Procesy zmian społecznych - zagadnienia do kolokwium

1. Procesy społeczne

• Proces - każdy rodzaj przemiany, transformacji, konkretnego obiektu w czasie, niezależnie od tego czy będzie to zmiana jego położenia w przestrzeni, czy też modyfikacja jego aspektu ilościowego bądź jakościowego.

Pojęcie to oznacza:

• wielość zmiany

• sekwencję zjawisk społecznych

• dotyczących tego samego systemu,

• które są ze sobą przyczynowo powiązane

• Typologie procesów społecznych:

1. P. Sztompki

1. Forma lub kształt

1. Kierunkowe - nieodwracalne, każda kolejna faza różni się od wcześniejszej i zawiera elementy wcześniejszej, podobnie jak każda kolejna faza stanowi podłoże dla poźniejszej

1. stopniowe

2. narastające

3. linearne (unilinearny, multilinearny)

2. Niekierunkowe

1. chaotyczne - przypadkowe, pozbawione jakiegokolwiek wzoru

2. cykliczne - można w nich wyodrębnić powtarzające się lub chociaż podobne wzory, kolejne fazy są podobne bądź identyczne w stosunku do innych

2. Rezultaty lub skutki procesu

1. Reprodukcja prosta - nie powodują zmiany zastanych warunków, utrzymują status quo, gwarantują istnienie i trwanie społeczeństwa w całkowicie niezmienionej postaci

2. Reprodukcja rozszerzona - powoduje ilościowe wzbogacenie bez zasadniczych modyfikacji jakościowych

3. Społeczna świadomość procesu

1. Jawne - procesy mogą być dostrzegane, przewidywane i planowane

2. Ukryte - mogą być niedostrzegane, nieoczekiwane i nieplanowane; zmiana i rezultaty pojawiają się niespodziewanie i mogą być odebrane przychylnie bądź też nie

3. Bumerangowe - ludzie mogą dostrzegać proces, przewidywać jego rozwój i planować określone skutki, jednocześnie całkowicie się w swoich obliczeniach myląc; proces przebiega inaczej niż oczekiwano, jego skutki mogą być odmienne niż oczekiwano

4. Umiejscowienie przyczynowości (siła napędowa, sprawcza)

1. Procesy egzogenne - przyczyny zmian są zewnętrzne

2. Procesy endogenne - przyczyny zmian są wewnętrzne

1. Procesy oddolne - zmiany są spontaniczne

2. Procesy odgórne - zmiany są zaplanowane

5. Poziom rzeczywistości społ.

1. Mikro - zachodzą w codziennym świecie jednostek ludzkich - małych grupach, rodzinach, szkołach, miejscach pracy

2. Mezo - obejmują duże grupy, społeczności, stowarzyszenia, partie polityczne

3. Makro - rozgrywają się na poziomie społ. globalnego, państwa narodowych, ich zakres czasowy jest najdłuższy

6. Zakres czasowy

1. Krótkotrwałe - rozgrywające się w bardzo krótkim czasie

2. Długotrwałe - rozgrywają się w bardzo długim czasie, mogą to być stulecia a nawet tysiąclecia

2. J. Szczepańskiego

1. intrapersonalne - zachodzące w osobowości człowieka

2. zachodzące między dwoma jednostkami - powstawanie stosunków różnego rodzaju - współpraca, przyjaźń, konflikt, wrogość

3. zachodzące między jednostką a grupą - stykanie się z członkami grupy, z instytucjami grupy, wartościami, wzorami zachowań

4. zachodzące między dwiema grupami - mogą przebiegać między:

• indywidualnymi członkami grup

• instytucjami

• grupami jako całościami

5. zmieniające organizację i strukturę grup - procesy rozwoju, dekadencji, dezorganizacji ruchliwości społecznej, modernizacji itd.; zmiany mogą być wywołane pojawieniem się nowych elementów itp.

3. T. Shibutaniego;

1. podtrzymujące - równoważą system, zapewniają utrzymanie tożsamości, spójności

2. komunikacyjne - równoważą system; operowanie znakiem, symbolem, nadawanie znaczeń

3. przejścia - występują gdy w systemie pojawia się problem, konflikt, kryzys; pojawia się kompromis, problem zostaje rozwiązany dzięki umiejętności komunikowania się, prowadzi do pozytywnych rozwiązań

4. agonistycze - występują gdy w systemie pojawia się problem, konflikt, kryzys; agonia systemu, problem nie zostaje rozwiązany, przeradza się w otwarty konflikt

• Charakterystyka ważniejszych procesów społecznych :

1. proces przystosowania - powstaje wszędzie tam, gdzie jednostki lub grupy znajdujące się w sytuacji, w której spotykają podobne lub odmienne dążenia innych ludzi, nie mogąc im narzucić swojego sposobu działania, muszą nawzajem przystosować swoje działania do siebie. Występują one we wszystkich tych sytuacjach gdzie jednostki lub grupy znajdują się w nowej sytuacji.

• akomodacja - tolerancja połączona z wzajemnymi ustępstwami

• asymilacja - osobnik przystosowujący się odrzuca wszystkie swoje dotychczasowe wartości i wzory, przyjmując nowe z którymi się zupełnie identyfikuje

2. dezorganizacja społeczna - jest wynikiem gwałtownych przemian społecznych i wzrostu patologicznych zachowań; kontrola społeczna zostaje osłabiona, powoduje to natężenie zachowań które są odchyleniem od normy. Nie zawsze prowadzi do negatywnych skutków, może nastąpić bowiem reorganizacja.

3. współpraca - proces pochodny podziału pracy; konieczność wykonywania czynności wspólnie przez kilku ludzi, jest to działanie zharmonizowane, w którym jednostki czy grupy wykonują zadania częściowe by osiągnąć pewien wspólnycel

4. współzawodnictwo a konflikt

Współzawodnictwo	Konflikt
Realizacja potrzeb Rozbieżne metody - wspólne cele Niewystarczająca ilość dóbr przy dużej ilości chętnych
Oceniane na „+” Raczej nieuświadomiony charakter Istnieje konkurent, współzawodnik Jednostka interesuje się tylko sobą	Oceniany na „-” Ma destrukcyjny charakter, uświadomiony Istnieje przeciwnik Dążenie do eliminacji przeciwnika, nieczysta gra

5. ruchliwość społeczna - seria zjawisk polegających na przenoszeniu się jednostek czy grup z miejsca na miejsce w przestrzeni społecznej

• ruchliwość pionowa - ruchliwość społeczna określająca przechodzenie w dół (degradacja) lub w górę (awans) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy ogólnie w hierarchii społecznej

• ruchliwość pozioma - oznacza przemieszczanie się jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii. Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania

2. Zmiana społeczna - rozwój - postęp

• Zmiana społeczna - dostrzegalna różnica pomiędzy stanem systemu w jednym momencie czasu i stanem tego systemu w innym momencie czasu

• Rozwój - pojęcie neutralne, zmiany zachodzące w systemie, które prowadzą do zróżnicowania i wzbogacenia jego elementów składowych; stwierdzenie rozwoju jest opisem

• Postęp - rozwój zachodzący w jakimś systemie, który zbliża go do określonego ideału - rozwój połączony z doskonaleniem systemu; wymaga oceny

• Regresja - pojęcie neutralne, zmiany zachodzące w systemie, prowadzące do zaniku i zubożenia jego elementów

• Relacje między nimi (np. rozwój społeczny a postęp)




Rozwój [N] Postęp [+]






Zmiana







Regres [N] Degeneracja [-]





Opis faktów Ocena faktów

(obiektywizm) (relatywizm)

• Czynniki rozwoju społecznego

• powstawanie ruchów społecznych

• innowacje naukowe i techniczne

• dyfuzja kultur

• prawo obowiązujące w społeczeństwie

• zmiany w warunkach przyrodniczych

• Postęp w ujęciu podmiotowym P. Sztompki

Pojęcie postępu kojarzy się nieuchronnie ze zmiennością, dynamiką społeczną. Ma sens tylko o tyle, o ile traktujemy historię, dzieje, jako proces posiadający pewną wewnętrzną logikę. Inaczej - jako prawidłową sekwencję następujących po sobie zmian. Ale nie każdy proces da się przecież określić jako postępowy. Trudno odnieść to pojęcie do takich procesów codziennych, powtarzalnych, cyklicznych, które prowadzą tylko do odtwarzania, reprodukcji życia społecznego w jego dotychczasowej postaci. Postęp zakłada kierunkowość procesu, to znaczy zmiany prowadzące do coraz to innych, nowych stanów społeczeństwa, biegnące jakimś torem, przybliżające do jakiegoś określonego stanu idealnego. No właśnie - idealnego. Postęp zakłada bowiem także, że proces prowadzi ku czemuś lepszemu, doskonalszemu, szczęśliwszemu, że zmierza do spełnienia ideału. Tak więc trzy przesłanki leżące u samych podstaw idei postępu to: procesowość, kierunkowość i optymizm. A wobec tego najprostsza, ogólna definicja postępu brzmieć może tak: postęp to nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społecznego.

• Trzy wizje postępu

	Sakralna	Mechanistyczna	Humanistyczna
Podmiot (kto?)	Bóg	Organizacja społ. System społ.	Człowiek
Mechanizm (jak?)	Z góry określony - opatrzność boska-nieuchronny, odgórnie zaplanowany, charakter automatyczny	Charakter automatyczny, nieuchronny	Działania + skutki - potencjalny, możliwy
Cel (dokąd?)	Królestwo	Podział, zróżnicowanie funkcji, utopijna faza końcowa, cel ziemski, odległy	Doskonalenie wybranych aspektów rzeczywistości społ., cel bliski, teraźniejszy

• Podział społeczeństw na postępowe i zachowawcze - kryteria podziału

• Społeczeństwa postępowe - aktywne - takie społeczeństwo które ma zdolność do samoprzekształcania się

• Społeczeństwo zachowawcze - pasywne - takie które nie posiada zdolności do samoprzekształcania się

Czynniki:

1. Cechy jednostek - kreatywne, twórcze przekraczanie granic

2. Właściwości struktur społ. - tolerancyjne, otwarte

3. Stosunek do tradycji - przepełniony dumą

4. Wizja oczekiwanej przyszłości - nadzieja, planowanie

5. Wyposażenie przyrodniczo - społ. - ci którzy posiadają te walory żyją łatwiej

3. Jednostka jako podmiot zmian społecznych

• Typy działających jednostek

• zwykli ludzie w codziennych czynnościach, którzy poprzez te czynności tworzą większość tego co zachodzi w społ.

• ludzie którzy ze względu na zalety działają jako reprezentanci innych, w ich imieniu albo na ich rzecz lub którzy manipulują i ograniczają innych nawet bez ich zgody

• osoby zajmujące wyjątkowe pozycje, które wyposażają ich w szczególne przywileje, ich role pozwalają a wręcz wymagają działań mających konsekwencje dla innych ludzi

• Trzy nurty teoretycznej refleksji nad rolą wielkich jednostek w historii:

1. determinizm heroiczny - wszystko co istnieje w historii jest skutkiem indywidualnych działań a historia jest nieskończenie plastyczna, wrażliwa na indywidualne inicjatywy - jedynie jednostki mogą wpływać na historię a wśród nich największe znaczenie mają wielkie indywidualności. Podstawową miarą wielkości jest czyn.

2. determinizm społeczny - rządzi fatalizm, niczego nie da się zrobić z toczącymi się zmianami. Skuteczne działania to te, które współgrają z historią i będące w stanie zwolnić zmiany lub je przyspieszyć

3. podejście adaptacyjno-ewolucyjne

• Charyzma jako kryterium wielkości

Charyzma to szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja w działaniu, siła moralna, moc perswazji itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane przez zwolenników przywódcy jako niemal ponadludzkie i wymagające pełnego podporządkowania się jego władzy. Osoby te rozwijają stale style działania i cechy osobowości, są bardzo wymagające, utrzymują dystans wobec zwolenników, podejmują niecodzienne działania które mają udowodnić ich specjalną moc, są wysoce dogmatyczni i nie tolerują krytyki, izolują się od nieprzychylnych zwrotów w opinni publicznej przez ustanawianie kręgu fanatycznych zwolenników.

• Rola kontekstu społecznego i czynników indywidualnych w procesie stawania się i bycia bohaterem.

Najczęściej bohaterem zostaje osoba charyzmatyczna, wymagająca, wyznaczająca przebieg działań swoim zwolennikom i karząca ich za niesubordynację. Podejmuje się ona działań mających udowodnić specjalną moc jaką posiada. Warunki jakie muszą zostać spełnione by osoba stała się bohaterem to - sytuacja społ. musi mieć taki charakter, że pojedyncze decyzje mogą mieć znaczenie dla przyszłego biegu procesów, jednostka musi mieć możliwość podjęcia kluczowych decyzji w autorytatywny sposób, zmiany zachodzą tylko wtedy gdy większa ilość osób jest w nie zaangażowana.

4. Ruchy społeczne

• Ruch społeczny jako forma działań zbiorowych

Ruch społeczny - zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu, powstaje gdy większa ilość ludzi świadomie i celowo dąży do realizacji wspólnego celu, stosując te same metody działania, kierując się wspólnymi wartościami i powołując się na wspólną ideologię. Są to działania podjęte po to by zmienić sytuację i położenie społeczne uczestników ruchu.

• Typologia ruchów społ. wg Szczepańskiego

• Ruchy reformatorskie - akcje zbiorowe o celach ograniczonych do modyfikacji zasad, reguł czy norm przy zachowaniu nienaruszonych podstaw ustrojowych czy organizacyjnych

• Ruchy rewolucyjne - akcje zbiorowe które siłą i w krótkim czasie mają na celu dokonanie gruntownych przeobrażeń istniejącego porządku społecznego, nie wykluczając użycia w tym celu przemocy i walki zbrojnej. Istotna jest tu rewolucja społeczna, która jest gwałtownym przeobrażeniem organizacji i struktury społecznej wielkich zbiorowości, takich jak naród, państwo. Łączy się zwykle z rewolucją polityczną.

• Ruchy ekspresywne - są formą wyrazu pewnych postaw i innych komponentów osobowości ludzkiej. Rozwijają się w wyniku przekazu zarażenia emocjonalnego, a nie pod wpływem jakichś zorganizowanych grup i partii czy instytucji. Ruchy ekspresywne zazwyczaj powstają wokół wybitnych osób. Specyficznym postępowaniem pozyskują one sympatyków i zarażają ich manifestowaną ideą, która stopniowo staje się czynnikiem ruchotwórczym, a popularna osoba ewentualnym jego liderem. Uczestnictwo w ruchu ekspresywnym bywa manifestowane odpowiednim stylem życia, przeważnie nonkonformistycznym.

• Typologia ruchów społecznych P. Sztompki (uwaga! kilka kryteriów podziału)

• ruchy reformatorskie - akcje zbiorowe o celach ograniczonych do modyfikacji zasad, reguł czy norm (np. prawnych) przy zachowaniu nienaruszonych podstaw ustrojowych czy organizacyjnych

• ruchy radykalne - akcje zbiorowe, których celem jest zmiana fundamentów panującego ustroju, a w szczególności panujących wartości

• stare ruchy społeczne - ruchy społeczne występujące w imię interesów ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa - klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych

• nowe ruchy społeczne - ruchy o szerokim, heterogenicznym składzie uczestników, walczących o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: harmonii z przyrodą, ochrony środowiska, pokoju, emancypacji kobiet, zapewnienia praw mniejszości i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.

• ruchy antyglobalizacyjne - nowa fala ruchów społecznych o charakterze radykalnym i lewicowym, która pojawiła się na przełomie XX i XXI stulecia jako protest przeciwko dominacji wielkich korporacji i centrów finansowych, konsumpcyjnemu stylowi życia, uderzającym nierównościom społecznym i endemicznej biedzie w skali globalnej

• Ruch społeczny a zmiana społeczna

Zmiana jest podstawową cechą definiującą ruchy społeczne. Ma ona na celu wprowadzić coś, czego jeszcze nie ma, zatrzymać lub odwrócić zmiany wynikające bądź z procesów niezwiązanych z ruchami społ., bądź związanych z działaniami innych konkurencyjnych ruchów. Ruchy społ. można traktować jako podstawowe przyczyny zmiany tj. jako warunki konieczne aby do niej doszło. Jedne zmiany mogą rodzic się oddolnie w działaniach podejmowanych przez duże masy zwykłych ludzi, inne zmiany mogą pojawić się odgórnie w działaniach posiadających władzę elit, zdolnych narzucać swoje preferencje innym członkom społeczeństwa. Pewne zmiany mogą mieć charakter zamierzony, mogą zachodzić jako relacja założonych wcześniej projektów, inne zmiany mogą mieć niezamierzone efekty czy produkty uboczne działań skierowanych na całkowicie inne cele.

• Zjawiska sprzyjające formowaniu się ruchów społecznych w społeczeństwach nowoczesnych:

• proces urbanizacji

• proces industrializacji

• umasowienie edukacji

• rozwój nowoczesnych technologii

• wzrost niezadowolenia

• ideologia aktywistyczna i progresywistyczna - potrzeba zmian

• ideologia demokratyczna - wolność słowa, zrzeszanie się zgromadzeń

• pula wolnego czasu i energii

• Geneza ruchów społecznych w ujęciu N. Smelsera:

Neil Smelser skupił uwagę na okresie wyłaniania się ruchu społecznego, wskazując na cztery warunki:

• sprzyjający kontekst strukturalny - zakorzeniona w kulturze i mentalności zbiorowej, przekazywana przez wieki, tradycja kontestacji

• pojawienie się strukturalnego napięcia - w społeczeństwie pojawić się muszą sprzeczności interesów i wartości pomiędzy jego segmentami oraz związane z tym antagonizmy i konflikty

• uogólnienia społ. - rozbieżność interesów czy wartości musi zostać dostrzeżona, zdefiniowana, zinterpretowana i przeżyta emocjonalnie

• zdarzenie inicjujące - jest to jakieś zdarzenie indywidualne, partykularne, a nawet przypadkowe ale o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i prowadzi do mobilizacji ruchu społ.

• Wewnętrzna i zewnętrzna dynamika ruchów społecznych (zmiany w ruchu i zmiany wywoływane przez ruch - kategoria potencjału morfogenetycznego) (?)

• Ruch społeczny może przyczyniać się do zmiany społecznej lub być przez nią wywołany. Tym samym być jej przyczyną lub skutkiem.

• Ruch społeczny dążący do wprowadzenia zmian może orientować się na przyszłość lub przeszłość.

• Ruch społeczny może zmierzać do wprowadzenia zmian lub do ich hamowania
  Ruch społeczny może być ukierunkowany na zmianę zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę człowieka.

• Zarówno ruch ukierunkowany na zmianę w społeczeństwie, jak i na zmianę człowieka może stawiać sobie za cel zmianę całościowa albo cząstkową.

• Ruch społeczny może dążyć do wprowadzenia zmian szybko, za jednym zamachem, bądź działać na rzecz stopniowego, powolnego ich wprowadzenia.

5. Rewolucje społeczne

• Specyfika zmian o charakterze rewolucyjnym

1. przynoszą zmiany o najszerszym zakresie, obejmują wszystkie dziedziny życia społecznego

2. w każdej z tych dziedzin przynoszą zmiany fundamentalne, radykalne

3. zmiany są wyjątkowo szybkie zachodzą w krótkim czasie

4. wiążą się z mobilizacją znacznych segmentów społeczeństwa, masowymi ruchami społecznymi

5. zmiany są szczególnie widoczne i odczuwalne, ponieważ doświadczenie rewolucji jest przedmiotem wyjątkowych stanów emocjonalnych - entuzjazmu, nadziei itp.

• Definicja rewolucji - szybkie przekształcenie podstawowych struktur państwowych i klasowych, którym towarzyszą klasowo motywowane bunty.

• rewolucja w perspektywie socjologicznej - jest postrzegana jako kompleks procesów wewnątrzspołecznych dokonujących się za sprawą masowych ruchów społecznych, jako mechanizm samoprzekształcania się społeczeństwa za sprawą podmiotowej aktywności jego członków.

• rewolucja w perspektywie historiozoficznej - jest postrzegana z perspektywy zewnętrznej, w kontekście długotrwałego procesu historycznego, jako istotne zerwanie ciągłości dziejowej, radykalne zaburzenie dotychczasowego „kierunku”, „logiki” dziejów.

• Modele rewolucji

1. strukturalistyczny - traktuje rewolucję jako efekt pojawienia się warunków społecznych, które otwierają pole dla rewolucyjnej reakcji elit i mas

• model kipiącego garnka - rewolucja wybucha gdy załamie się aparat przymusu i represji, gdy rząd osłabnie lub stanie się niezdolny do rządzenia

• model arsenału - dopiero gdy rewolucjoniści uzyskają dostęp do zasobów i środków takich jak pieniądze na działania organizacyjne, czas i energię na aktywność, wsparcie ze strony ważnych grup społ. itp., następuje realna szansa na wybuch i sukces rewolucji.

2. konstruktywistyczny - traktuje on rewolucję jako efekt czyjejś celowej aktywności - działań przywódców czy grup rewolucyjnych, mas społecznych

• model wulkaniczny - rewolucje wybuchają jako efekt skumulowanego niezadowolenia społecznego; model ten kładzie nacisk na spontaniczność oddolnych działań podejmowanych przez masy obywateli odczuwających niezadowolenie

• model konspiracyjny - wskazuje na to że rewolucje są wynikiem organizacyjnych działań podejmowanych przez grupy przywódców którym udaje się dotrzeć do mas i zmobilizować je do działania

• Teorie rewolucji

1. behawioralne - rewolucja wyraża się szeroko rozpowszechnionymi patologicznymi formami ludzkich działań, które zrywają z hamulcami moralnymi, przybierając barbarzyński lub bestialski charakter Źródła takiej patologii tkwią w warunkach życia społecznego, które ograniczają zaspokojenie podstawowych ludzkich popędów i instynktów. Patologia działań jest reakcją na nieludzkie warunki życia.

2. psychologiczne - odwołują się do procesów psychospołecznych motywacyjnych skłaniających jednostki do rewolucyjnej mobilizacji. Najbardziej znana jest teoria relatywnej deprywacji, czyli rozbieżność pomiędzy poziomem aspiracji a stopniem ich rzeczywistej realizacji - niesprawiedliwa i niesłuszna, rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu życia, zarobków, władzy czy prestiżu.

3. strukturalne - poszukują źródeł rewolucji w podziale społeczeństwa na klasy uprzywilejowane i upośledzone oraz w nasilającym się konflikcie grupowych interesów.

4. polityczne - rewolucja jest tutaj traktowana jako efekt walki o przywództwo pomiędzy przeciwstawnymi segmentami elit politycznych, jako wewnętrzny proces w obrębie struktur władzy.

6. Teoria anomii R. K. Mertona

• Anomia - brak prawa, życie pozbawione reguł. Społeczeństwo w stanie anomii nie potrafi wytworzyć spójnego systemu norm i wartości, który stanowiłby dla jednostek klarowne wytyczne działań.

• Wskaźniki anomii:

• migracje,

• wskaźniki przestępstw i samobójstw,

• izolacja komunikacyjna,

• dotyczące jednostek - przekonanie ze przywódcy nie są zainteresowani losem podwładnych,

• jednostki nie mogą na nikogo liczyć, nie ma możliwości realizacji celów

• Anomia w ujęciu:

• socjologicznym (obiektywny stan struktur społecznych) - teorie anomii zajmują się kryzysem systemu norm i wartości w danym społeczeństwie, który prowadzi do rozpadu więzi społecznych i patologii.

• psychologicznym (subiektywny stan świadomości społecznej) - teorie anomii opisują wewnętrzny konflikt pomiędzy dążeniami i osobistymi ambicjami człowieka a obowiązującymi go wartościami i normami.

• Mertonowskie typy adaptacji do sytuacji anomii:

• konformizm - polega na akceptacji zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji. Reakcje konformistyczne, jak twierdzi Merton, są i muszą być dominujące, by system społeczny mógł właściwie funkcjonować. W przeciwnym wypadku ciągłość i równowaga społeczeństwa byłaby zagrożona. Jednostki obierające konformistyczny typ adaptacji dążą do osiągnięcia kulturowo wyznaczonych celów przestrzegając jednocześnie norm określających sposoby ich realizacji.

• innowacja - oznacza akceptację celów dyktowanych przez istniejące w grupie społecznej lub społeczeństwie wartości, przy jednoczesnym odrzuceniu tradycyjnych sposobów ich osiągania w danym systemie aksjonormatywnym. Zachowaniem innowacyjnym może być zarówno działanie przestępcze jak i działanie, którego rezultatem jest np. upowszechnienie nowej, sprawniejszej metody badań naukowych. Początkowo działania będące innowacyjnymi mogą spotykać się w społeczeństwie czy grupie społecznej z lekceważeniem lub ostrą krytyką, często jednak upowszechniają się i stają się w końcu zachowaniami konformistycznymi.

• rytualizm - kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych sposobów postępowania w obrębie grupy społecznej lub społeczeństwa, gorliwe przestrzeganie norm przy zupełnym abstrahowaniu od celów, do realizacji których dąży dana grupa czy społeczeństwo. Ignorowanie wartości uznanych w społeczeństwie lub grupie społecznej.

• bunt - Reakcja buntownicza polega na odrzuceniu zarówno dotychczasowych celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych i nowych norm instytucjonalnych. Bunt jest w zasadzie jednym typem reakcji, któremu Merton przyznawał grupowy charakter. Istotą buntu jest więc jego zorganizowany charakter.

• wycofanie - Wycofanie polega na odrzuceniu zarówno celów wyznaczonych przez kulturę, jak i instytucjonalnych środków służących do realizacji tych celów. jednostki, które odbierają ten typ reakcji na rozdźwięk między elementami struktury kulturowej i stan braku równowagi między strukturą społeczną i kulturową, są członkami społeczeństwa jedynie formalnie. Znajdują się w społeczeństwie, lecz do niego nie należą, ponieważ nie podzielają systemu wartości tego społeczeństwa. Odrzucenie zarówno celów kulturowych, jak i norm instytucjonalnych oznacza więc „rezygnację z gry” i „opuszczenie boiska”.

7. Konflikty społeczne

• Trojakie rozumienie konfliktu:

1. ujęcie strukturalne - konflikt to tkwiąca w strukturze systemu niezgodność, obiektywnie istniejąca sprzeczność interesów, wzajemne wykluczanie się celów grupowych spowodowane ograniczoną ilością pożądanych dóbr

2. ujęcie behawioralne - konflikt to działania, interakcje o znamionach walki społecznej, pewien stosunek między dwiema lub więcej stronami przekonanymi że ich cele są wzajemnie nie do pogodzenia

3. ujęcie psychologiczne - konflikt jest to stan wrogości między grupami czy osobami

• 3 fazy konfliktu

1. wybuch konfliktu - przyczynami są istniejące w systemie społecznym sprzeczności i zmiany społeczne naruszające wcześniejszą strukturę interesów grupowych. Czynnikiem wywołującym konflikt jest zakwestionowanie prawomocności systemu.

2. przebieg konfliktu - zależy od typu struktury społecznej w ramach której występuje. Im ściślejsza są stosunki w grupie tym bardziej intensywny i gwałtowny jest przebieg konfliktu.

3. rozwiązanie i zakończenie konfliktu - po to aby zakończyć konflikt trzeba precyzyjnie określić jego przedmiot, w szczególności symbole oznaczające jego koniec. Wg Dahrendorfa nie da się wyeliminować konfliktu.

• Koncepcja R. Dahrendorfa (władza jako źródło konfliktu, interesy jawne i ukryte, grupy interesu i quasi-grupy, warunki regulacji konfliktu itd.)

• W historii myśli społecznej istnieje tradycyjny konflikt między dwoma sposobami widzenia społeczeństwa.

1. Utopiści - „porządek społeczny wynika z ogólnej zgody co do wartości” - konsensus jako założenie ugruntowujące światopogląd.

2. Racjonaliści - „spójność i porządek w społeczeństwie opiera się na sile i przymusie, na dominacji jednych i podległości innych” - konflikt.

• We współczesnej socjologii należy wymienić dwie meta-teorie:

1. integracyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna jako zintegrowany system, utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy.

• Każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą elementów;

• Każe społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elementów;

• Każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn. przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako systemu.

• Każda istniejąca struktura społeczna opiera się na zgodnym podzielaniu wartości przez jej członków;

2. koercyjna teoria społeczeństwa - postrzega strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez siłę i przymus i ciągle wybiegającej „poza siebie”, tzn. kształtowane przez nią siły utrzymują ją w niekończącym się procesie zmiany.

• Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega zmianom - procesy zmiany są wszechobecne;

• W każdym społeczeństwie, w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt. Konflikt społeczny jest wszechobecny;

• Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany;

• Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych;

• Władza jako źródło konfliktu:

Dahrendorf przyjmuje, że zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się w sposób niezmienny czynnikiem determinującym stały konflikt społeczny typu zbliżonego do konfliktu klasowego w tradycyjnym (marksowskim) społeczeństwie. Strukturalnym źródłem tego konfliktu jest układ ról społecznych i związanych z nimi oczekiwań dotyczących dominacji i podległości.

• Zwierzchnictwo

Zwierzchnictwo może być określane jako władza prawomocna. Stosunki zwierzchnictwa stanowią część struktury społecznej, pozwalają więc na systematyczne wyprowadzenie konfliktów grupowych z organizacji społeczeństw globalnych i związków istniejących w ich ramach. Stosunki zwierzchnictwa pojawiają się zawsze, gdziekolwiek tylko sprawowana jest władza zwierzchnia - występuje zatem we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich warunkach historycznych.

• Interesy jawne i utajone

• Dla celów formułowania teorii formowania się grup konfliktowych, Dahrendorf zastępuje pojęcie interesów związanych z rolą pojęciem interesów utajonych. Interesy związane z rolą są z punktu widzenia pełniącego rolę, interesami utajonymi - ukrytym nurtem jego zachowania z góry narzuconym mu na czas pełnienia danej roli, niezależnym od jego świadomej orientacji. W określonych warunkach, mogą one stać się interesami jawnymi.

• Interesy jawne, w odróżnieniu od interesów utajonych, stanowią rzeczywistość psychologiczną - ukazują fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki skierowane są ku jakiemuś celowi. Konkretna treść interesów jawnych może być określona tylko w odniesieniu do danych warunków społecznych: określają one przedmiot strukturalnie uwarunkowanego konfliktu grup. W tym sensie interesy jawne składają się na program zorganizowanej grupy.

• Quasi - grupy i grupy interesu

• Czynnikiem konstytuującym grupę jest poczucie przynależności i minimum zorganizowania. Żaden z tych elementów nie jest potrzebny, by mówić o interesie utajonym. Zbiorowości osobników zajmujących pozycje o identycznych interesach związanych z rolą stanowią co najwyżej grupę potencjalną - quasi-grupę. Jest to wspólnota utajonych interesów. Wg Ginsberga, quasi-grupami są klasy społeczne, które nie będąc grupami stanowią obszar rekrutacji do grup i których członkowie mają pewne wspólne wzory zachowań. Jest to wspólnota utajonych interesów. Quasi-grupy są tworem teoretycznym.

• Grupy interesu są rzeczywistymi grupami społecznymi. Mają strukturę, formę organizacji, program lub cel oraz personel złożony z jej członków. Jest nią każda grupa wtórna - drużyna piłkarska, klub szachowy, związek zawodowy itd. Z empirycznego punktu widzenia, są zawsze węższe niż quasi-grupy z których się rekrutują.

• Geneza grup interesu

• W każdym związku opartym na panowaniu można wyróżnić dwie quasi-grupy zjednoczone wspólnym interesem utajonym. Ukierunkowanie tych interesów określa posiadanie, bądź nieposiadanie władzy zwierzchniej. Z tych quasi-grup rekrutują się grupy interesu - ich działanie znajduje odzwierciedlenie w programach, które podważają, lub bronią prawomocności istniejącej struktury zwierzchnictwa. W każdym związku opartym na władzy formują się dwie takie grupy.

• Istnieją warunki powstania grupy interesu - karta (zasada naczelna) i personel, pewne normy działania, środki materialne, stałe powtarzalne działania itp. Dahrendorf określa to jako techniczne warunki organizacji. Oprócz tego, są jeszcze warunki polityczne, warunki społeczne (np. dostępność środków komunikacji w społeczeństwach industrialnych może być takim warunkiem. Bez niego jakaś zbiorowość, chociaż w ramach związku mogłaby być uznana za wspólnotę interesów utajonych, gdyby była rozproszona przestrzennie, nie mogłaby stać się zorganizowaną grupą interesu - trwałe związki między jej członkami byłyby niemożliwe).

• Zmienność konfliktu

1. Natężenie konfliktu - stopień wydatkowania energii i uwikłania stron w konflikcie. Im większą wagę przypisuje poszczególny uczestnik do kwestii związanych z konfliktem i do jego istoty, tym większe natężenie ma konflikt. Konflikt ma wysokie natężenie wtedy, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla zaangażowanych stron wysoki.

2. Gwałtowność konfliktu - jest to problem środków zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenia swojej wrogości. Gwałtowność konfliktu jest w zasadzie niezależna od stopnia uwikłania stron.

• Koncepcja L. Cosera (pozytywne funkcje konfliktu, wentyle bezpieczeństwa, konflikty realistyczne i nierealistyczne itp.)

• Konflikty realistyczne - są to konflikty zrodzone z niespełnienia określonych potrzeb w danym układzie stosunków i zwrócone przeciw obiektom będącym rzeczywiście źródłem takiego stanu. Istnieje tu możliwość różnorodnych dróg rozwiązania konfliktu i osiągnięcia celu.

• Konflikty nierealistyczne - nie są spowodowane sprzecznymi celami stron, ale potrzeba rozładowania napięcia przez jedną lub obie z nich. Jedyną możliwością wyboru prowadzenia takiego konfliktu jest wybór przeciwnika.

• Wentyle bezpieczeństwa

Istotne pojęcie dla teorii konfliktu społecznego. Instytucjonalny środek rozwiązywania konfliktów bez konieczności zmiany status quo grupy społecznej. Zapewnia przeniesienie negatywnych emocji i społecznych stosunków niezadowolenia z jakiejś grupy czy zjawiska na siebie, celem rozładowania agresji. Potrzeba jego istnienia wzrasta wraz ze wzrostem sztywności struktury społecznej.

• Pozytywne funkcje konfliktu:

• mogą przyczynić się do osiągnięcia jedności lub do przywrócenia jedności i spoistości

• może nastąpić skorygowanie stosunków władzy i systemu norm w grupach

• grupy doświadczające wielu różnych konfliktów nie są narażone na zniszczenie, energia grupy skoncentrowana jest na innych kierunkach więc nie będą się koncentrować na jednym konflikcie, stepuje bowiem rozładowanie napięcia

• niejednokrotnie przyczynia się do ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych

• prowadzi do stowarzyszenia się lub koalicji z innymi

• strukturalizuje szersze środowisko społeczne

---