22.03.2009

FERDINAND TONNIES
GEMEINSCHAFT JAKO PROTOTYP MIKROSPOŁECZNEJ STRUKTURY ZJAWISK

1. WIĘŹ SPOŁECZNA JEST PRZECIWIEŃSTWEM WOLNOŚCI

Warunkiem istnienia wszelkich zjawisk społecznych jest istnienie więzi pomiędzy ludźmi.

Więź jest czynnikiem warunkującym wolność jednostki. Jest to zawsze przeciwieństwo wolności absolutnej, oznacza mus, powinność, brak pozwolenia. Wolność absolutna oznacza, że jednostka jest wolna tylko wówczas, gdy nie jest czymkolwiek ograniczona. W świecie społecznym nie ma wolności jednostki, jest tylko zniewolenie - wolność w świecie społecznym nie może nigdy mieć charakteru absolutnego.

Wszelkie zjawiska, obiekty społeczne, etc. istnieją jedynie w umysłach, wyobrażeniach ludzi. Człowiek jest powiązany z innymi jeśli wie o tym powiązaniu. Więź istnieje wyłącznie w świadomości ludzi nią połączonych, a to znaczy, że brak wolności ma charakter świadomościowy, intuicyjny, rozumowy. Brak pozwolenia wynika z wiedzy o istniejących koniecznościach takich jak następstwa sprzecznego z zasadami zachowania się. A zatem człowiek zawsze będzie doświadczał w świecie społecznym wolności ograniczonej.

Tam, gdzie jest więź nie ma wolności. Tam, gdzie jest wolność, jest samotność. Człowiek nie istnieje poza więzią - istniejemy tylko w relacji do innych ludzi. W żadnym kontekście nie jesteśmy sami. Na pytanie kim się jest najlepiej odpowiadać poprzez określenie kim się nie jest. Przynależność do grupy jest niezbędna do identyfikowania się jako podmiot. Każdy rodzaj więzi oznacza wolność ograniczoną. Wolność możemy realizować jedynie w obrębie więzi i grupy społecznej.

2. DOMINACJA JESTESTW SPOŁECZNYCH NAD JEDNOSTKAMI

Jestestwa społeczne - „rzeczy” zrodzone z życia społecznego i tylko z życia społecznego, wytwory ludzkiego myślenia, rzeczy społeczne - istnieją w ludzkich wyobrażeniach i ludzkiej myśli, ale wpływają na ludzi tak jak rzeczy. To fakty z istoty społeczne - istnieją jedynie dlatego, ponieważ większość myśli o nich, jako o istniejących. Jestestwa mają więc charakter wyobrażeniowy, ale nie psychiczny - muszą zaistnieć w wielu głowach naraz, by można było stwierdzić ich istnienie. Mimo tego są empiryczne - działania jednostek są bowiem widocznym dowodem ich istnienia i wpływu na jednostki.

Istnieją 3 rodzaje jestestw społecznych:

• stosunki;

• zbiorowości;

• zrzeszenia.

Jestestwa społeczne dominują, przytłaczają jednostkę i odbierają jej zdolność wywierania wpływu na życie społeczne i możności dokonywania zmiany społecznej. Jednostka nie może nic. Dopiero gromada osób, większość utwierdza istnienie stowarzyszenia lub mu zagraża. Jestestwa nie poddają się więc zmianom zgodnie z wolą jednostki - możliwe jest to dopiero po uruchomieniu mechanizmów społecznych obejmujących grupę. Aby dokonać zmiany, jednostka musi najpierw uzyskać poparcia ze strony innych - w tym celu musi zaakceptować reguły rządzące działaniem tych jestestw społecznych, czyli dać się przez nie zniewolić, ulec wpływowi tej zbiorowości.

Byty zbiorowe, czyli jestestwa społeczne są pierwotne w stosunku do jednostki - działają z pewnego rodzaju przymusu. Byty społeczne tworzą się z chcenia.

Rzeczywistość społeczna jest niefizyczna, funkcjonuje na poziomie abstraktów - jest to rzeczywistość wyobrażona w świadomości.

3. WOLA CZYNNIKIEM KONSTYTUTYWNYM JESTESTW SPOŁECZNYCH

By uwolnić się od wpływu Boga, wystarczy przestać w niego wierzyć. Nie jest możliwe jednak uwolnienie się od rzeczy społecznych, nawet jeśli zdamy sobie sprawę z ich wyobrażeniowego charakteru. Świat społeczny konstytuują ludzkie myśli, a zwłaszcza ludzka wola.

Istnieją 2 rodzaje woli ludzkiej (są to typy idealne):

• wola organiczna - działanie z wewnętrznej potrzeby; wola płynąca z głębi jaźni ludzkiej; myśl ludzka jest nierozerwalnie związana z życiem, uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia - więź, w której przeważa wola organiczna to wspólnota;

• wola arbitralna - działanie ze względu na jakieś zewnętrzne cele; wola będąca wynikiem namysłu i wyrachowania; myśl ulega usamodzielnieniu - więź ukształtowana przez wolę refleksyjną to społeczeństwo.

4. STATUS ONTOLOGICZNY WSPÓLNOTY I SPOŁECZEŃSTWA

Wspólnota i społeczeństwo to idee, do których pewne typy jestestw ewoluują - nie zaliczają się jednak one do jestestw.

5. TREŚĆ IDEI WSPÓLNOTY

Wspólnota występuje wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia na przykład ze stycznościami ludzkimi opartymi na wzajemnej zależności wynikającej z najgłębszych potrzeb człowieka. Życie we wspólnocie to wszystko, co intymne, prywatne i polegające wyłącznie na współżyciu razem. Idea wspólnoty ulega ucieleśnieniu tam, gdzie mamy do czynienia ze stosunkami, w których ludzie działają zgodnie z pragnieniami i skłonnościami, miłością i przyzwyczajeniem.

Zbiorowość jest oparta na wspólnocie, jeżeli jej uczestnicy traktują ją jako daną przez naturę lub stworzoną przez wolę ponadnaturalną.

Podstawowe własności jestestw opartych na idei wspólnoty - prototyp mikrospołecznej sfery zjawisk:

• podobieństwo mowy i myśli - zrozumienie, które nie wymaga słów;

• wzajemne zrozumienie, duch rodzinny - zgoda na skalę całej zbiorowości;

• zdolność do tworzenia wspólnego życia;

a zatem:

• dominacja więzów pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa;

• połączenie ludzi jako osobowości,

• tradycja i zwyczaj jako czynnik kontroli;

• wiara jako główny czynnik kierujący postępowaniem ludzi;

• własność zbiorowa jako gospodarcza podstawa ugrupowania.

Rodzina jest wspólnotą, która zaspokaja potrzeby emocjonalne, choć zawarcie związku małżeńskiego posiada elementy charakterystyczne dla stowarzyszenia (aspekt formalno-prawny). Rodzina jest więc połączeniem wspólnoty i stowarzyszenia.

Jako tako nie istnieje ani coś takiego jak wspólnota, ani jak stowarzyszenie. Grupy mogą mieć charakter wspólnoty lub stowarzyszenia, ale nie istnieją. Rodzina (na przykład) jest to struktura grupowa, w której dominuje dany rodzaj więzi - nie istnieje jako byt realny, ani też jako wspólnota - istnieje jako struktura grupowa, która nosi znamina wspólnoty.

EMILE DURKHEIM
GRUPA PIERWOTNA JAKO CZYNNIK PODTRZYMUJĄCY STABILNOŚĆ LUDZKIEJ OSOBOWOŚCI

1. TEORETYCZNE I FILOZOFICZNE PODSTAWY SOCJOLOGII DURKHEIMA - KRYTYKA I OBRONA

Podstawowa teza Durkheima: fakty społeczne powinny być traktowane jak „rzeczy”.

Fakt społeczny - wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu = fakt robienia, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.

Fakt społeczny - normatywny przymus w formie nacisku wywieranego na jednostkę z zewnątrz.

Fakty społeczne są przeciwieństwem faktów psychicznych.

Społeczeństwo jest rzeczywistością sui generis - argumenty:

• synteza jednostek, jaką jest społeczeństwo, wytwarza zupełnie nowe zjawiska, odmienne od tych, jakie zachodzą w świadomościach samotnych jednostek; owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach;

• rzeczywistość społeczna jest zawsze dla jednostki rzeczywistością zastaną - jednostka musi swoje sposoby myślenia, czucia i działania dostosować do sposobów uznanych w społeczeństwie, w przeciwnym razie spotka się z karą - zewnętrzny i przymusowy charakter faktów społecznych.

Rzeczywistość społeczna jest zastana przez jednostkę.

Kontekst kulturowy jest w nas cały czas obecny.

Fakty społeczne - fakty z samej swej istoty niesprowadzalne do faktów życia jednostkowego, które należy badać od zewnątrz, ponieważ są zewnętrzne w stosunku do jednostek ludzkich i niezależne od tych jednostek - podobnie jak rzeczy.

REALIZM RELACJONISTYCZNY - społeczeństwo jest zewnętrzne wobec człowieka rozumianego jako abstrakcyjna jednostka biologiczna. W miarę jednak jak postępuje proces uspołeczniania jednostki, społeczeństwo staje się wobec niej w coraz mniejszym stopniu zewnętrzne, albowiem jest coraz silniej obecne w jednostce.

2. MIKROSOCJOLOGICZNE IMPLIKACJE STUDIUM O SAMOBÓJSTWIE (Le suicide)

Samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym, ale faktem społecznym. Samobójstwo nie jest sprawą indywidualnego wyboru - zdarzenia życia prywatnego są jedynie przyczynami okazjonalnymi. Do samobójstwa przygotowuje jednostkę stan społeczeństwa. Samobójstwo to akt społeczny, wynikający ze stanu grupy społecznej, w którym jednostka uczestniczy. To rezultat zewnętrznego przymusu zewnętrznego przymusu wywieranego na jednostkę przez grupę.

Próby samobójcze mogą być interpretowane w relacji jednostki do grupy.

MECHANIZM WYWIERANIA PRZYMUSU NA JEDNOSTKĘ: jednostki są ściśle związane z życiem społeczeństwa, dlatego choroba społeczeństwa staje się ich chorobą; rozczarowanie wyraża stan dezagregacji, w jakim znajduje się społeczeństwo, jest odbiciem rozluźnienia więzi społecznych, rodzajem zbiorowej astenii, społecznej depresji.; pojawiają się wówczas systemy metafizyczne i religijne, które starają się dowieść ludziom, że ich życie nie ma sensu oraz systemy moralne, które zalecają ograniczenie działalności życiowej do minimum lub samobójstwo.

Czynniki wpływające na przebieg krzywej samobójstw w grupie:

• wewnętrzna integracja, spoistość grupy - samobójstwa egoistyczne (np. samobójstwo młodego człowieka, którego nie rozumieją rodzice wynika z chęci zwrócenia na siebie uwagi, bycia w grupie; motywy są tutaj indywidualne, egoistyczne) wynikają z rozpadu grupy, z malejącego związku między jednostką i grupą; społeczeństwo pozwala uciec od siebie jednostce; zależność polega na tym, że spadek integracji wewnątrzgrupowej powoduje wzrost natężenia samobójstw;

• uzależnienie jednostki od grupy - samobójstwo altruistyczne (np. sekty - człowiek przestaje funkcjonować jako istota o instynkcie samozachowawczym) wynika z nadmiernego związku jednostki z grupą; społeczeństwo utrzymuje jednostkę w stanie zbyt ścisłej zależności; występuje, gdy popełniane jest w sposób dobrowolny, gdy jest społecznie akceptowane; uzależnienie jednostki od grupy występuje wówczas, gdy indywidualne cele jednostki mogą być zrealizowane głównie dzięki jej uczestnictwu w grupie; zależność: spadek uzależnienia jednostki od grupy powoduje spadek uzależnienia natężenia samobójstw (np. dzieci i starcy);

• stopień wewnętrznego uporządkowania grupy, poziom regulacji wewnętrznej, porządku zbiorowego (np. kryzysy przemysłowe i finansowe zakłócają porządek zbiorowy) - samobójstwo anomiczne (np. utrata pracy - człowiek pojawia się w nowym kontekście normatywnym; wygrana w toto-lotka) występuje w sytuacji kiedy zniesione zostają wszelkiego rodzaju ograniczenia i brakuje jasnej regulacji określającej maksimum aspiracji, do którego powinna zmierzać jednostka; do samobójstwa popycha każde naruszenie równowagi, którego rezultatem jest większy dostatek i podniesienie się ogólnej żywotności lub mniejszy dostatek i jej obniżenie.

Mężczyźni popełniają samobójstwa częściej. Według Durkheima kobiety są mniej narażone na samobójstwo, ponieważ ich uczestnictwo w kontekście społecznym jest ograniczone (do lat 20-tych wieku XX jedyną przestrzenią publiczną dla kobiet był kościół).

Grupy społeczne mają duży wpływ na to, co jednostka zadecyduje w kwestii swojego życia, ale nie jedyny. Dlatego samobójstwa nie należy tłumaczyć wyłącznie za pomocą zjawisk społecznych. Do czynników musimy również dołączyć kontekst psychologiczny (być może kobiety są odporniejsze psychicznie od mężczyzn i dlatego wskaźnik samobójstw jest niższy u kobiet).

Wskaźnik samobójstw jest wyższy u protestantów niż u katolików. W kościele protestanckim człowiek zostaje ze swoim grzechem sam, natomiast w katolicyzmie relacja człowiek-Bóg odbywa się poprzez kontakt z kościołem i wspólnotą, która jest wspólnotą grzechu. W kościele katolickim istnieje instytucja spowiedzi, która oczyszcza z grzechu i jednocześnie obniża napięcie.

WNIOSKI DOTYCZĄCE WOLNOŚCI:

• wolność polegająca na uwolnieniu się od nacisków strukturalnych nie prowadzi do wolności jednostki, ale podnosi prawdopodobieństwo samobójstwa - jeśli ludzka pożądliwość nie jest hamowana z zewnątrz, staje się udręką, ponieważ pożądanie jest z definicji swej nienasycone i nigdy nie może zostać zaspokojone;

• wolność możliwa jest do osiągnięcia poprzez umiejętne podporządkowanie się społecznym naciskom oraz poprzez utrzymanie optymalnego kształtu struktury - poprzez podporządkowanie granicom dobrobytu wyznaczonym w społeczeństwie.

GEORG SIMMEL
WPŁYW LICZEBNOŚCI GRUPY NA JEJ SPOŁECZNĄ FORMĘ I NA FORMY INTERAKCJI

3 najważniejsze wątki w twórczości Simmla:

• koncepcja treści i formy uspołecznienia oraz koncepcja dystansów (perspektyw poznawczych), teoria struktury społecznej - geometria społeczna;

• elementarne społeczne układy strukturalne - diady i triady oraz wpływ liczebności członków na formę uspołecznienia;

• koncepcja jednostki i wolności jednostki.

1. FORMY USPOŁECZNIENIA ELEMENTARNYCH UKŁADÓW STRUKTURALNYCH

TREŚĆ - tworzywo procesu uspołeczniania; wszystko (popęd, pożądanie, cel, skłonność, fizyczna obecność, ruch), co stanowi podstawę lub okazję do oddziaływania na innych i ulegania ich oddziaływaniu; treść jest konkretna, zmienna i przemijająca.

FORMA - coś abstrakcyjnego, co wznosi się ponad konkretne treści; formy życia społecznego ulegają przekształceniu z czegoś, co jest określone przez treść życia społecznego w coś, co tę treść samo jest zdolne określać; forma jest abstrakcyjna, ogólna i trwała (np. gra, towarzyskość to zabawowa forma uspołecznienia).

2. FORMA A TREŚĆ USPOŁECZNIENIA

Związek między treścią życia społecznego (codziennymi procesami zachodzącymi w grupie) a formą uspołecznienia (grą, zabawą):

• forma zabawowa jest autonomiczna wobec zdarzeń zachodzących w grupie, czyli treści życia grupowego;

• podstawowe kwestie z życia grupy znajdują swe bezpośrednie odpowiedniki w formach zabawowych na zasadzie odwrotności - poprzez ich negację lub inne mechanizmy.

3. ZABAWOWA FORMA USPOŁECZNIENIA - TOWARZYSKOŚĆ

TOWARZYSKOŚĆ polega na abstrakcji form wzajemnych oddziaływań, którym w innych sytuacjach nadaje znaczenie ich treść; formy te są odbiciem zjawisk zachodzących w życiu społecznym. Formy wzajemnego oddziaływania poprzez rozmowę, posiadają tutaj same w obie znaczenie, które polega na zafascynowaniu grą stosunków (łączenia, rozłączania, zwycięstwa, ulegania, dawania, brania), jakie formy te nawiązują między jednostkami. Gdy dyskusja staje się rzeczowa, traci towarzyski charakter.

Towarzyskość jest formą uspołecznienia - to forma przejawiania się funkcjonowania kontekstów grupowych, rodzaj geometrii społecznej (np. na przyjęciu, raucie obowiązuje etykieta - wszyscy znają reguły tej gry).

Formy mogą mieć charakter:

• poniżej towarzyskości - kiedy gra staje się grą intymną (np. podczas rozmowy o pogodzie partner nagle oznajmia, że chce zdradzić żonę), gdy sytuacja towarzyska osiąga prób poniżej towarzyskości, zaczynają obowiązywać inne reguły gry (np. gra miłosna);

• powyżej towarzyskości - kiedy sytuacja osiąga górny próg (np. podczas rozmowy o pogodzie partner wtrąca komentarz odnoszący się do polityki „A to wszystko przez Kaczyńskiego” - zaczyna się rozmowa o polityce, która może przerodzić się w kłótnię, kiedy zaś braknie argumentów do przekonania rozmówcy, możliwe jest, że zaczniemy używać argumentów siły).

Progi zabawowe, progi towarzyskości - jeśli są zbyt niskie i jeśli bywają przekraczane, wówczas rozerwaniu ulega rozróżnienie między rzeczywistością i grą.

Każda grupa, oprócz podstawy substancjalnej na bazie której zachodzą poszczególne procesy społeczne, wytwarza symboliczną, abstrakcyjną warstwę procesów - strukturę, która po przekroczeniu pewnej fazy rozwoju grupy autonomizuje się i zaczyna nadawać substancji tej grupy specyficzny kształt i stanowi odzwierciedlenie procesów w niej zachodzących. Wówczas progi towarzyskości są zbyt wysokie i ich przekroczenie jest niemożliwe - niemożliwe staje się również rozerwanie podziału na rzeczywistość i grę (procesy i fakty z życia grupy).

Warunki stosunków towarzyskich:

• górny próg towarzyskości - dyskrecja w stosunku do otoczenia;

• dolny próg towarzyskości - dyskrecja w stosunku do siebie.

4. HIPOTEZY DOTYCZĄCE EFEKTU PROGÓW TOWARZYSKOŚCI

Poziom, na jakim ustalony jest próg towarzyskości, jest zdolnością grupy do zadowalającego spełnienia zewnętrznych i wewnętrznych wymogów - gdy wymogi te wzrastają w grupie, próg ustala się na niskim poziomie, może też dojść do przekształcenia gry w rozwiązywanie problemów.

Mechanizmy wyjaśniające związki pomiędzy codziennymi procesami grupy a jej formami zabawowymi:

• grupa najbardziej efektywna odtwarza w swojej formie zabawowej cechy procesu grupowego, które są podstawowym źródłem jej efektywności i dumy:

• mechanizm ten umożliwia członkom przeżywanie na nowo istotnych elementów procesów grupowych;

• forma zabawowa staje się nową odrębną częścią kultury, ponieważ odzwierciedla pewne istotne jej elementy i staje się dla grupy nowym powodem do dumy.

• grupa w swej formie zabawowej odtwarza cechy procesu grupowego, które stanowią główne źródła napięć:

• mechanizm ten w zawoalowanej formie przedstawia problematyczne kwestie z życia grupowego;

• grupa w swej formie zabawowej przyjmuje właściwości, które stoją w sprzeczności z jej normalnymi cechami (np. niejasność form zostaje zastąpiona przez rygorystyczne reguły gry):

• mechanizm pokazuje, że grupa ma poważne, nie rozwiązane problemy i niższy próg zabawowy;

• grupa o niskiej efektywności w swej formie zabawowej neguje problematyczne procesy z życia grupowego:

• napięcia, istniejące w grupie, pomiędzy statusami, zostają zaprzeczone i zastąpione przez zasadę równości oraz systematyczną rotację;

• funkcją tego mechanizmu jest zapobieganie dalszemu obniżaniu progu towarzyskości.

Gdy grupy tracą zdolność radzenia sobie z zewnętrznymi i wewnętrznymi wymogami oraz gdy próg oddzielenia życia grupowego od gry staje się niski, wówczas pojawia się tendencja do przechodzenia od pierwszego do czwartego mechanizmu. Podobnie dzieje się, gdy wymogi wzrastają proporcjonalnie do zdolności grupy do ich realizowania.

Forma zabawowa odzwierciedla podstawowe problemy istniejące w grupie.

5. RÓŻNICE STRUKTURALNE MIĘDZY DIADAMI I TRIADAMI

Twierdzenia Simmla:

• po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby móc nadal istnieć i rozwijać się, musi wykształcić nowe środki, formy i organy;

• w miarę wzrostu liczebności grupy, pewne cechy i typy oddziaływań między członkami zanikają.

RÓŻNICE MIĘDZY DIADĄ I TRIADĄ:

DIADA	TRIADA
poczucie zagrożenia jej wewnętrznych stosunków przez śmierć, permanentny strach o rozpad	poczucie trwałości
nie wytwarza się ponadindywidualne życie całości	stanowi dla swych członków rodzaj zewnętrznej całości, zbiorowości - po odejściu jednej osoby, grupa może nadal istnieć
intymność	intymność zostaje poddana kontroli lub ograniczona do części grupy, brak intymności wywołana przez obecność trzeciej osoby
brak	zjawisko delegowania obowiązków i odpowiedzialności - w jego wyniku pojawia się dystans dzielący całość od członków
pojawienie się kozła ofiarnego dezintegruje grupę	pojawienie się kozła ofiarnego może pełnić funkcję środka przebudowy grupy, grupa nie ulega rozpadowi
	obecność trzeciego elementu pozwala przezwyciężyć rozbieżności lub zasymilować je w obrębie całości, zwiększa trwałość struktury całości
	możliwe zawarcie koalicji

6. DYNAMIKA MAŁYCH I DUŻYCH SYSTEMÓW SPOŁECZNYCH

MAŁA GRUPA	DUŻA GRUPA
powołują i rzucają do akcji całą siłę, jaką dysponują	rezerwa sił jest większa w sensie bezwzględnym i względnym
narzuca zdecydowane postawy wobec osób, zadań i innych grup	nie narzuca
normy obejmują szerszą gamę zachowań i cechują się mniejszym stopniem tolerancji	przeciwnie
nie zawierają podgrup, które stanowiłyby pośrednik pomiędzy jednostką a zbiorowością
napięcie prowadzi do wzrostu integracji lub rozpadu	napięcie wywołuje tendencję do rozpadu na systemy dwuelementowe
manipulują złożonymi konfliktami pomiędzy jednostkami	kontrolują konflikty pomiędzy podgrupami
mechanizmy przywracania integracji stanowią: podtrzymanie napięcia lub zmiana norm	zdolność reorganizacji
właściwości jednej ze stron determinują naturę niezróżnicowanego systemu	stosunki emocjonalne mogą być składnikiem wspólnej koncepcji zbiorowości
proces grupowy jest zdeterminowany przez potrzeby jednej ze stron	w mniejszym stopniu

CHARLES H. COOLEY
FUNKCJE GRUPY PIERWOTNEJ

Ch. H. Cooley wprowadził koncepcję grupy pierwotnej.

GRUPA PIERWOTNA - grupa, która charakteryzuje się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste - twarzą w twarz oraz współpracę. Są pierwotne ponieważ są podstawowym czynnikiem w tworzeniu natury społecznej jednostki i jej społecznych wyobrażeń. Psychologiczną konsekwencją takich bezpośrednich powiązań pomiędzy jednostkami jest swoiste stopienie się ich indywidualności we wspólną całość do tego stopnia, że jaźnią danej jednostki staje się wspólne życie i cel grupy.

1. STATUS TEORETYCZNY POJĘCIA GRUPY PIERWOTNEJ

Charakterystyka grupy pierwotnej:

• bezpośrednie związki między członkami grupy typu twarzą-w-twarz (znajomości osobiste członków, konstrukcja struktury umożliwia kontaktowanie się wszystkich ze wszystkimi);

• elastyczna struktura powiązań pomiędzy członkami (związki nie mają charakteru wyspecjalizowanego, celowego, członkowie mogą w łatwy sposób zmieniać pełnione przez siebie w grupie funkcje);

• trwałość;

• niewielka liczebność umożliwiająca zaistnienie ostatniego warunku;

• intymność w stosunkach między członkami grupy.

2. PODSTAWOWA TEZA KONCEPCJI COOLEYA

Grupa pierwotna nie jest kategorią lecz zmienną - jako taka nie istnieje w świecie społecznym, natomiast pewne typy małych grup społecznych mogą pełnić jej funkcje. Grupy, które w sposób najbardziej efektywny są w stanie pełnić funkcję grupy pierwotnej to rodzina, grupa zabawowa i grupa sąsiedzka.

Mała grupa społeczna posiadająca 5 charakterystycznych dla grup pierwotnych cech może więc (ale nie musi) pełnić funkcję pierwotnej.

Funkcje grupy pierwotnej:

• wprowadzenie jednostki do życia społecznego (jest z reguły najwcześniejszym typem zbiorowości społecznej, z jakim styka się jednostka);

• ukształtowanie umiejętności rozpoznawania elementarnych symboli społecznych;

• rozwinięcie zdolności do uczestnictwa w życiu zbiorowym.

SIGMUND FREUD
HIPOTEZA O LIBIDINARNEJ STRUKTURZE ZBIOROWOŚCI

1. MECHANIZM DEINDYWIDUALIZACJI JEDNOSTEK W ZBIOROWOŚCI

Gustav Le Bon w rozprawie Psychologia tłumu dokonał analizy zbiorowości krótkotrwałych, których członków łączy chwilowe zainteresowanie. Zaobserwował zjawisko utraty indywidualności przez jednostkę i powstanie nowych cech, których poprzednio nie posiadała. Poczucie potęgi w tłumie oraz anonimowość prowadzi do zaniku indywidualnych hamulców i poczucia odpowiedzialności i skutkuje pojawieniem się nowych cech, takich jak: zanik świadomości własnego Ja, utrata poczucia indywidualnej odrębności.

Wg Freuda głównym czynnikiem wyjaśniającym mechanizmy procesów grupowych jest libido - energia popędów, które mają związek z miłością (powiązania miłosne). O spoistości masy decyduje bowiem siła miłości, zaś człowiek rezygnuje ze swej odrębności ponieważ odczuwa potrzebę życia w zgodzie z innymi.

2. LIBIDINARNA STRUKTURA ZBIOROWOŚCI

Istotę zbiorowości stanowią powiązania uczuciowe jej członków. Najistotniejszym rodzajem powiązań są związki pomiędzy członkami a przywódcą. Te związki ustanawiają libidinarną strukturę grupy. Tłumaczą również fenomen braku wolności charakteryzujący jednostki należące do zbiorowości.

Źródłem więzi grupowej jest na początku libido - seksualna relacja pomiędzy członkami grupy. Relacja z przywódcą jest pochodną relacji seksualnej. Obszar popędowy sprowadzony zostaje do poziomu emocjonalnego, afektywnego.

Struktura libidarna charakteryzuje wyłącznie zbiorowości o wysokim stopniu wewnętrznej organizacji - w grupach takich istnieje przywódca dysponujący trwałą władzą. Czynnikiem konstytuującym taką grupę jest więź afektywna pomiędzy członkami a przywódcą. Więź ta ma znaczenie o wiele większe niż więź łącząca członków między sobą.

Oprócz więzi, do elementów wiążących grupę należy identyfikacja oraz indywidualny, jednostkowy ideał ego.

Identyfikacja stanowi najwcześniejszy objaw więzi uczuciowej pomiędzy ego a danym obiektem (innym osobnikiem). Pod wpływem tej identyfikacji ego przybiera cechy obiektu - nie chodzi tu jednak o proste naśladownictwo, ale o tłumienie rzeczywistego wyboru obiektu, tzn. w miejsce wyboru obiektu dążeń seksualnych dokonuje się identyfikacja z obiektem, która jest stłumionym wyborem. Identyfikacja wynika stąd, iż dostrzegamy istnienie u nas cechy wspólnej z cechą osoby, która nie jest przedmiotem popędów seksualnych - członkowie grupy szybko orientują się, co ich wiąże ze sobą - jest to ich wspólny stosunek do przywódcy.

Ideał ego polega na tym, że obiekt traktujemy jak własne ego, co znaczy, że w stanie zakochania przenosimy na obiekt znaczną część narcystycznego libido. Obiekt służy często do zastępowania własnego, nie osiągniętego ideału ego. Charakterystyczne jest więc owo dążenie do idealizacji przywódcy i przetwarzanie obiektu (przywódcy) w ideał ego. Relacje z przywódcą nie mają bezpośredniego charakteru seksualnego, są to popędy stłumione - przejawia się to w tym, że ego rezygnuje z większości celów seksualnych wobec obiektu (czyli przywódcy), ale nadal pomiędzy ego i obiektem istnieje silna więź oparta na tych zahamowanych popędach. Ego rezygnuje w momencie uczestnictwa w grupie ze swojego ideału i zamienia go na ideał zbiorowości ucieleśniony w przywódcy. To właśnie powoduje wtórne wzmocnienie związków pomiędzy ego i obiektem. Dążenia seksualne zahamowane ze względu na cel prowadzą do bardzo trwałych więzi międzyludzkich.

Ideał ego wiąże członków grupy z przywódcą. Z członkami zaś wiąże nas tylko wspólnota położenia, czyli wspólne uwielbienie przywódcy (socjometria - afektywny czynnik regulujący funkcjonowanie całej grupy, np. układ sympatii-antypatii).

Cały ten proces powoduje zanik samodzielności i inicjatywy jednostki oraz prowadzi do utożsamiania własnych reakcji jednostki z reakcjami innych - fenomen ten nazywamy staczaniem się jednostki do poziomu człowieka kolektywnego.

05.04.2009

FLORIAN ZNANIECKI
GRUPY JAKO PRODUKT UCZESTNICZĄCYCH W NIEJ JEDNOSTEK

1. KONCEPCJA WSPÓŁCZYNNIKA HUMANISTYCZNEGO

Socjologia to system hipotez dotyczących faktów doświadczanych przez ludzi. Doświadczyć czegoś to znaczy być tego czegoś świadomym. Być świadomym to znaczy postrzegać, odczuwać, dotykać, pamiętać, antycypować, wyobrażać sobie, marzyć, myśleć o czymś. Przedmiotem tego typu doświadczeń może być dźwięk, ból, własny organizm, jak również drzewo, znaczenie słowa, zdarzenie, które jest obiektem marzeń, bohater powieści, etc. Ważne jest to, że ów przedmiot doświadczeń z reguły bywa określany jako „ten sam” przez ludzi, którzy już go doświadczyli, którzy doświadczają go w tej samej chwili lub przez tych, którzy doświadczą go w przyszłości. Dane te mogą stać się danymi empirycznymi (mimo iż niektóre z nich nigdy nie zaistnieją w rzeczywistości), pod warunkiem, że będą nieustannie przypominane.

Rodzaje (sposoby) doświadczania zdarzeń:

• doświadczenie pierwotne, rzeczywiste - ma miejsce, gdy doświadczamy czegoś osobiście (np. ból, postrzeganie drzewa, marzenie senne)

• doświadczenie rekonstruktywne, odtwórcze - o zdarzeniach dowiadujemy się na podstawie relacji innych osób.

Ponieważ rzeczywiste doświadczenia pierwotne nie podlegają uogólnieniom teoretycznym, to przedmiotem socjologii nie mogą być jednostki ludzkie ani grupy społeczne jako takie. Według Znanieckiego jednostki i grupy nie są elementami rzeczywistości społecznej. Na świat społeczny składają się:

• jednostki dane w ich własnym doświadczeniu i doświadczeniu innych jednostek,

• grupy dane w doświadczeniu ich uczestników i ich outsiderów.

Podstawowa teza Znanieckiego brzmi: wszelkie obiekty świata społecznego istnieją w nim ze współczynnikiem humanistycznym, to jest obiektywizują się poprzez ludzi, którzy ich doświadczają - są takie, jakie są w doświadczeniach ludzi.

2. PODSTAWOWE KOMPONENTY GRUPY SPOŁECZNEJ

Grupa społeczna jest syntezą ról społecznych, to ponadosobowy system wartości i działań, wspólny członkom grupy i obejmujący te wszystkie wartości i działania, które należą do ich ról jako członków grupy.

Znaniecki wyróżnia 4 podstawowe komponenty grupy społecznej:

• jądro grup, wewnętrzny krąg - więź, która łączy członków i odróżnia ich od nie-członków (może to być pojedyncza jednostka, z którą pozostali członkowie są powiązani, np. szef),

• grupa jest ciałem zbiorowym, świadomością zbiorową - efektem tego jest myślenie w kategoriach „my”,

• dobra materialne i duchowe,

• instytucjonalizacja grupy, system organizacji.

Każdy obiekt społeczny istnieje w grupie jedynie ze współczynnikiem humanistycznym. A zatem grupa, jaki i wszelkie inne obiekty społeczne, istnieje w gruncie rzeczy jedynie w ludzkich doświadczeniach, wyobrażeniach, jest czymś z dziedziny ludzkiej myśli. Podstawą istnienia grupy społecznej jest jej wyobrażeniowy charakter. Istnieje ona jedynie o tyle, o ile jest doświadczana przez jej członków i tylko w takiej postaci, w jakiej jest przez nich doświadczana. A zatem grupa społeczna jest zdolna wywierać nacisk na jednostki o tyle, o ile jednostki doświadczają jej jako czynnika wywierającego na nie nacisk.

Współczynnik humanistyczny u Znanieckiego odwołuje się do teorii, że rzeczywistość jest zawsze czyjaś, a nie nasza. Rzeczywistość nie istnieje poza czyjąś perspektywą, lecz istnieje zawsze u kogoś.

Znaniecki ujmuje grupę w dwóch wymiarach:

• doświadczenia indywidualnego i zbiorowego - jestem członkiem grupy, bo czuję się członkiem grupy,

• działania i roli społecznej (z nią związane jest pojęcie „kręgu społecznego”) - w każdej grupie musi pojawić się podział na role społeczne, dzięki niemu bowiem grupa się strukturalizuje.

3. TEORIA ROLI SPOŁECZNEJ

Teoria roli społecznej Znanieckiego różni się znacznie od teorii Ralpha Lintona.

U Lintona rola społeczna jest całościową sumą wzorów kulturowych, jest przypisana do statusu jednostki, a zatem nie istnieje konflikt miedzy rolą a statusem. Rola i status są do siebie wzajemnie dopasowane.

Schemat: Relacje wynikające z roli społecznej w teorii Lintona











Według Znanieckiego, żadna jednostka nie pełni swojej roli samotnie, lecz wobec (lub w obrębie) określonego kręgu innych osób, które muszą zaakceptować sposób pełnienia roli przez daną jednostkę. Pełnienie roli jest możliwe i ma sens tylko w obrębie określonego kręgu społecznego.

Podstawowe elementy roli społecznej u Znanieckiego:

• krąg społeczny,

• jaźń społeczna,

• status społeczny,

• funkcja społeczna.

Krąg społeczny to zespół nadawców roli, partnerów, którzy akceptują daną jednostkę i współpracują z nią. Każda rola społeczna zakłada, że między odgrywającym ją człowiekiem (osobą społeczną) a gronem ludzi uczestniczących w jej odgrywaniu przez niego (kręgiem społecznym) istnieje zespół wartości akceptowanych przez wszystkich. W każdym kręgu społecznym akceptowane są różne wartości, a zatem mogą być odgrywane różne (inne) role społeczne.

W kręgu społecznym jako studenci realizujemy swoją rolę - mamy szereg obowiązków wynikających z wchodzenia w poszczególne relacje.

Schemat: Relacje wynikające z roli społecznej w teorii Znanieckiego




Jaźń społeczna osoby wypełniającej daną rolę jest to obraz istniejący w jej kręgu społecznym oraz w niej samej, który wytwarza się w trakcie rekonstruowania koncepcji samego siebie, która istnieje w kręgu. Jaźń jest sposobem weryfikowania swoich działań na podstawie relacji innymi, sposobem kreowania swojej roli społecznej.

Status to stan socjalny jednostki, zespół praw, jakie przyznaje jej własny krąg społeczny. Analiza statusowa często ukazuje sprzeczne oczekiwania, jakie mają wobec nas różne osoby z kręgu społecznego (np. inny student oczekuje ode mnie, że pójdę na imprezę, wykładowca - że będę w tym czasie się uczył).

Funkcja społeczna to zespół obowiązków, których wykonania dany krąg społeczny może się od osoby domagać.

Dezagregacja - przerwanie związku między cząsteczkami.

Astenia - niedobór lub brak siły, wigoru, napędu.

3a. TEORETYCZNE ŹRÓDŁA SOCJOLOGII GRUP SPOŁECZNYCH

J. Szmatka, Małe struktury społeczne: Prekursorzy mikrosocjologii wśród klasyków socjologii.

15

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

REKTOR

OCHRONIARZ

STUDENT

PROSTA RELACJA

INNY STUDENT

STUDENT

INNI STUDENCI

DZIEKAN

SEKRETARKA

SFERA PRYWATNA

SFERA ZAWODOWA

WYKŁADOWCY

RELACJE KOMPLIKUJĄ SIĘ

---