WIELKOŚĆ STRUKTUR SPOŁECZNYCH I CH RODZAJE

Ze względu na rozmiar zbiorowości grupy społeczne dzielimy na:

• małe struktury społeczne (mikrostruktury) - zbiorowość społeczna, w której przeważają bezpośrednie styczności między ludźmi i znaczna część stosunków społecznych jest lub przynajmniej może być oparta na tych stycznościach (np. mała rodzina);

• wielkie struktury społeczne (makrostruktury) - zbiorowość społeczna, w której przeważają styczności pośrednie i stosunki społeczne o pośrednim charakterze (np. naród, państwo).

Cechy podziału struktur społecznych ze względy na wielkość:

• jest kategorią historyczną, a nie jakąś stałą cechą świata społecznego - dawniej nie istniały tak wielkie struktury jak dzisiaj, ponieważ nie sprzyjały im wówczas warunki materialne i elementy świadomości społecznej;

• współcześnie podział na małe i wielkie struktury służy ich przeciwstawieniu, być może jednak istnieją również struktury pośrednie.

Struktury społeczne w ujęciu Arystotelesa:

• rodzina - posiada cechy dzisiejszej mikrostruktury, t.j. zaspokaja potrzeby dnia bieżącego

• polis - posiada cechy dzisiejszej makrostruktury:

• polis to koinonia - wspólnota, która zaspokaja wszystkie ludzkie potrzeby, w tym sensie jest strukturą samoistną,

• polis to ontologicznie rozumiana całość, która składa się z wielu i różnych części.

Pozostałe (poza wielkością) kryteria podziału struktur na makrostruktury i mikrostruktury:

• samoistność - zasadnicza właściwość makrostruktury odróżniająca ją od mikrostruktury. Oznacza funkcję zaspokajania potrzeb i zdolność wyznaczania ram i kierunku społecznego życia charakterystyczną tylko dla wielkich struktur. W małych strukturach cecha ta jest niemożliwa, ponieważ mikrostruktury służą zaspokajaniu potrzeb w ludzkich w ograniczonym zakresie przez istnienie pewnych granic warunków materialnych, systemów wartości i zasad działania (np. prymitywny poziom techniki materialnej, skromny zasób dóbr kulturowych, prosta organizacja społeczna);

• skład struktury - makrostruktura składa się z wielu różnych społecznie części, natomiast mikrostruktura składa się wyłącznie z osobników (np. wielka społeczność taka jak naród obejmuje wielką ilość społeczności etnicznych lub regionalnych z przynależnymi do nich mniejszymi strukturami) - nie jest to jednak cecha wyznaczająca bezwzględnie granicę między małymi i wielkimi strukturami;

• zakres życia objęty zainteresowaniem i działaniem społeczności - podział o płynnych granicach, którego nie można wiązać z podziałem na makrostruktury i mikrostruktury, ale który ma znaczenie dla kształtowania się niektórych relacji między różnymi strukturami i układów strukturalnych; cecha częściowo oparta na rozróżnieniu Toenniesa:

• wspólnota, której źródłem jest „istotna” woli wspólnej jej uczestnikom - struktury wielodziedzinowe, które swym zainteresowaniem ogarniają wszystko, co dzieje się w życiu ich uczestników

• zrzeszenie, którego źródłem jest wola wyboru wspólna jego uczestnikom - struktury jednodziedzinowe (monofunkcyjne), które koncentrują się tylko na jednej dziedzinie ludzkich dążeń (np. religia, polityka, wiedza, gospodarka).

MAKROSTRUKTURA SPOŁECZNA

Kryteria zasadnicze wyodrębniania makrostruktury społecznej ze zbioru struktur:

• samoistność;

• wielkość względna - makrostruktura społeczna jest w każdych warunkach dziejowych większa od struktur społecznych znajdujących się w jej obrębie (wielkość bezwzględna pozostawia między makrostrukturami olbrzymie różnice - szczególnie przy porównywaniu społeczeństw archaicznych z nowoczesnymi).

Cechy makrostruktur jako zbiorowości społecznych:

• samoistność;

• skład struktury złożonej z części różniących się między sobą (takimi częściami mogą być w społeczeństwach archaicznych np. małe rodziny, rody, klasy płci i wieku);

• związek z terytorium:

• społeczności migrujące:

• wędrownicze - charakteryzują się niestałym trybem bytowania, choć zmieniają terytorium bytowania pozostają jednak w stanie społecznego skupienia - jest to wynikiem endogamii, której skutkiem jest utrzymywanie się homogenicznego składu zbiorowości. W niektórych okresach dziejowych fazę wędrownego życia przechodziły wielkie liczebnie zbiorowości (np. wędrówki ludów na przełomie średniowiecza i starożytności);

• koczownicze - występują na pewnym ograniczonym obszarze i charakteryzują się względną regularnością, z jaką koczująca zbiorowość zmienia swoje siedziby;

• społeczności stałe osiadłe, terytorialne - osiadły tryb życia stworzył podstawę pod rozrost zbiorowości społecznych i tworzenie się struktur obejmujących wielkie zbiorowości; W ramach zbiorowości zaludniającej nowe terytorium tworzy się podział na ludność wiejską i miejską - jest to jeden z etapów wielkiego procesu, który wpływa później na heterogeniczność zbiorowości. Zbiorowość polis miała również charakter heterogeniczny, na który złożyło się kilka czynników.

Czynniki zróżnicowania społeczności (występujące w polis oraz makrostrukturach nowożytnego świata):

• dawne podziały rodowe i etniczne, które zachowały się częściowo w nowych strukturach,

• ruchy migracyjne nowego typu, polegające na odrywaniu się niektórych osobników od społeczności macierzystej i przechodzeniu do innych zbiorowości,

• nowe podziały wyrosłe na ekonomiczno-politycznym podłożu, których źródłem są zmiany w technice materialnej, gospodarce i organizacji społecznej - zbiorowość dzieli się na klasy (kasty, stany, warstwy) społeczne, różniące się położeniem ekonomicznym i pozycją społeczną.

MIKROSTRUKTURA SPOŁECZNA

Kryteria zasadnicze wyodrębniania mikrostruktury społecznej ze zbioru struktur:

• niesamoistność - przynależność małej struktury do wielkiej, mikrostruktury istnieją i mogą istnieć jedynie w polu życia i działania makrostruktury społecznej;

• skład społeczny ze względu na który wyróżnia się dwie odmiany małych struktur społecznych:

• grupa społeczna - wyodrębniona świadomie całość społeczna złożona z osób (np. rodzina, grupa rówieśnicza, zrzeszenie),

• społeczności - składają się z grup społecznych, do których przynależą osoby (np. wiejska społeczność lokalna).

Cechy mikrostruktur jako zbiorowości społecznych:

• homogeniczność;

• brak rozpadu na klasy, warstwy czy inne części różniące się pod względem ekonomiczno-społecznym - występuje jedynie podział według wieku i płci oraz osobowości; w zbiorowości natomiast na te podziały nachodzą również inne (uwarstwienie) - tym samym zbiorowość homogeniczna przeradza się stopniowo w heterogeniczną;

• niesamoistność - choć czasami mikrostruktury przejawiają tendencje samoistności lub samowystarczalności.

STOSUNKI W UKŁADZIE KONCENTRYCZNYM. ZWIĄZKI MIĘDZY WIELKIMI I MAŁYMI STRUKTURAMI SPOŁECZNYMI

Zainteresowanie relacją między małymi i wielkimi strukturami w starożytności:

• Platon - polis musi być doskonałą jednością, dlatego w warstwie strażników należy wyeliminować różnorodne rodziny;

• Arystoteles - polis nie może być doskonałą jednością, musi pozostawać złożona z wielu i różnych cząstek - rodzin;

• August Comte - rodzina to podstawowa grupa społeczna wielkiego społeczeństwa, a więc istnieją związki między wielką społecznością a wchodzącymi w jej skład cząstkami;

• analityczne kierunki socjologii - wielkie i małe struktury są w swej istocie niezależne od siebie (pojęcie emergencji właściwości), mikrosocjologia i makrosocjologia to dwie odrębne dziedziny wiedzy socjologicznej.

W globalnej analizie życia społecznego wielkie i małe struktury społeczne współistnieją i przenikają się wzajemnie.

Makrostruktura stwarza ramy życia społecznego, ramy materialne, kulturowe i społeczne.

Mikrostruktura zaś aktualizuje sferę życia codziennego, tworzy realny tok życia społecznego.

Styczność przestrzenna - bezpośrednie lub pośrednie zetknięcie się osób w określonej przestrzeni i czasie, w wyniku którego uświadomiły one sobie istnienie drugiej istoty i posiadane przez nią cechy. Cechą wspólną obu styczności jest wzajemne spostrzeżenie siebie jako potencjalnych kandydatów do dalszych kontaktów. Styczność przestrzenna stanowi warunek konieczny, lecz nie wystarczający do pojawienia się dalszych komponentów więzi społecznej:

• styczność bezpośrednia - zachodzi pod warunkiem odwzajemnionego zauważenia się i zapamiętania jakichś cech drugiej osoby.

• styczność pośrednia - kontakt między osobami dochodzi do skutku za pomocą pośrednika.

Stosunek społeczny - normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role.

Endogamia - kulturowa reguła nakazująca jednostce zawieranie małżeństw (dobieranie sobie partnera) wewnątrz własnej grupy, w celu zabezpieczenia jej przed utratą członków, wzmocnienia izolacji i utrzymania odrębności.

2b. WIELKIE I MAŁE STRUKTURY SPOŁECZNE

Notatki na podstawie: Paweł Rybicki, Struktura społecznego świata, str. 184-197, 209-215, 268-271, 313-315

4

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA