rynek (Francja, Szwecja, USA). Niekiedy import ze względu na brak walut ze strefy dolarowej jest dozwolony tylko wyjątkowo.

Wiele krajów ustala Krajowe Listy Odmian, których nasiona mogą znajdować się w obrocie. Nasion odmian nieumieszczonych na tych listach nie wolno sprzedawać w kraju, ani importować, za wyjątkiem szczególnych okoliczności, np. braku nasion. Bardzo często w tych krajach ustawy nasienne wykluczają też import nasion niespełniających minimalnych standardów jakościowych. Ten sposób regulowania importu chroni jednocześnie krajowych producentów. Ocena jakości materiału siewnego nie sprawia większych trudności, natomiast ocena wartości gospodarczej odmiany musi być dokonana w polu, w kilku miejscach, w różnych warunkach klimatycznych i gle­bowych, stąd jest bardziej kłopotliwa, trwa dłużej i jest znacznie droższa. Jednak do­bór najwłaściwszych odmian jest bardzo ważny dla produkcji roślinnej, stąd nie moż­na się dziwić, że większość krajów ma ostre przepisy określające warunki dopuszcze­nia odmian do obrotu. Z drugiej jednak strony nie należy doradzać produkcji nasion wszystkich roślin uprawianych w kraju, jeśli można dostarczyć nasiona dobrze dosto­sowane do warunków kraju importera, po niższych cenach, i o lepszej jakości.

Przepisy regulujące eksport materiału siewnego mogą mieć charakter stały lub okresowy. Mogą być stanowione, by promować lub hamować eksport. Regulacje eksportowe o stałym charakterze są głównie stosowane dla kontroli jakości ekspor­towanych nasion i mają na celu podwyższenie jakości włącznie z wykorzystaniem plombowania i pakowania. Ograniczenie lub nawet zabronienie eksportu ma miej­sce rzadko, kiedy obserwuje się z jednej strony bardzo niskie plony, a z drugiej stro­ny duże zapotrzebowanie na nasiona na rynkach światowych.

KWARANTANNA. Kwarantanna ma na celu ochronę krajowych zasobów roślinnych lub określonego terytorium. Powinna być jednak wprowadzana tylko w oparciu o badania fitosanitarne, a ingerencja w międzynarodowy handel nasionami ograni­czona do minimum. Przy stanowieniu przepisów kwarantannowych trzeba uwzględ­niać interesy zarówno handlu nasionami, jak i nauki.

Nasiona podlegają przepisom kwarantanny w wielu krajach, gdyż są rozmna­żane i dlatego odgrywają niezwykle ważną rolę w zapobieganiu rozprzestrzeniania się szkodników oraz organizmów chorobotwórczych.

W krajach gdzie stosuje się przepisy o kwarantannie, przeciwdziała się wpro­wadzaniu, a także rozprzestrzenianiu szkodników i chorób w następujący sposób:

EMBARGO. Całkowity zakaz wprowadzania nasion jest rzadką praktyką, za wy­jątkiem roślin o wielkim znaczeniu dla gospodarki narodowej. Ale i wówczas po­zwala się na import niewielkich ilości do celów doświadczalnych.

KONTROLA. Kraj eksportujący sprawdza obecność organizmów kwarantanno­wych przed wysyłką, a jeśli obecności organizmów chorobotwórczych nie można stwierdzić w tej fazie, dalsza kontrola ma miejsce w okresie wegetacji roślin. Poza tym kraj importujący przeprowadza kontrolę na granicy.

DEZYNFEKCJA. Dezynfekcja i gazowanie stanowią jedną z ważnych metod kwa­rantannowych, choć nie wszystkie organizmy chorobotwórcze można w ten sposób wyeliminować.

WYKRYWANIE CHORÓB PRZENOSZONYCH Z MATERIAŁEM SIEWNYM. Wiele cho­rób przenoszonych z materiałem siewnym nie jest wykrywalnych podczas kontroli po zbiorze i w takich wypadkach stosuje się tzw. kwarantannę po wejściu, tj. ocenę podczas wegetacji roślin pod nadzorem służb ochrony roślin. Wprowadza je coraz więcej krajów i jest uważana za skuteczną metodę, szczególnie jeśli chodzi o choro­by wirusowe.

BADANIA FITOSANITARNE. Aktualnie większość krajów bada, czy nasiona są wolne od szkodników oraz organizmów chorobotwórczych i dołącza odpowiednie świadectwo do wysyłanego za granicę materiału siewnego. Wzór takiego świadec­twa, które używa się dla nasion przeznaczonych do siewu, stanowi załącznik do Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin z 1951 roku. Docenienie szkodliwości organizmów chorobotwórczych spowodowało wprowadzenie oceny ich występo­wania już podczas polowej lustracji plantacji nasiennych. Ocena ta powiększa koszty produkcji, dlatego ogranicza się ją najczęściej do plantacji nasion elitarnych i do najgroźniejszych chorób.

1.6.8. WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

Rozwój międzynarodowego handlu materiałem siewnym jest w dużym stopniu związany z działaniem wielu organizacji międzynarodowych, zarówno rządowych, jak i pozarządowych, bezpośrednio lub pośrednio związanych ze światową dystry­bucją oraz handlem nasionami o wysokiej jakości.

FEDERATION INTERNATIONALE DU COMMERCE DES SEMENCES (FIS). FIS jest pozarzą­dową organizacją, bezpośrednio zainteresowaną problematyką międzynarodowego handlu nasionami, utworzoną w 1924 roku. Członkami FIS są obecnie 63 krajowe związki handlu nasionami, wśród nich Polska Izba Nasienna.

Utworzenie FIS ułatwiło zorganizowanie efektywnego, międzynarodowego handlu nasionami, opartego na opracowanych Zasadach i Praktyce Handlu Nasio­nami oraz Zasadach Arbitrażu, przyjętych przez większość uczestników rynku. Po­cząwszy od pierwszego wydania tych zasad w 1929 roku, obecnie obowiązuje już kolejne, dwunaste uzupełnione wydanie, które weszło w życie w 1995 roku. Do 1950 roku działalność FIS obejmowała tylko handel nasionami traw, w 1955 roku rozszerzono ją na nasiona zbóż, w 1964 roku na nasiona drzew leśnych, a w 1968 roku na nasiona buraka cukrowego.

Światowy przemysł nasienny dzięki pracom FIS uzyskał narzędzie, niezwykle pomocne w działalności handlowej: jest to międzynarodowe świadectwo jakości materiału siewnego (tzw. orange). Prace nad nim rozpoczęto bezpośrednio po utwo­rzeniu FIS. Jego projekt przedstawiono na kongresie ISTA w Rzymie. Wszedł w życie, po zatwierdzeniu go na kongresie w Wageningen w 1931 roku.

W maju 2000 roku na Kongresie FIS/ASSINSEL podjęto uchwałę o połączeniu tej organizacji z Association Internationale des Selectionneurs Professionels pour la Protection des Obtentions Yegśtales (ASSINSEL). Nowa organizacja otrzymała nazwę International Seed Federation (IFS).

(ASSINSEL). Pozarządowe stowarzyszenie zało­żone w 1938 roku w celu ochrony praw hodowców roślin. Obecnie jego członkami jest 29 krajowych organizacji hodowców roślin. Do tego stowarzyszenia należy rów­nież Polska Izba Nasienna. Podpisana z inicjatywy ASSINSEL konwencja UPOV (Convention for International Protection ot" Plant Breeders' Rights), opiera się na wza­jemnym uznawaniu przez państwa - członków tej konwencji, prawa do odmian osób, które je wytworzyły. Konwencja ta znacznie przyczyniła się do rozwoju międzynaro­dowego handlu nasionami odmian, o wysokiej wartości gospodarczej.

W wyniku działań tej organizacji większość: krajów na świecie uznaje, że wy­niki prac prywatnych hodowców roślin powinny być prawnie chronione. Przyspie­szyło to ogromny postęp, jaki się dokonał w hodowli roślin i wywołał stały popyt na nowe odmiany, lepsze od aktualnie najlepszych.

W maju 2000 roku na kongresie FIS/ASSINSEL w Rzymie podjęto uchwałę o połączeniu obu organizacji pod nazwą: International Seed Federation (ISF).

Hodowcy roślin mogą też wzmacniać swą pozycję na rynku przez rejestrację nazwy odmiany jako znaku handlowego. To zapobiega używaniu nazwy takiej od­miany przez osoby trzecie. Międzynarodowe znaki towarowe wydaje International Trade-Mark Bureau w Bernie (Szwajcaria). Można je otrzymać wówczas, jeśli się już posiada zarejestrowany znak handlowy we własnym kraju. Międzynarodowy znak handlowy jest jednak ważny tylko w krajach, które podpisały stosowną konwencję międzynarodową.

Nie można zapomnieć, że znak handlowy chroni tylko nazwę odmiany, a nie odmianę jako taką. To oznacza, że każdy może ją rozmnażać i sprzedawać jej na­siona pod inną nazwą. Chcąc eksportować nasiona pod znakiem towarowym trzeba pamiętać, że w poszczególnych krajach obowiązują różne rozwiązania prawne, dopuszczające lub zabraniające takich praktyk.

(ISTA). Jest to kolejna pozarządowa organizacja, wielce pomocna dla rozwoju międzynarodowego handlu nasionami, założona w 1924 roku. Jej głównym celem było i jest nadal opracowywanie oraz ulepszanie metod badania jakości nasion; kiełkowania, czystości, zdrowotności, wilgotności itp. oraz ujednolicanie tej oceny. W miarę doskonalenia metod oceny, handel otrzymuje coraz lepszą podstawę do określenia ceny nasion. Od 1959 roku, kiedy zatwierdzono międzynarodowe metody oceny nasion, zarówno sprzedający, jak i kupujący dysponują międzynarodowym świadectwem oceny nasion, mającym nieocenioną wartość w przypadku eksportu nasion z jednego kraju lub regionu do innego. Sposoby oceny są we wszystkich stacjach oceny nasion - członków ISTA takie same i wykonywane w identyczny sposób.

(AOSA). Stowarzyszenie Urzędowych Analityków Nasion, jest pozarządową organizacją zrzeszającą członków z USA i Ka­nady, odpowiednikiem ISTA w Europie. Ustala metody oceny materiału siewnego, stosowane w Ameryce Północnej.

(SCST). Towarzystwo Komercyjnych Technologów Nasion, jest również pozarządową organizacją północno-amerykańską, skupiająca analityków nasion z USA i Kanady. Jej głównym zadaniem jest usta­lenie kryteriów i wymagań dla licencjonowanych technologów nasion, pracujących w prywatnych, komercyjnych laboratoriach nasiennych.

OECD jest mię­dzyrządową Organizacją Europejskiej Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, która m.in. zajmuje się problematyką tożsamości i czystości odmianowej materiału siewne­go. Siedemnastu członków zwyczajnych i stowarzyszonych OECD ustanowiło w 1959 roku przepisy i standardy kwalifikacji nasion. Ich celem było wprowadzenie do mię­dzynarodowego handlu nasionami jednolitych zasad i standardów oceny tożsamości, i czystości odmianowej oraz wydawanie specjalnych etykiet, informujących o wyni­kach tej oceny, dokonywanych pod nadzorem urzędów cis. kwalifikacji krajów człon­kowskich. Świadectwa kwalifikacji OECD dają dokładną informację kupującemu o jakości nasion, szczególnie zaś o tożsamości i czystości odmianowej.

Potrzebę kwalifikacji nasion uświadomiono sobie już w 1919 roku, kiedy powołano International Seed lmprovement Association (ICIA) i opracowano mi­nimalne standardy dla kwalifikowanych nasion. Potrzebę poprawienia jednolito­ści nasion traw podkreślono w 1952 roku na Kongresie tąkarzy, sugerując opra­cowanie jednolitej terminologii oraz standardów dla różnych faz kwalifikacji nasion. Obecnie istnieją schematy kwalifikacji dla większości roślin rolniczych i warzywnych. Polska już przed laty uzyskała upoważnienie OECD do kwalifika­cji nasion i od dwóch lat jest też członkiem tej organizacji.

UPOV jest międzynarodową, rządową organizacją, powołaną dla ochrony prawa do odmian roślin, będącego jednym z rodzajów prawa intelektualnego. Zo­stała ustanowiona przez konwencję Paryską w 1961 roku i następnie kilkakrotnie nowelizowana (1972, 1978, 1991).

Konwencja pozwala na ochronę wszystkich gatunków i form roślinnych. Ho­dowcy nowej odmiany daje możliwość ochrony jego praw we wszystkich fazach produkcji i obrotu handlowego, pod warunkiem, że spełnia kryteria odrębności, wyrównania i trwałości. Do Konwencji może przystąpić każdy kraj, którego ustawo­dawstwo zapewnia stosowanie jej zasad. Obecnie jej członkami są 44 kraje; w tym Polska. Dalszych 11 krajów i UE czynią przygotowania do przystąpienia cło konwen­cji. Począwszy od 1987 roku, kiedy weszła w życie ustawa o nasiennictwie, polscy hodowcy mogą chronić prawa do odmian.

(FAO). Organi­zacja ta jest międzynarodową, rządową organizacją, ds. rolnictwa i wyżywienia powołaną w 1945 roku, która podjęła prace nad rozszerzeniem zasad kwalifikacji OECD dla roślin nieobjętych schematami OECD. Zaproponowała rządom państw członkowskich spoza OECD, wprowadzenie tych zasad w swoich krajach jako do­browolnych i mogących zastąpić system kwalifikacji nasion OECD.

FAO opracowała również minimalne standardy kwalifikacji dla kukurydzy, któ­re zatwierdzono w 1953 roku. Dla ułatwienia produkcji i dystrybucji nasion o wyso­kiej jakości w krajach Bliskiego Wschodu opracowała też minimalne standardy kwa­lifikacji dla nasion zbóż, zatwierdzone w 1958 roku. Standardy te w zasadzie są identyczne z minimalnymi standardami kwalifikacji nasion opracowanymi przez ICIA i będące w użyciu w USA, Kanadzie oraz Europie.

Po uchwaleniu (Międzyna­rodowej Konwencji Ochrony Roślin) International Plant Protection Corwention, FAO włożyło dużo wysiłku w pobudzenie międzynarodowej współpracy w ochronie ro­ślin i zachęcało swoich członków do tworzenia regionalnych organizacji ochrony roślin dla koordynacji i wzmocnienia prac poszczególnych krajów. Obecnie takie organizacje działają w Europie i w Krajach Śródziemnomorskich, Środkowej Amery­ce, Afryce, Południowo-Wschodniej Azji i Strefie Pacyfiku. Zajmują się głównie cho­robami przenoszonymi z nasionami i organizmami kwarantannowymi.

Europejska Organizacja Ochrony Roślin (EPPO) powołała specjalne grupy robo­cze ds. regulacji fitosanitarnych i chorób przenoszonych przez nasiona. Opracowała listę groźnych chorób przenoszonych z nasionami, niewystępujących v/ Europie, lub w bardzo ograniczonym zakresie, a rozprzestrzenianiu których należy przeciwdziałać. Zainicjowała powołanie przez ISTA Specjalnego Komitetu Chorób Roślin, który rozpo­czął opracowywanie standardowych metod oceny chorób przenoszonych przez nasio­na, opublikowała listę tych groźniejszych chorób oraz podręcznik do ich oznaczania. We współpracy z Międzyafrykańskim Komitetem Fitosanitarnym doprowadziła do rewizji regulacji dotyczących kwarantanny na tym kontynencie.

, Europejskie Stowarzyszenie dla Badań w Hodowli Roślin powstało w 1956 roku. Jego celem jest popieranie naukowej i technicznej współpracy w dziedzinie hodowli roślin. Chodzi przede wszystkim o zintensyfikowanie postępu w produkcji rolniczej. Działalność Stowarzyszenia polega na:

- organizowaniu zebrań członków, bądź grup członków dla przedyskutowania problemów ogólnych i specjalistycznych, kongresów, konferencji i kolo­kwiów;

- wydawaniu i rozpowszechnianiu sprawozdań naukowych oraz technicznych;

- popieraniu współpracy pomiędzy członkami w dziedzinie badań, a w szcze­gólności wymiany materiału genetycznego;

- nawiązywaniu kontaktów z innymi organizacjami krajowymi i międzynaro­dowymi.

Statut wyklucza działalność mającą na celu osiąganie korzyści finansowych.

Członkami mogą być osoby lub instytucje, zajmujące się czynnie pracami na­ukowymi lub praktyczną hodowlą roślin. Działalność Stowarzyszenie prowadzi po­przez sekcje i grupy robocze; wśród nich są sekcje ziemniaka, zbóż, biometrii w ho­dowli roślin, metod i technik itp.

PROMOCJA MATERIAŁU SIEWNEGO

Dobre odmiany i nasiona o wysokiej jakości mają duży wpływ na zwiększenie j poprawę jakości produkcji roślinnej dopiero wtedy, kiedy będą zakupione i wysia­ne. Trzeba więc najpierw wywołać na nie popyt. Po ocenie wartości gospodarczej odmiany i dopuszczeniu lub zaleceniu jej do uprawy, wyniki doświadczeń publikuje się w biuletynach lub ulotkach, w dużej liczbie egzemplarzy i rozprowadza różnymi drogami oraz w czasopismach rolniczych i ogrodniczych, jest to doskonały materiał, który po przetworzeniu, może służyć do promocji nowych odmian.

DEMONSTRACJE, SZKOLENIA l DNI POLA

Wyniki doświadczeń odmianowych są najlepszą drogą, aby zapoznać i zaintereso­wać rolników i ogrodników uprawą nowych, lepszych odmian. W zimowych szko­leniach prezentuje się na prostych kolorowych rysunkach i tabelach korzyści jakie dają te odmiany, przez co znakomicie ułatwia się zrozumienie i przyswojenie ich nawet przez słabo wykształconych rolników. Filmy lub przezrocza są bardzo po­mocne, szczególnie jeśli chodzi o odmiany drzew owocowych, warzyw i roślin ozdobnych. Pokazanie żywych roślin jest jeszcze lepszym rozwiązaniem.

Bardzo dobrą formą wywoływania popytu jest przeprowadzenie dużej liczby doświadczeń demonstracyjnych we własnych gospodarstwach rolników i ogrodni­ków, siejąc obok nowych, lepszych odmian, odmiany zwykle uprawiane w danym rejonie. Im te doświadczenia są prostsze, tym bardziej zrozumiałe dla rolnika.

Do tych doświadczeń można włączyć różne elementy agrotechniki np. zmody­fikowane dawki nawożenia, nowe herbicydy, retardanty itp., które czynią je bardziej atrakcyjnymi dla lokalnej społeczności i pozwalają na zorganizowanie dni pola, podczas których objaśniają je specjaliści z ośrodków doradztwa. Jest celowe, aby po zbiorze doświadczenia, w tym samym miejscu zademonstrować wystawę produk­tów. Rodzące się zainteresowanie można wykorzystać do organizowania wystaw połączonych ze współzawodnictwem rolników i przyznawaniem nagród za najlep­sze produkty. Nagrodami tymi mogą być np. książki o gospodarowaniu czy uprawie warzyw lub kwiatów, jeśli uczestnicy są oczytani. Częstą atrakcją tych wystaw może być loteria. Te działania zwiększają zainteresowanie uczestników i nawet mogą ich skłonić do ponoszenia części kosztów. W krajach, gdzie duży odsetek rolników nie czyta lub jest niepiśmienny, takie demonstracje i wystawy są jedyną drogą do zainte­resowania nowymi, lepszymi odmianami. Jednak we wszystkich krajach jest to naj­bardziej efektywna metoda promocji odmian i powinna być szeroko stosowana. U takich roślin jak zboża czy warzywa, których plon łatwo ocenić w sposób dla każdego rolnika czy ogrodnika zrozumiały, takie doświadczenia demonstracyjne skutkują zamówieniami na nasiona najlepszych odmian. Dużo trudniej wykazać wyższość odmian u roślin pastewnych, które są spasane zwierzętami, szczególnie zaś u roślin pastwiskowych lub rosnących w mieszankach. Trzeba wówczas rozpo­czynać od doświadczeń z roślinami, których plon łatwo zmierzyć i stopniowo przy­gotowywać rolników do uprawy roślin o trudniej mierzalnym plonie (Kjaer, 1961).

Dość często nawet najlepsze odmiany nie wykazują swych walorów w gospo­darstwie rolnika z powodu zachwaszczenia pola, niskiej żyzności, braku drenowania itp. Doświadczenia odmianowe należy wówczas połączyć z demonstracją użycia wapna, nawozów czy drenowania. Doświadczenia takie często skutkują zwiększo­nym zainteresowaniem rolników w unowocześnianiu produkcji roślinnej jako takiej. Nie można jednak zapomnieć, że tworzenie popytu na ulepszone odmiany, czy to omówionymi wcześniej metodami, czy za pomocą radia, filmu lub nawet telewizji będzie bez skutku, jeśli nasiona tych odmian nie znajdą się na rynku w dostatecznej ilości lub będą nieodpowiedniej jakości.

WYSTAWY NASION

W niektórych krajach, np. w Kanadzie czy Szwecji, organizuje się w regularnych odstę­pach czasu i w różnych rejonach wystawy nasion. Wystawianym próbom określonej odmiany zawsze towarzyszy urzędowe świadectwo oceny, z informacją o zdolności kiełkowania, czystości, zawartości chwastów itp. Nasiona ocenia komisja złożona ze specjalistów z zakresu oceny nasion, a najlepsze z każdego gatunku otrzymują nagrody.

Wystawy te cieszą się dużym zainteresowaniem i są tłumnie odwiedzane. Są też szeroko reklamowane w codziennej prasie i czasopismach rolniczych. Zwykle też wygłasza się na nich wykłady o tym, jak ważne jest używanie nasion o wysokiej jakości. Wykłady te często są połączone z konkursami i ogólno rolniczymi wystawa­mi lub targami. One nie tylko uświadamiają zainteresowanych rolników i szeroką społeczność o dużym znaczeniu dobrych nasion, ale również wzmagają to zaintere­sowanie z roku na rok. Publikowane od czasu do czasu sprawozdania z tych wystaw są wartościową pomocą do oceny postępu odmianowego.

PRZEGLĄDY NASION WYSIEWANYCH PRZEZ ROLNIKÓW

Bardziej bezpośrednim sposobem dotarcia do rolnika są tzw. przeglądy siewników. Wymagają one jednak dobrej współpracy między rolnikami, doradcą i stacją oceny nasion.

W czasie siewów doradca odwiedza możliwie dużą liczbę rolników i prosi ich o pozwolenie pobrania prób nasion z siewnika lub z nasion, które będą wkrótce wysiewane. Próby te wysyła do najbliższej stacji oceny nasion celem wykonania analizy, a niekiedy także wysiewa na poletkach by ocenić tożsamość i czystość od­mianową. Wyniki te doradca przekazuje każdemu rolnikowi, wraz z niezbędnym komentarzem. Daje to też okazję do porównania jakości nasion rolnika z nasionami kwalifikowanymi wysokiej jakości, najlepszych odmian znajdujących się na lokal­nym rynku. Często stanowi to prawdziwy szok dla rolnika, który od tej chwili, aż do końca życia zaopatruje się w nasiona kwalifikowane najlepszych odmian. Taki rolnik zaczyna być wówczas pomocny dla służb doradczych. Cennym aspektem tych prze­glądów jest to, że kiedy ich wyniki zostają opracowane i opublikowane, stanowią doskonałą promocję najlepszych odmian i powinno się je wykorzystywać nie tylko w czasopismach rolniczych, ale również w szkołach rolniczych, kursach szkolenio­wych itp. Jeśli te przeglądy są powtarzane przez wiele lat w różnych rejonach, poka­zują osiągnięty postęp i wskażą miejsca, gdzie promocję dobrych nasion trzeba zin­tensyfikować (Kjaer, 1961).

STOWARZYSZENIA PRODUCENTÓW NASION

Współpraca ze stowarzyszeniami producentów nasion jest również dobrym sposo­bem zainteresowania produkcją i używaniem dobrych nasion. W wielu krajach sto­warzyszenia te wykonują doskonałą pracę dla rolników i całej społeczności wiej­skiej. Tam, gdzie są dobrze wykształceni organizują stowarzyszenia z własnej ini­cjatywy, natomiast w innych sytuacjach zachęta i pomoc ze strony rządu są nie­zbędne. Często jest celowe zorganizowanie stowarzyszenia dla produkcji i dystrybu­cji nasion. Takie związki w wielu krajach utworzyli sami rolnicy z doskonałymi re­zultatami. Niekiedy jednak pomoc finansowa ze strony rządu jest pożądana, szcze­gólnie w początkowych fazach organizacji. Kiedy jednak związek okrzepnie, jest lepiej, jeśli staje się całkowicie niezależny i działa tak, jak każde przedsiębiorstwo.

W większości krajów działają obok siebie prywatne i związkowe przedsiębior­stwa; wydaje się, że jest dobrym rozwiązaniem jeśli istnieją oba typy przedsię­biorstw, które konkurują ze sobą, sprzedając nasiona rolnikom i w ten sposób pro­mując użycie dobrych nasion. Pozostaną jednak na rynku tylko wtedy, jeśli rolnicy będą zadowoleni z kupowanych u nich nasion. Stąd też we własnym interesie sprze­dający muszą dostarczać konsumentowi nasion możliwie najwyższej jakości.

ZNACZENIE REGULACJI PRAWNYCH

Prawo nasienne, a przede wszystkim ustanowienie listy odmian dopuszczonych do obrotu, obowiązku kwalifikacji nasion i kontroli następczej ma chronić rolnika jako konsumenta, przed możliwością oferowania mu materiału siewnego złej jakości, jak surowe ono powinno być, zależy to od stopnia rozwoju handlu nasiennego i pozio­mu wykształcenia rolników. Zbyt rygorystyczne regulacje hamują rozwój przemysłu nasiennego, co zdarzyło się w kilku krajach, a nieprecyzyjne nie zapewnią rolnikowi kupna nasion wysokiej jakości.

INNE CZYNNIKI

W krajach rolniczo rozwiniętych odsetek nasion o wysokiej jakości (tzn. o spraw­dzonej tożsamości i dobrej czystości odmianowej oraz wysokiej czystości analitycz­nej i zdolności kiełkowania) używanych przez rolników jest wysoki u takich roślin jak kukurydza, rośliny korzeniowe, niektóre trawy i warzywa i sięga 100%. U więk­szości zbóż i traw często jest dużo niższy, nierzadko poniżej 20-30%, nawet w kra­jach z dobrze rozwiniętym rolnictwem, w których większość pól obsiewa się nasio­nami własnymi, z poprzednich zbiorów lub zakupionymi od sąsiadów, czy nawet zwykłymi nasionami handlowymi.

Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Nasiona zbóż są relatywnie drogie, a nasion z własnej produkcji jest dosyć. Nowe nasiona są więc kupowane wówczas, kiedy chce się uprawiać nową odmianę lub własne nasiona są porażone, zamieszane ^]tp. U traw, systematyczną hodowlę rozpoczęto stosunkowo późno i stąd w wielu krajach lepsze odmiany pojawiły się na rynku niedawno.

Niezależnie od tego, zwiększenie użycia nasion zbóż i traw o wysokiej jakości staje się poważnym wyzwaniem dla służb doradczych i hodowców roślin. Rozwią­zanie tego problemu winno przynieść duże korzyści zarówno rolnikom, hodowcom i kupcom nasiennym, jak i państwom.

Koszty nasion o wysokiej jakości, w porównaniu do innych środków pro­dukcji, takich jak nawozy, pestycydy, itd. są małe i wynoszą zwykle kilka procent całych kosztów ogólnych. Zawsze też trzeba pamiętać, że te wyższe koszty kwa­lifikowanych nasion zwrócą się kilkakrotnie, dając wyższy plon i produkt o wyż­szej jakości.

Przewodnictwo elektryczne wyciągów z nasion w znacznym stopniu mo­dyfikują warunki wzrostu i rozwoju roślin macierzystych, zmienność indywi­dualna nasion i uszkodzenia nasion.

Poniżej podano wartości przewodnictwa elektrycznego dla nasion grochu, na podstawie których można określić ich przydatność do siewu; określone w μS x cm ^-1 x g ^-1:

<24 — nasiona nadają się do wczesnego siewu lub siewu w niesprzy­jających warunkach,

25-29 — nasiona można wysiać wcześnie, ale w niesprzyjających wa­runkach wschody mogą być słabe,

30-43 — nasiona nie nadają się do wczesnego siewu, szczególnie w niesprzyjających warunkach,

>43 — nasiona nie nadają się do siewu.

Oznaczenie wykonuje się w następujący sposób: odlicza się losowo 2 x 50 lub 4 x 50 nasion grochu, waży je z dokładnością do 0,1 g po czym umieszcza w kolbach Erlenmeyera o pojemności 300 - 400 cm³ i zalewa 250 cm³ wody destylowanej lub redestylowanej o znanym elektroprzewodnictwie właściwym nie przekraczającym 20 μS x cm"¹ i temperaturze nie wyższej od 20°C. Kolby umieszcza się na 24 godziny w termostacie o temperaturze 20°C.

Pomiar elektroprzewodnictwa wykonuje się konduktometrem. Ponieważ elektroprzewodnictwo roztworu jest uzależnione od jego temperatury, pomiar powinien odbywać się w pomieszczeniu o temperaturze 20°C. Przed pomiarem roztwór w kolbie należy zamieszać, a w celu ustalenia się wskazań konduktometru elektrodę pomiarową zanurzyć 2-3-krotnie w badanym roztworze, przed każdym pomiarem elektrodę należy przemyć wodą destylowaną.

Wartość elektroprzewodnictwa określa się według wzoru:

E= E₂₀ - E­_H2O/ m [μS x cm ^-1 x g ^-1]

E = elektroprzewodnictwo właściwe próbki nasion,

E₂o = elektroprzewodnictwo właściwe badanego roztworu

w temperaturze 20°C,

En₂o = elektroprzewodnictwo właściwe wody użytej do moczenia

nasion w temperaturze 20°C,

m = masa nasion,

a następnie oblicza średnią arytmetyczną z powtórzeń.

---