CENTRUM MIASTA W OGLĄDZIE SOCJOLOGICZNYM

na podstawie książki Aleksandra Wallisa

POJĘCIE OBSZARU KULTUROWEGO

OBSZAR KULTUROWY - określona funkcjonalnie przestrzeń, która jest przedmiotem intensywnej i długotrwałej interakcji między skupionym na niej zespołem wartości materialnych, estetycznych i symbolicznych, a konkretną społecznością. Dzięki temu społeczność może zaspokajać spontanicznie różnorodne potrzeby z zakresu kultury osiągając poczucie integracji społecznej i możliwości rozwoju.

Przestrzeń jaka może stać się obszarem kulturowym można podzielić na otwartą i zamkniętą. Otwarta to miejskie parki, ogrody, zespoły zabytkowe, cmentarze czy fragmenty miejskiego śródmieścia czyli handlowe i spacerowe ulice, okolice kin, teatrów, muzeów i galerii. Do zamkniętych zaliczamy: mieszkania, kawiarnie, muzeum, teatr, filharmonię czy świątynie. Wiele miejskich przestrzeni traktowanych jako pozakulturowe przy spełnieniu pewnych warunków może stać się kulturowymi. Trzy obszary kulturowe są szczególnie ważne i w najlepszych wydaniach bliskie rozwiązaniom optymalnym, są to:

1. dobrze zaprojektowane i zagospodarowane wnętrza mieszkalne (związane z rodziną, która włada mieszkaniem);

2. świątynie, zwłaszcza gotycka lub barokowa katedra;

3. harmonijnie wykształcone zabytkowe centrum miasta średniej wielkości;

jest to podstawa istnienia, integracji i rozwoju.

Nie ma miasta bez centrum, wiernych i świątyni, a rodziny bez mieszkania. Te trzy obszary są wyrazem czasu w jakim żyje i z jakim jest związana dana grupa. Z jednej strony sa wyrazem smaku, upodobań, stylu życia, a z drugiej same nieustannie ich kształtują utrwalając określony zespół wartości. Mieszkanie posiada przedmioty nabyte w rożnych okresach życia rodziny, zaś świątynia narzuca nam świadomość historii, centrum miasta też jest księgą czasu i historii, np. rozmaitość architektonicznych stylów (w Katowicach Dom Towarowy Skarbek, a obok zabytkowe kamienice)

Przestrzeń kulturowa jest zawsze świadomie i aktywnie kształtowana, a do najciekawszych obszarów kulturowych zaliczają się te, które są wytworem długiego rozwoju społecznego. Obszar kulturowy spełnia swą rolę wobec grupy, gdy może ona z niego swobodnie, intensywnie i systematycznie korzystać.

POJĘCIE CENTRUM

Centrum miasta, śródmieście, serce miasta to obszar o określonych społecznych funkcjach i znaczeniu - uformowało się wraz z miastem i stanowi jego część integralną. Centrum jest częścią miasta, która:

1. w stosunku do pozostałych części przestrzeni miejskiej jest obszarem odrębnym pod względem infrastruktury, kompozycji urbanistycznej i wartości architektonicznych,

2. jest obszarem w stosunku do całego miasta niedużym,

3. jest obszarem w mieście najlepiej usytuowanym dotyczy to np. komunikacji,

4. jest obszarem o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania społeczności miasta lub obszarem który jest przez to miasto zdominowany,

5. jest identyfikowany przez miejską społeczność jako obszar na którym przebiegają najważniejsze procesy życia publicznego.

Pojęcie centrum łączy dwa zakresy: geometryczne znaczenie środka (środka miasta), drugi zakres to znacznie metaforyczne np. centrum życia umysłowego. Śródmieście występuje w miastach wielkich i średnich, których przeszłość sięga paru stuleci. Powstające w XIX wieku miasta amerykańskie, jak też wiele miast europejskich po II wojnie światowej posiada wykształcone centrum, ale nie posiada śródmieścia. Centrum jest w każdym, śródmieście - w miastach z przeszłością. W tej chwili można zauważyć, że miasta mają kilka obszarów centralnych o funkcjach ogólno miejskich, występuje rozszczepienie na obszary usługowe i rozrywkowe z jednej strony, a z drugiej biurowo - administracyjne. Centrum miasta oznacza obszar, który dzięki swym urbanistycznym i architektonicznym wartościom pozwala na największą koncentrację publicznych procesów społecznych stanowiących warunek społecznej integracji i rozwoju ludności miasta oraz jego społecznego zaplecza.

AGORA

Wybrane funkcje centrum w niektórych ośrodkach greckich pełnił Akropol - warowny zaczątek miasta (najczęściej na wzgórzu). Przemienił się on z czasem w zespół świątyń i ołtarzy, a więc w miejsce sakralne. Rzeczywistym centrum stała się agora położona z reguły wewnątrz miasta, zwykle w jego punkcie ciężkości (na początku miejsce spotkań starszyzny). Między VIII, a VI w.p.n.e. agora stała się całością o wysokim stopniu urbanistycznej dojrzałości, skomplikowania i funkcjonalnej wielostronności. Sercem był plac w rozmiarze do kilku hektarów. Plac był otoczony budowlami publicznymi znacznych rozmiarów, niekiedy występowały też place mniejsze. Był on otoczony portykiem - parterowa lub piętrowa konstrukcja, której część zwrócona do placu była przestrzenia półotwartą utworzoną przez parę rzędów kolumn, a cześć zewnętrzna składała się z biegnących równolegle do kolumnady licznych pomieszczeń przeznaczonych do celów handlowych, bankowych czy składowych. Portyk służył jako targ, klub i promenada. Na samym placu wznoszono świątynie, ołtarze, kaplice i pomniki (np. sportowców, poetów czy wodzów). Na agorach miast grzebano też ich założycieli. Agora w demokratycznych miastach Grecji była jednym z najbardziej dostępnych dla ogółu mieszkańców obszarów centralnych, jakie zna historia. Bogactwo ról i funkcji podejmowanych przez agorę znajdowało swój odpowiednik w specjalizacji jej przestrzeni, jej architektonicznym zróżnicowaniu, a także stworzeniu budowli programowo wielofunkcyjnej jaką był portyk. Pełniła ona funkcję targu i city, ratusza i katedry, sądu i teatru oraz muzeum i promenady. Na uwagę zasługuje stałość przestrzenna agory, umożliwiła ona bowiem kilka uzupełniających się procesów, pozwalała na skupieniu się na niewielkim obszarze wartości architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich (znaczna koncentracja wartości symbolicznych).

Przeżycia estetyczne i sytuacje artystyczne były integralną częścią wydarzeń religijnych, politycznych, handlowych i administracyjnych, miejsce to sprzyjało kontaktom, wymianie informacji i kulturowym interakcjom co spełniało warunki dla integracji i rozwijania społeczności lokalnej.

MIASTO ŚREDNIOWIECZNE

Miasto średniowieczne liczyło kilkanaście tysięcy mieszkańców, to tyle co obecne osiedle mieszkaniowe. Było samodzielną jednostką osadniczą, w której ramach zaspokajane były wszystkie lub niemal wszystkie potrzeby kulturowe mieszkańców. Miało to ustaloną i uświęconą wielowiekową tradycję i strukturę przestrzenną. Granice wyznaczały mury miejskie, centrum zaś stanowił rynek na głównym placu miasta. W centrum był też ratusz, więzienie, miejska waga, stragany i często kościół. Życie społeczne regulowały rozbudowane systemy norm, zakazów i nakazów sakralnych i świeckich. Przestrzeń rozgraniczały materialne granice i podziały tj. mury, bramy czy też kraty. Czas dla większości mieszkańców przebiegał w tym samym tempie, a jego symbolem było bicie dzwonów. Dzwony różniły się swoją rolą: jedne biły codziennie, inne od święta, a jeszcze inne na alarm - były symbolem wspólności jednoczesności procesów życiowych lokalnej społeczności. Poczucie stabilizacji i społecznego zabezpieczenia było nierozdzielne z miejscem zajmowanym w tej strukturze, ówczesne metropolie rzadko przekraczały liczbę 100 tysięcy mieszkańców np. w roku 1295 Mediolan liczył 150 tysięcy mieszkańców/

Wielkość ówczesnego centrum na przykładzie Krakowa wynosiła 4 ha (krakowski rynek), w granicach murów miasto liczyło 80 ha, a ludność to 30 tysięcy w roku 1700. Centrum znajdowało się w promieniu kilkuset metrów od najdalej położonej bramy miasta. Główny plac mieścił często część handlową np. Sukiennice, posiadał najbardziej okazałe, ozdobne i wysokie budowle (wieże 3-5 lub 8-10 pięter - do 80 metrów). Obszar placu kontrastował z ciasnotą ulic i zaułków pozwalając na spacery i gromadzenie ludności. Główny plac był sceną licznych wydarzeń i widowisk. Miało bogaty scenariusz wydarzeń codziennych i świątecznych wynikających z kościelnego kalendarza i pór roku należących do ustalonego programu i całkiem nieoczekiwanych. Ważną rzeczą jest, iż inaczej kształtowało się życie w ośrodkach małych, a inaczej w metropoliach. Między XII, a XVI wiekiem nastąpiło wiele zmian, np. rozwój uniwersytetów.

Miasto średniowieczne jest przykładem centrum małej i samowystarczalnej wspólnoty. Zwiększenie ludności miasta, jego powierzchni i przemysłu w okresie kapitalistycznym doprowadziły średniowieczne centrum do upadku.

WZROST SKALI

Zmiana społeczno-przestrzennej struktury miasta ma charakter nieunikniony i wynika z dwóch parametrów: ludności i powierzchni. Równolegle do wzrostu ludności zmienia się powierzchnia, rośnie liczba i długość ulic. Widać, że powierzchnia wzrasta szybciej niż ludność. Szybszy wzrost obszaru miasta wynika z powierzchni zajmowanych w mieście przez przemysł i transport oraz powierzchni których wymaga rozwijający się sektor zatrudnienia zwany usługami. Obecnie maleje liczba mieszkańców na obszarach śródmiejskich na rzecz bliskich i dalekich przedmieść.

Wzrost liczby i wielkość ulic łączy się ze zmianami interesujących nas struktur. Ulica może być zdominowana przez sąsiedzką wspólnotę i stanowić oparcie dla lokalnych środowisk, stanowi „własną” przestrzenną enklawę. Ze wzrostem ulic zmieniają się ich funkcje wyłącznie do przekształcenia w arterie komunikacyjne.

Przez pierwszych parę tysięcy lat rozwoju miejskiej kultury ludność miast mieszkała na parterze. Śródmieścia jednak zaczynają piąć się w górę dopiero w XIX wieku. Dziś dochodzi do 100 pięter. Im dalej od centrum, tym zabudowa była wyższa, obecnie ulega to odwróceniu. Nowe osiedla i dzielnice budowane są z dala od centrum i ich gabaryty nie kolidują z gabarytami śródmieścia.

Do miast małych zaliczamy te, które mogą się obejść bez miejskiej komunikacji, do średnich - te, które wymagają połączeń komunikacyjnych między swymi krańcami, a centrum, do dużych - miasta o tak rozległym śródmieściu, że poruszanie po nim wymaga środków komunikacji.

SPOŁECZNE NASTĘPSTWA WIELKIEJ SKALI

Rozwój miast doprowadził do coraz większej niejednolitości budowlanej, urbanistycznej i społecznej. Im większy ośrodek tym większa niezależność rozwoju jego poszczególnych części. Miejskie dzielnice osiągnęły taką skalę, że przestały podlegać planowaniu o charakterze artystycznym.

Poważnego znaczenia nabrały zróżnicowania pokoleniowe i generacyjne, w metropolii generacja jest liczna i zdolna do większej dynamiki i autonomii. Inne są możliwości grup generacyjnych, w których średnia wieku nie przekracza 30 lat, a inne dzisiaj, gdy średnia wieku wynosi 65 - 70 lat. Nastąpił rozdział miejsc pracy, nauki, zakupów i rozrywki, czego efektem jest zanik społeczności lokalnych. Społeczne i przestrzenne struktury wielkiego miasta nie nakładają się ponieważ ulegają przemianom (struktura społeczna szybciej od przestrzennej) i mamy do czynienia z niespoistością stałą. Skomplikowanie wielkiego miata wymaga też rozbudowanych systemów informacyjnych, dlatego wiąże się to z rozwojem prasy, radia, telewizji, książek telefonicznych czy miejskich przewodników.

Zaczątki prasy europejskiej przypadają na wiek XVII, prasa w XIX wieku była najważniejszym kanałem informacyjnym wielkiego miasta, jest nim do dziś mimo rozwoju radia, telewizji i internetu.

Specjalnym typem publikacji są plany miast i przewodniki, początkowo dla turystów, obecnie służą własnym mieszkańcom.

Nieodłącznym rysem miasta jest szata informacyjna: fasady budowli, place, ulice, które pokrywają tysiące ogłoszeń, plakatów, tablic, wywieszek, neonów, znaków sygnalizacyjnych, numerów i napisów. Bez niej trudno wyobrazić sobie korzystanie z niezliczonych możliwości miasta, tj. komunikacji, handlu czy rozrywki. Każdy mieszkaniec ma do swej dyspozycji rozmaitość źródeł informacyjnych, zależnie od własnych możliwości intelektualnych, potrzeb czy zainteresowań selekcjonuje źródła jak i informacje z nich czerpane. W jednych przypadkach obszary informacyjne integrują poszczególne grupy i środowiska, w innych zaś są czynnikiem dezintegracji. Wspólny obszar łączy ludzi, a odmienny ich dzieli.

Dla mieszkańców metropolii nie istnieje jednolity dla wszystkich czas społeczny. Dobowy i tygodniowy rytm aktywności poszczególnych zawodów jest niezwykle zróżnicowany.

Innym parametrem, który podlega społecznemu zróżnicowaniu i społecznej dezintegracji jest przestrzeń. Przestrzenią wspólną jest mieszkanie lub własny dom i najbliższe otoczenie (ulica, osiedle). Topografia codziennej aktywności poszczególnych członków rodziny z reguły pokrywa się tylko w małym stopniu, podobnie jak i wielkich odłamów ludności. Jedynie centrum pozostaje obszarem wspólnych doświadczeń i wartości. Obcowanie mieszkańca ze śródmieściem i centrum ulega degradacji. Z konieczności jego obszar oglądany jest z okien tramwajów, autobusów i aut. Poszczególne procesy życiowe jednostek przebiegają na oddalonych od siebie obszarach i w znacznej części w izolowanych od siebie środowiskach. Ich uczestnicy obracają się w odmiennych kręgach funkcjonalnych, pełnią rożne role, cieszą się rożnym statusem i prestiżem, podlegają innym regułom zachowania. Zindywidualizowanie obszarów informacyjnych, czasowych i przestrzennych prowadzi do rożnej znajomości i odmiennych postaw wobec miasta. Pojęcie „mieszkaniec miasta” ma znaczenie formalne bądź symboliczne. Jedynym większym obszarem, z którym potrafi się dzisiaj identyfikować ludność całego miasta jest miejskie centrum i śródmieście.

WIELKOŚĆ CENTRUM

Obszary śródmiejskie polskich miast wahają się od kilku do kilkunastu kilometrów kwadratowych. W Europie rozpiętość obszarów centrum w stosunku do ogólnej powierzchni miast jest procentowo bardzo znaczna. Występują poważne różnice między przestrzenią i społeczno-kulturową strukturą centrum poszczególnych miast. Obszary centralne Londynu wynoszą 40 km2. Taka powierzchnia pozwala na daleko posuniętą specjalizację między poszczególnymi centralnymi obszarami. To, co w przypadku miast dużych jest domeną poszczególnych ulic i placów, w metropoliach staje się specjalizacją poszczególnych dzielnic. Nazwy tych obszarów (np. dzielnic Paryża, czy Londynu: Dzielnica Łacińska) są nie tylko nazwą, ale też synonimem określonego typu publiczności oraz znanego standardu i prestiżu. Mimo swej rozległości obszary metropolitalne wykazują większą koncentrację aktywności niż obszary centralne ośrodków mniejszych. W centrach wielkich metropolii jest większa koncentracja stosunków społecznych, łączy to się m.in. ze wznoszeniem setek budowli wielokondygnacyjnych i licznych drapaczy chmur. Dla urbanistów centrum to obszar najwyższej koncentracji handlu, usług i administracji. Dla mieszkańców najważniejsze są place i arterie, z którymi związane są najcenniejsze monumenty miasta. W każdym mieście czy metropolii istnieje jednak zawsze jeden plac czy arteria, które odpowiadają pojęciom kulminacyjnego obszaru miasta niezależnie od stosowanych kryteriów i punktów widzenia.

STRUKTURA PRZESTRZENNO-STRUKTURALNA

Dla społecznej roli centrum wielką wartością jest stałość zajmowanego przez nie obszaru. Im dawniejsze centrum - tym darzone większym szacunkiem ze względu na swój wiek i większe możliwości kumulowania na jego obszarze budowli o różnych funkcjach i cechach stylistycznych, większa liczba pamiątek, monumentów. Przestrzenne przesuwanie centrum wiąże się z porzuceniem zajmowanego poprzednio obszaru i stratą wartości nagromadzonych przez dotychczasowy rozwój. Nowe centrum to tworzenie nowego repertuaru wartości: np. Warszawa za Stanisława Augusta - centrum to Plac Zamkowy, pod koniec XIX wieku - to ulica Marszałkowska i Aleje Jerozolimskie, a po II wojnie światowej Stare Miasto w Warszawie zaczęło pełnić zupełnie nowe funkcje. Stałość obszaru jest warunkiem urbanistycznej i krajobrazowej trwałości centrum Nie chodzi tu o zachowanie budowli - Rynek Starego Miasta posiada tak dobrze zachowaną materię zabytkową dzięki temu właśnie, że w pewnym momencie utracił rolę centrum. Postulowana stałość polega na trwałości wybranych elementów centrum, które przesądzają o ciągłości określonych procesów na jego obszarze i odczuciu przez kolejne pokolenie jego wizualnej i społecznej tożsamości. Mogą to być ulice, place (chodzi też o nazwy), ważne budowle, pomniki, a nawet drzewa czy krzewy. Taka trwałość centrum wiąże się z potrzebą tożsamości historycznej i kulturowej oraz potrzebą posiadania własnej przestrzennej genealogii.

Innym ważnym problemem jest zachowanie kulturowej ciągłości, dzięki czemu mamy otwarty dostęp do dorobku poprzednich pokoleń.

Trzecim problemem jest zachowanie unikalnego dziedzictwa materialnego - w społeczeństwie, które je ceni podlegają one ochronie. Dzięki temu, ważne budowle czy monumenty wyznaczają możliwość zmian jakie są dopuszczalne w ich otoczeniu.

Centrum jest najbardziej zróżnicowanym i niejednorodnym obszarem całego miasta. Im bardziej rozczłonkowana i zindywidualizowana jest przestrzeń centrum, tym bogatsza jego osobowość. W większości dużych miast występują pewne prawidłowości, np.:

1. Centrum: główny plac (np. Moskwa, Mediolan, Kraków)

2. Centrum: główna arteria (np. Nowy Jork, Łódź)

3. Centrum: arteria + plac (np. Leningrad)

4. Centrum: arteria z zespołem placów (np. Paryż)

Miastem, które najpełniej i najwszechstronniej potrafiło ukształtować zhierarchizowaną sieć placów jest Wenecja.

Gwałtowny rozwój miast w XIX wieku zwiększył ilościowe wymagania związane z funkcjonowaniem centrów. Zadania placu i głównej arterii przejmuje coraz większa liczba ulic i placów, a wreszcie podejmują je całe dzielnice. Miasta europejskie wspaniałość i majestatyczność osiągają poprzez inny zespół wartości, niż zgrupowanie wieżowców bankowych jak np. w Chicago, Paryżu, Londynie czy Rzymie - kulminacyjne obszary tych miast są duszą swych zbiorowości narodowych, mieszkańców i cudzoziemców. To dzieło kolejnych pokoleń artystów i mecenasów, a istotne tu jest przekonanie o narodowej ważności dzieła i konieczności nadania mu wartości trwałych. Wspólną cechą tych wszystkich obszarów jest ich podwójne przeznaczenie:

1. dla zachowań codziennych

2. dla zachowań odświętnych tj. parady, zgromadzenia, pielgrzymki, demonstracje czy zabawy.

Zdolne są do przepływu tłumów, a ich kompozycja pozwala na łatwą orientację w przestrzeni. Głównym atrybutem jest z reguły monument (pomnik, kolumna czy łuk). Obszar ten rzadko składa się z samego placu, zwykle łączy się z nim wielka arteria (np. w Krakowie rynek i ulice: Floriańska, Sławkowska czy Grodzka). Pod wpływem społecznego rozwoju charakter wielkiej arterii podlega powolnej ewolucji i stale dostosowuje się do potrzeb współczesnych i nowoczesnych, a plac reprezentuje wartości trwalsze.

W miastach europejskich XIX i XX wieku przestrzenna ekspansja centrum zmierzała do adaptowania dla swych potrzeb części śródmieścia, przebudowywano wnętrza (często partery) i zastąpiono domy mieszkalne budowlami użyteczności publicznej. Towarzyszyło temu poszerzanie ulic, przebudowa placów czy wznoszenie okazałych dzieł architektury. Przykładem może tu być przebudowa w Paryżu w latach 1851 - 1867: przebito arterie i powstał pierścień Wielkich Bulwarów, powstały ulice łączące krańce miasta i nowe budowle m.in. Pałac Sprawiedliwości. Autorem tej przebudowy był Georg Hausmann.

Nowymi zasadami urbanistycznymi są zwartość, wielopoziomowość i wielofunkcyjność wznoszonych całości. Zasada ekonomiczna to intensyfikacja aktywności na możliwie niewielkim obszarze, zasada społeczna to odrodzenie bezpośrednich publicznych kontaktów międzyludzkich, zwłaszcza w otwartej przestrzeni. Służy temu tworzenie podziemnych i naziemnych kondygnacji dla transportu, handlu, usług oraz wydzielenie przestrzeni spacerowych dla pieszych, dbałość o małą architekturę, komponowanie całości o walorach krajobrazowych.

SPOŁECZNY SKŁAD I STRUKTURA EKOLOGICZNA

Zbiorowość użytkowników centrum jest związana ze społeczną strukturą miasta. Są to mieszkańcy centrum, pracownicy zatrudnienie na tym obszarze, interesanci biur, użytkownicy jego możliwości usługowych, rozrywkowych, kulturowych, artystycznych, a także turyści krajowi i zagraniczni.

Mówi się o „ludności dziennej” - pracujący lub korzystający z centrum, ale nie zaliczający się do mieszkańców, skrajny przykład to londyńskie City, w 1957 roku mieszkało tam 5 tysięcy, a pracowało 239 tysięcy, a ćwierć milionów napływało w celu załatwienia różnych spraw.

Liczba ludności mieszkającej w centrum europejskich miast maleje, przyczyną może być pogarszanie się warunków życia na tych obszarach. Im większe miasto, w tym większym stopniu centrum staje się obszarem koncentracji miejsc pracy. Ludność zatrudniona na tych obszarach to zawody usługowe oraz związane z nauką i przetwarzaniem informacji. Od początku lat 60-tych rozwinął się lawinowo międzynarodowy ruch turystyczny. Turyści z socjologicznego punktu widzenia są to zbiorowości odrębne. Najbardziej turystyczne kraje Europy to: Hiszpania, Francja, Włochy - goszczą od 10 - 30 mln obcokrajowców w ciągu sezonu. Jeśli przyjmiemy, że milion zagranicznych turystów przybyłych do danego miasta oznacza kilka milionów „osobodni” spędzonych intensywnie w jego centrum i jeśli liczba ta wynosi 4 mln osobodni to daje to 11 tysięcy turystów obecnych każdego dnia w ciągu całego roku w centrum.

Centrum jest przeznaczone dla setek tysięcy osób, przebywając w nim tworzą one tłum, jednak przez większość czasu rozpadają się na niezliczone formalne i nieformalne grupy społeczne. Ich podstawą są miejsca pracy, instytucje handlowe, usługowe czy rozrywkowe. Kształtowanie się tych grup przebiega spontanicznie, dążą one do znalezienia się na obszarach, na których działają jednostki i grupy o pokrewnych cechach kulturowych, profesjonalnych i generacyjnych. Silniejsze zawodowo kręgi mają na obszarze centrum rozbudowany zespół własnych instytucji np. dla naukowców są to uczelnie, instytuty, laboratoria, księgarnie, tzw. naukowe - wybrane kawiarnie czy kluby. W ten sposób kształtują się środowiska zawodowe o silnych więzach, widocznych szczególnie w sytuacjach skrajnych.

Jedną z grup najbardziej licznych i aktywnych jest młodzież (zbiorowość o charakterze generacyjnym). Dla niej ważne są skupiska rozrywek i instytucji kulturalnych. Intensywność centrum powoduje, że usuwają się z niego generacje starsze zachowując jednak własną sieć miejsc. Procesy te idą w parze z ekologicznym podziałem centrum. Określone cześci centrum koncentrują wybranego rodzaju instytucje, a otoczenie tych instytucji nasycone zostaje związanymi z nimi zawodowymi „punktami oparcia” i instytucji uzupełniających. Największą indywidualność posiadają dzielnice akademickie i artystyczne. Przy intensywnym wykorzystaniu każdego metra kwadratowego centrum zróżnicowania zachodzą nawet w obrębie mikroprzestrzeni, np. piętrowa kawiarnia może mieć publiczność na parterze innego rodzaju (dyskoteka i współczesna muzyka), a na piętrze innego rodzaju (muzyka lat 60-tych). Zasadniczy podział publiczności wiąże się z ekologicznym charakterem poszczególnych części centrum. Dalsze podziały przebiegają wewnątrz nich.

REPERTUAR INSTYTUCJI I BUDOWLI

Istotę miasta stanowi skupienie budowli i instytucji jakie znajdziemy na obszarach centralnych wielkich miast. Zespoły budowli wykazują kilka rysów uniwersalnych. Wielowiekowa ewolucja obszarów prowadzi do przewagi budowli publicznych nad mieszkalnymi. Nazwa budowli przez stulecia była jednocześnie nazwą instytucji np. Kościół, bank, teatr. Repertuar budowli publicznych dzieli się na unikatowe tj. gmach parlamentu i budowli sieciowych tj. dawniej pałace, teatry obecnie banki, domy towarowe, hotele, pawilony wystawowe czy biblioteki. Obok budowli na potrzeby konkretnych instytucji powstają pojemne wieżowce, których powierzchnia przeznaczona jest do wynajęcia. Służą one różnym celom la najczęściej w zakresie potrzeb biurowych i usługowych. Dowodem twórczego rozwoju miasta jest zdolność wznoszenia budowli, które potrafią nawiązać dialog z architektonicznym dziedzictwem wnosząc do krajobrazu centrum nowe wartości. Instytucje na obszarze centrum można podzielić na grupę wielkich: każde dysponuje swoim gmachem i wymagających jedynie odpowiedniego lokalu. Mniejsze instytucje usługowe nadają lub dopełniają charakter poszczególnych ulic i placów. Zbiorowość tych instytucji podlega kilku ekonomicznym i społecznym zasadom:

1. dostępności - np. market przy drodze szybkiego ruchu

2. maksymalnego wyboru - dążenie do uzyskania najlepszej usługi

3. różnorodności i hierarchii standardów - np. hotele o różnej liczbie gwiazdek czy restauracje o różnych kategoriach

4. różnorodność stylów - związana ze zróżnicowaniem upodobań, smaku czy tradycji, najbardziej charakterystyczne dla metropolitarnego centrum to ulice tańsze i droższe

5. komplementarności - wybór najrozmaitszych towarów w jednym miejscu, kiedyś targ dzisiaj dom towarowy czy supermarket.

Zasady ewolucji usługowych instytucji centrum to:

1. zasada decentralizacji - pozbywanie się usług, które są powszechne i można je spotkać w innych dzielnicach, zanik usług o niskim standardzie,

2. zdolność centrum do podejmowania nowych funkcji i powoływania nowych instytucji.

Opisane zasady wpływają na specjalizację, usytuowanie, standardy i ewolucję usług na rozpatrywanym obszarze.

Na obraz i odczucie centrum składa się zespół kluczowych budowli i repertuaru wielkich instytucji, a także zróżnicowany program mniejszych instytucji usługowych.

KRAJOBRAZ I SZATA INFORMACYJNA

Pejzaż współczesnego centrum bardziej niż kiedykolwiek jest kształtowany przez intensywną szatę informacyjną, która nakłada się niemal na każdy architektoniczny obiekt i wkracza do każdej przestrzeni.

Dostępna nam przebogata ikonografia miast przeszłości dowodzi, że powstawała ona pod wpływem wartości estetycznych, ale pierwszoplanową rolę odgrywała ideologia miejskich elit, która wyznaczała społeczną hierarchię budowli i placów. Największym powodzeniem cieszyły się widoki arterii i placów - kulminacyjne obszary miasta.

Analiza kart pocztowych poszczególnych miast pozwala stwierdzić, że również dzisiaj z każdym ośrodkiem związany jest określony ikonograficzny repertuar, który kształtuje jego obraz w publicznej świadomości. Namiastką ogólnego i czytelnego widoku centrum są dzisiaj zdjęcia lotnicze i miejskie sylwety, które można postrzegać z mostów bądź z drugiego brzegu rzeki czy zatoki. Mimo dużej popularności grafik i malowideł poświęconych miastu dominujące znaczenie przypada jednak fotografii. Ilustracje, karty pocztowe, ilustrowane reportaże, korniki i filmy dokumentalne tworzą widok miasta. W przekazach tych niektóre obrazy dominują nad widokami większych całości, ważność poszczególnych obiektów określa częstotliwość z jaką ukazują się one na fotografiach - w ten sposób powstaje piramida popularności wybranych elementów centrum. Autonomiczną warstwę informacyjna reprezentują semantyczne wartości architektury i urbanistyki, warstwę samodzielną stanowi szata informacyjna miasta, która spełnia cztery funkcje: założoną rolę instrumentalną, estetyczną, poznawczą i ideologiczną. Dla znacznej części społeczeństwa gęsta i atrakcyjna szata informacyjna jest symbolem współczesnego centrum. Przez rolę instrumentalną rozumiemy elementarne funkcje powiadamiające, regulujące, porządkujące, segregujące czy zakazujące tj. światła na skrzyżowaniu, ale także informacje o wydarzeniach, uroczystościach, produktach na rynku - ten zespół informacji w znacznej części ma charakter reklamowy. Rola estetyczna i poznawcza to pochodne funkcji podstawowej, nabierają one znaczenia z chwilą gdy mamy do czynienia z bogatą szatą informacyjną, zestawioną i skontrastowaną z architekturą i przestrzenią centrum. Szata informacyjna centrum służy różnym celom i adresatom i aby zapewnić skuteczność oddziaływania jej przekazów musi być poddana określonym zasadom:

1. dążenie do czytelności - zrozumiała dla każdego

2. wielokrotnej publikacji - powtarzalność reklam, neonów - to przypominanie tej samej informacji maksymalną ilość razy, inne powtarzające się elementy to skrzynki pocztowe czy kioski

3. optymalnej lokalizacji - czyli zdecydowanie na poziomie parteru lub pierwszego piętra, ale też np. na dachach czy całych elewacjach

4. przestrzennej segregacji, do indywidualizacji

Szata informacyjna stała się niezbędnym dla codziennego funkcjonowania miasta środkiem porozumienia i zaczęła też reprezentować pewien zasób wiedzy. Najbardziej stałą częścią tej wiedzy są nazwy: ulic, placów, kościołów itp. Wiedza zawarta w setkach nazw jest ukierunkowana przez historię miasta i kraju. Co jakiś czas ulegają one częściowej modernizacji: znikają jedne, pojawiają się nowe.

Inny zasób wiedzy przynoszą informacje na ulotkach, plakatach, ogłoszeniach, które pozwalają zdać sobie sprawę z bogatego repertuaru bieżących wydarzeń z zakresu kultury, polityki czy sportu.

Zmienne elementy szaty informacyjnej to przede wszystkim reklamy tj. związane ze świętami, reklama nowych modeli samochodów, firm, linii lotniczych, koncertów, przedstawień, zawodów, meczów, banków czy loterii.

Te komponenty szaty informacyjnej wiążą się bezpośrednio z rozwojem kultury masowej i masowej konsumpcji. Służą do nakręcania koniunktury na rynku, oraz kształtują określone postawy. Krajobraz współczesnego centrum pozostaje zdominowany przez scenografię zmiennych elementów szaty informacyjnej.

STRUKTURA KULTUROWA

Przez kulturową strukturę centrum rozumiemy taki zespół i układ jego wartości, który potrafi modelować społeczny światopogląd miejskiego społeczeństwa. W średniowieczu taką rolę pełniło całe obwiedzione murami miasto. W dużych ośrodkach ubiegłego wieku rola ta przypadła śródmieściom, a współcześnie pełni ją centrum. Strukturę kulturową centrum można traktować jako przełożenie społecznej samowiedzy i wybranych elementów społecznej struktury na przestrzenno-materialne kategorie centrum. W mieście i w centrum można wyróżnić kilka odrębnych całości:

1. Urbanistyczne założenie centrum

2. Poszczególne kompozycje i zespoły urbanistyczne

3. Architekturę, monumenty i małą architekturę

4. Zespół instytucji społecznych

5. Szatę informacyjną

6. Naturę (rośliny, zwierzęta)

7. Zachodzące na jego obszarze społeczne relacje.

Na kulturową strukturę centrum składają się cztery pierwsze zespoły, struktura kulturowa jest wynikiem ich integralnego współdziałania.

Struktura kulturowa centrum każdego współczesnego miasta stanowi dwojakiego rodzaju syntezę wartości. Najpierw tych wartości, które w ciągu wielowiekowych okresów rozwoju miast danego kulturowego obszaru powstawały, podlegały selekcji i utrwaleniu, następnie zaś wartości wytworzonych i zachowanych w ciągu dziejów danego konkretnego miasta. Odpowiednia analiza miast pozwala ustalić kanony kulturowej struktury tych miast, podstawową częścią takiego kanonu jest model urbanistyczny, a następnie proporcje przestrzeni świeckich i sakralnych, prywatnych i publicznych, otwartych i zamkniętych, dostępnych i niedostępnych oraz hierarchia znaczenia budowli.

Na obszarze współczesnego centrum miasta europejskiego znajdują się budowle i monumenty, zespoły urbanistyczne, a nawet stare dzielnice i miasta. Dziedzictwo to tworzy obecną strukturę kulturową centrum. Indywidualność i uroda centrum może się wiązać z dominacją jednego lub paru okresów z przeszłości, jak np. barokowa Praga.

Ważne są też znaczenia odnoszące się do ogólnych idei, które można przenosić na inne dziedziny życia czy inne miasta, lecz związanych ściśle ze społecznym odczuciem historii i charakterem danego ośrodka. Tu podstawową rolę odgrywają indywidualne i społeczne walory monumentów, dzieł architektury i zespołów urbanistycznych. Kształt i fasada budowli posiada dla jej obserwatora określoną wymowę społeczną czyli jej kompozycja, dekoracje, ukształtowanie użytkowe jednocześnie są stopione z artystycznym charakterem budowli - jej urodą lub brzydotą, kameralną lub monumentalną skalą. Dzięki temu budowla odbierana jest w kategoriach estetycznych i z punktu widzenia kulturowej bliskości. Światopoglądowy sens niektórych dzieł ujawnia się, gdy dzięki sprzężeniu ich z innym dziełem nabierają wspólnie z nim charakteru doniosłego zestawienia - opozycji, np. w Warszawie sąsiedztwo Teatru na Wyspie i Parku.

Zespół budowli tworzących kulturową strukturę centrum pozwala odczytać dawne i obecne dzieje miasta, okresy jego świetności i dominujące funkcje. Przyspieszony w XIX i XX wieku charakter społecznego rozwoju wpłynął na przemiany centrów, ale przebudowa europejskich centrów łączy się nieodmiennie z dążeniem do zachowania ich podstawowych wartości historycznych i nadania im nowych walorów monumentalnych np. w Paryżu - Łuk Triumfalny czy Wieża Eiffla, w Warszawie - Teatr Wielki

SYTUACJE I ROLE

Jednym z istotnych rysów centrum jest pewien rodzaj społecznych relacji jakie występują na jego obszarach otwartych. Na obszarze centrum jednostka porzuca swe ustalone, trwałe role członka rodziny, ucznia czy pracownika, a wraz z tym wyswobadza się z całego zespołu więzi, zachowań i powinności. Jej status ogólnie określony jest charakterem i standardem własnego ubioru. Chociaż aspekt ten ulega zatarciu - jednostka z najwyższych szczebli na ulicy jest osobą prywatną. Anonimowość pozwala na czasowe zatarcie licznych różnic społecznych. Dlatego otwarte przestrzenie centrum stanowią jedyny wielki i w miarę demokratyczny klub świata, w którym każdy ma prawo przebywać i korzystać z jego wartości.

W centrum jednostka podlega nieformalnej społecznej kontroli. Sankcje jakimi ta kontrola dysponuje to: pytające, ironiczne czy potępiające spojrzenia, zwrócenie uwagi, wyśmianie czy obelżywe słowo. Zachowania jednostki na obszarze centrum podlegają ograniczeniom tj. czas czy możliwości finansowe, ale są bardziej podatne na poczynania spontaniczne, na niezaplanowane zmiany i pozwalają na większą swobodę dysponowania czasem. Swoboda polega też na wyborze szlaków - ulic, placów, przejść przez które ma biec nasza droga, na wyborze oglądanych witryn czy podjęciu lub pominięciu nadarzającej się okazji do rozmowy. Rola przechodnia jest mało obowiązująca i pozwala na rozmaitość postaw, wyborów i inicjatyw. Podejmujemy łańcuch następujących po sobie ról sytuacyjnych, a ich dobór jest wypadkową okoliczności. Jazda autobusem, zakupy, przeglądanie nowości w księgarni, ten potok wydarzeń posiada pewną wartość: tworzy ciąg styczności poprzez które jednostka przynajmniej w części zaspokaja potrzebę obcowania z innymi i zyskuje poczucie więzi z miejską wspólnotą (kontynuacja tradycji targów). Wśród ludności dziennej centrum wyróżniamy dwie odmienne zbiorowości:

1. To ci, którzy podążają bezpośrednio i bez zatrzymania do pracy, szkoły itp. Dla nich ulice to arterie komunikacyjne, ich udziałem jest mozaika ułamkowych obrazów i obcych twarzy, agresywność reklam oraz donośność szumów. To forma pośpieszna, powierzchowna, która nie dostarcza jednostce żadnych emocjonalnych i estetycznych przeżyć miasta;

2. To ci, których rzeczywistym celem jest nie tylko jakaś konkretna sprawa, lecz także przebywanie w samym centrum dla pożytku i przyjemności jakich oczekuje się od określonego obszaru kulturowego.

Zwłaszcza młodzież udaje się do centrum w celach rozrywki, spaceru i kontaktów. Dotyczy to też środowisk, które mają w centrum sieć własnych profesjonalnych instytucji, gdzie można spędzić czas przyjemnie i pożytecznie. Są to m.in.: artyści, studenci. Nieinstrumentalne obcowanie z wartościami centrum wymaga zwolnionego rytmu życia, spokojnych rozmów czy też chwil na skupienie.

Obszar centrum powinien być „kotłem gotowym do eksplozji”, tak jednak nie jest (wykluczając bandytyzm). Centrum jest jednym z bezpieczniejszych obszarów, ma na to wpływ m.in.: to że w centrum bardziej niż na innych obszarach jednostki nastawione są na uczestniczenie w sytuacjach tworzonych przez ludzi sobie nie znanych w warunkach dużej intensywności kontaktów społecznych. Ewolucja stroju czy uczesania prowadzi do zaniku dystynkcji wskazujących na miejsce w społecznej hierarchii. Dzięki temu podstawowe różnice, które dzielą ludzi stykających się w centrum zwykle nie mają okazji ujawnić się, a są nawet kamuflowane.

W wyniku intensywnego rozwoju centrum jest nasycone symbolami materialnego zróżnicowania i społecznej stratyfikacji. Towary i usługi można oceniać według ich finansowej dostępności i kulturowego standardu. Pozwala to skonstatować jednostce czy oferowane dobra są poza zasięgiem jej możliwości, są jej dostępne czy też są poniżej stawianych przez nią wymagań. Tylko najbogatsi nie znają towarów im niedostępnych. Wartości centrum odbierane przez pryzmat jego trójczłonowego podziału prowadzą do silnych przeżyć emocjonalnych np. inaczej na fiata patrzy właściciel mercedesa, a inaczej posiadacz biletu miesięcznego. Dzięki wieloletniej znajomości centrum odczuwane jest przez jednostkę jako obszar własny, bezpieczny, bliski i drogi. Jednocześnie dzięki jego nieustannej zmienności odczuwa je jako obszar ilościowo i jakościowo niewyczerpany wymagający stałych wypraw poznawczych.

W granicach centrum jednostka podlega czasowemu wyobcowaniu, z rodzinnych i zawodowych środowisk. Wyobcowanie to ma społecznie i psychicznie konstruktywny charakter, pozwala bowiem na zmianę pola świadomości jednostki i reguł zachowania, które sprzyjają korzystaniu ze społecznych wartości centrum i uczestniczeniu w procesach, jakie w jego granicach nieustannie przebiegają.

SPOŁECZNE DĄZENIA

Na obszarze centrum występuje cztery podstawowe procesy społeczne:

1. Proces metabolizmu informacyjnego

2. Proces obcowania z wartościami

3. Proces poszukiwania i potwierdzania swej społecznej identyfikacji i tożsamości

4. Proces integracji na różnych poziomach społecznego podsystemu miasta.

Zespół zjawisk informacyjnych niezbędnych do funkcjonowania, integracji i rozwoju społeczeństwa na wszystkich jego wszystkich poziomach struktury. Obejmuje jednostki, rodziny, większe grupy, zbiorowości zawodowe itp. Na jego przebieg składa się tworzenie i przetwarzanie informacji, kodowanie, przekazywanie lub nadawanie, odbieranie, selekcjonowanie i interpretowanie, ich użytkowanie, gromadzenie i przechowywanie. Obok prasy, radia, telewizji występują trzy źródła tworzące informacje:

1. ogniwa władzy, wszystkich rodzajów

2. badania naukowe i stosowane

3. dzieła sztuki i literatury

Z punktu widzenia lokalizacji tych źródeł centrum zajmuje pozycję uprzywilejowaną. Na jego obszarze proces metabolizmu informacyjnego obejmuje przede wszystkim elity, środowiska związane ze środkami masowego przekazu czy młodzież zwłaszcza akademicką. Procesy informacyjne na obszarze centrum mają bezpośredni, codzienny wpływ na rozmowy i decyzje w setkach tysięcy mieszkań całej metropolii. Rozchodzenie się informacji kanałami nieformalnymi jest wielostopniowe i podlega wielu przekształceniom.

Przynależność do obszaru informacyjnego polega na znajomości jego głównych kanałów i ich hierarchii oraz na śledzeniu przekazów, na zasobie wiedzy o regułach informacyjnej gry oraz orientacji w kanałach odrzucanych lub wątpliwych. W centrum toczy się walka o dostęp do informacji nowych. Procesy te przebiegają intensywnie dzięki temu, iż centrum skupia znaczną ilość kanałów informacyjnych i związanych z informacją instytucji na względnie małym obszarze. Dojście do informacji nie przeznaczonych do rozpowszechniania staje się oznaką społecznego znaczenia i nabiera wartości prestiżowej. Przynależność do obszaru informacyjnego jest niezbędnym warunkiem przynależności do środowiska i identyfikacji z nim. Najszybsze i najbardziej precyzyjne narzędzia zarówno masowych jak i specjalistycznych przekazów nie mogą zastąpić dyskusji „twarzą w twarz” i innych informacyjnych procesów, jakie w centrum przebiegają w różnych społecznych układach. Przynależność do obszarów informacyjnych pozwala jednostce czy grupie na celową selekcję przekazów oraz na tworzenie z nich konkretnych i konsekwentnych wyobrażeń i poglądów. Obecnie powstaje coraz więcej nowych obszarów informacyjnych, co jest związane m.in. z dużą liczbą wyspecjalizowanych zawodów.

Obcowanie z wartościami czyli przedmiotami, osobami, grupami społecznymi oraz udział w sytuacjach społecznych to proces wielostronny. Istnieje wyrażane i społecznie uświadamiane przeciwstawianie centrum i miasta. Dotyczy to m.in.: wielkości obszaru, różnicy funkcji, wieku budowli, przede wszystkim jest to jednak przeciwstawienie indywidualności i powszechności.

Innym aspektem jest zależność społecznej wartości centrum od tego co dzieje się na jego obszarach otwartych i w jego instytucjach. Centrum bez prężnych i rozwijających się środowisk jest jałowe i nudne. Staje się ono miejscem pracy, zinstrumentalizowanej konsumpcji i ewentualnie turystycznych wypraw. Dzięki informacyjnemu metabolizmowi i nagromadzeniu wartości centrum stanowi uniwersum wiedzy i społecznych doświadczeń, które dotyczą takich spraw jak: moda, polityczne nastroje, uliczne wydarzenia czy nawet jałowa plotka.

Poczucie identyfikacji można odczuwać wobec wielu elementów miasta, poczucie tożsamości można odczuwać jedynie wobec jednego wybranego miasta lub do dużych zespołów jak dzielnice czy centrum. Opisany proces jest wspomagany przez znajomość literatury związanej z miastem, poznawanie jego dziejów przez ustne, rodzinne przekazy. W przypadku przybyszów ze wsi proces ten jest długi, skomplikowany i często dramatyczny. To tzw. tożsamość wybrana. Część przybyszów zachowuje poczucie tożsamości z miejscem, które opuścili dopiero ich dzieci zdobywają poczucie tożsamości z miastem. Identyfikacja z licznymi obiektami centrum nie musi pociągać za sobą poczucia tożsamości z tym obszarem, przyczyną jest występowanie dwóch przeciwstawnych zespołów wartości: tubylczego i nomadycznego. Pierwszy polega na traktowaniu wybranych przestrzeni jako wartości autonomicznych i cennych w kategoriach emocjonalnych, kulturowych i społecznych. Drugi zespół wartości polega n traktowaniu wszelkich przestrzeni instrumentalnie i pragmatycznie jako środka do osiągania różnych celów (zawodowych, rodzinnych czy rozrywkowych).

Procesy integracyjne są następstwem zjawisk omawianych wcześniej: metabolizmu informacyjnego, obcowania z wartościami, identyfikacji i poczucia tożsamości. Integracja polega na powstawaniu spójnych i funkcjonalnych więzi, których społeczne struktury zawdzięczają swą trwałość i odporność. Odnosimy je wyłącznie do zespołów ludzkich. Podstawą powiązań integracyjnych jest internalizacja jednego lub kilku spośród następujących systemów społecznych:

1. wspólnych środków porozumienia (język, gwara, formy artystycznego wyrazu)

2. zespołu wspólnych funkcjonalnych interesów (produkcyjnych, towarzystkich, wspólne posiadanie dóbr materialnych)

3. repertuaru społecznych zachowań i form publicznej ekspresji

4. zespołów lub systemów wartości, które stanowią wspólny układ odniesienia dla moralnych, intelektualnych i ideologicznych czy estetycznych przeżyć

5. określonego zespołu lub systemu norm postępowania

6. określonego zespołu lub systemu celów

7. określonego zespołu lub systemu ocen estetycznych

Więzi integracyjne umożliwiają przezwyciężenie trudności, wstrząsów, wewnętrznych pęknięć i sprzeczności. Na integracyjne znaczenie centrum składa się wiele wartości i procesów. Centrum jest terenem olbrzymiej koncentracji takich rodzajów aktywności jak metabolizm informacyjny czy zjawisk tj. realizacja prestiżu, identyfikacja społeczna i poczucie tożsamości, których nieuchronnym następstwem są procesy integracji wewnątrz poszczególnych grup jak też podziały i antagonizmy między grupami. Zapewnia to spoistość i ciągłość miejskiego społeczeństwa, społeczności mogą działać jak też reprodukować i rozwijać swoją kulturę. Udział w metabolizmie informacyjnym i w procesach integracyjnych jest źródłem społecznego bezpieczeństwa bytu i rozwoju zarówno jednostek jak i zbiorowości.

FUNKCJONOWANIE

Wynikiem niewspółmierności rozwoju jest proces wzajemnego dostosowania się do siebie miejskiego społeczeństwa i centralnego obszaru miasta. Adaptacja strukturalna centrum polega na inwestycjach budowlanych i komunikacyjnych. Innym zakresem przemian jest rozwój i korekty infrastruktury instytucjonalnej, głównie sieciowej (kina, teatry, kawiarnie) np. wydłużanie czasu aktywności instytucji. Instytucjonalna geografia centrum zmienia się na wiele różnych sposobów i jest zawsze podporządkowana strukturze kulturowej i ekologicznej, a więc także rozmieszczeniu instytucji i placów.

W zhierarchizowanym mieście kapitalistycznym XIX wieku przewagę w walce o użytkowanie centrum zapewniał wyższy status społeczny i większe możliwości finansowe. Oba czynniki zachowały to znaczenie do dzisiaj, ale nie są jedynymi. Rozwój młodzieżowej podkultury i zbiorowości studenckich uczynił z wielu terenów czy instytucji centrum uprzywilejowany obszar tych właśnie zbiorowości kosztem starszych pokoleń.

Wszystkie formy społecznej aktywności stanowią oparcie dla niezliczonych nieformalnych grup towarzyskich i przyjacielskich. Skład zbiorowości użytkowników centrum nie pozwala oczekiwać od nich jednolitych zachowań. Połączenie społecznej sytuacji, czasu i przestrzeni może się w centrum ułożyć w niezliczonej ilości wariantów. Obszary o różnej skali mają różne społeczne przeznaczenie i kryją w sobie odmienne społeczne możliwości: jedni potrzebują intymnego nastroju, poszukują przestrzeni kameralnych, drudzy kontaktu z pulsującym życiem miasta i szukają gwarnych ulic i bulwarów. W mieście można przejść z jednej skrajności w drugą.

Społeczne wartość otwartych obszarów centrum polegają na bogactwie jego skal: ich rozpiętości, proporcjach, gradacjach i kontrastach.

Pojemność rysuje się jako funkcja wielu zmiennych, w tym także takich, których nie potrafimy mierzyć. Poszczególne grupy i zbiorowości winny dobierać do swych aktualnych potrzeb odpowiednie obszary, natomiast zadaniem programistów i urbanistów jest kształtowanie takiej sieci obszarów centrum, by grupy te miały w czym wybierać. Bogata sieć obszarów jest jedynym rozwiązaniem dylematu pojemności związanym z łańcuchowym procesem przemienności grup i środowisk użytkujących centrum.

ROZWÓJ

Każde miasto nawet w okresie stagnacji lub upadku podlega przemianom. Przemiany, które prowadzą do konstruktywnych przeobrażeń i wzrostu miasta nazywamy rozwojem. Tego pojęcia możemy używać w kilku znaczeniach: np. ilościowy rozwój poszczególnych parametrów miasta, pojawienie się nowych dziedzin aktywności gospodarczej, społecznej czy artystycznej czy rozwój centrum jako społeczno-przestrzennego systemu.

Poszczególne subsystemy centrum składają się z tak znacznej liczby elementów i organizacyjnych poziomów, że każde centrum zawiera potencjalne możliwości różnych strukturalnych i funkcjonalnych zależności między nimi. Osiągana sprawność ekonomiczność i wydajność wynika z jakości wspomnianych struktur. Centrum jest na tyle złożonym systemem, że rozwój jego jako całości nie jest równoznaczny z rozwojem wszystkich jego subsystemów. Efektem działania substruktur: społecznej i materialnej jest odporność centrum na destrukcyjne wpływy. Społecznie sprawny i efektywny system centrum jest wynikiem długiego rozwoju historycznego. Miarą doskonałości centrum jest jego zdolność do efektywnego realizowania podstawowych funkcji w ciągu długich i zmieniających się okresów historycznych przy zmieniającej się wielkości miasta i jego zaplecza (najciekawsze centrum to Kraków - niezwykła koncentracja najrozmaitszych aktywności, Kraków ma zwarty, integralny charakter i zachował humanistyczną skalę).

KRYZYS

Kryzys miast, który towarzyszył rozwijającym się procesom urbanizacji stał się w naszym stuleciu bezpośrednią przyczyną rozwoju nowych dyscyplin naukowych tj. historia budowy miast, demografia, socjologia miasta i historiografia miasta. Centra zawsze były przedmiotem podziwu i dumy, ich kryzys jest zjawiskiem XX wieku. Istnieją trzy ogólne przyczyny kryzysu miast i ich centrów:

1. Przesłanki ustrojowe

2. Zatracenie skali i elafantiasis poszczególnych metropolii

3. Demokratyzacja społeczeństw

Ze względu na rosnącą złożoność i skalę społecznego i urbanistycznego podsystemu centrum jest coraz bardziej podatna na zakłócenia i perturbacje oraz zmiany. Niektóre skutki zakłóceń np. w działaniu publicznej komunikacji są natychmiast widoczne i stają się znane wszystkim. Natomiast społeczna i kulturowe pozostają niewidoczne.

Jednym ze współczesnych objawów kryzysu społecznego centrum jest przeniesienie się wielu publicznych zachowań z przestrzeni otwartych do zamkniętych, co jest efektem pogarszających się warunków środowisk otwartych, np. dominacji zmotoryzowanych i potoków pieszych, nasycenia spalinami, zanikiem naturalnych dźwięków na rzecz szumu. Obszary centralne od kilku dziesięcioleci funkcjonują w warunkach znacznego przeciążenia co prowadzi do coraz większych napięć, niepokojów i wysiłków psychicznych. Jest to stan, który utrudnia korzystanie z kulturowych wartości centrum. Istnieje potrzeba fizycznej i psychicznej odporności, dlatego w centrum dominuje młodzież.

CENTRUM MIASTA SOCJALISTYCZNEGO

Różnice występujący pomiędzy centrum kapitalistycznym, a socjalistycznym wynikają z odmiennych społecznych struktur i wartości ideologicznych. Centrum i jego obszary kulminacyjne w krajach socjalistycznych jest traktowane w kategoriach politycznych, społecznych i kulturowych. Rolę mecenasa nad zabytkami centrum przejmuje skarb państwa, a odpowiedzialność właściwa grupa instytucji państwowych.

Dążeniem dominującym jest uchronienie najcenniejszych obszarów centrum przed wielką urbanistyczną transformacją, a pozostałych obszarów od decyzji, których następstwem byłaby ich społeczna i architektoniczna dezintegracja np. lokalizacja wieżowców. Dalszym następstwem jest wyjęcie zespołu najważniejszych zabytków spod ściśle ekonomicznych mira i ocen, skarb państwa łoży na kosztowne rekonstrukcje choć trudno o wymierne profity. Towarzyszy temu chęć wznoszenia zespołów i monumentów o osobowości współczesnej, które wyrażą pragnienie nowego ustroju np. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. Poszanowanie zabytków ogranicza możliwość wprowadzenia do centrum wielkich urbanistycznych kompozycji. W nowym ustroju następuje proces znacznej demokratyzacji centrum, występuje też specjalizacja poszczególnych części centrum. Punkt ciężkości przesunięty jest z funkcji administracyjno-bankowych na artystyczne i kulturowe, szata informacyjna jest zdominowana przez treści kulturowe, społeczne i polityczne, a jej funkcje reklamowe mają znaczenie drugoplanowe. Nie powstają rozwinięte i wyspecjalizowane obszary prostytucji czy patologii społecznej jak narkomania - zjawiska te występują ale nie dominują nad żadną częścią miasta. W. Głazyczew mówi, że: „kształtowanie się socjalistycznego miasta i jego centrum należy traktować jako stały proces stawania się, a nie jako dążenie do określonego docelowo stanu”. Podstawowe funkcje społeczne centrum pozostaną takie same jak w ciągu ubiegłych lat. Urbanistyczna i artystyczna kompozycja będą wspólne zarówno dla centrów miast kapitalistycznych i socjalistycznych. Istnieje repertuar urbanistycznych rozwiązań o charakterze uniwersalnym, który może być wykorzystywany przy rozwijaniu każdego wielkiego centrum.

Model socjalistycznego centrum powinien uwzględniać istnienie i funkcjonowanie sakralnych wartości i obszarów (np. pomniki, miejsca straceń), centrum powinno być także miejscem obecności sztuki kanonicznej i foralnej. Ważne jest zachowanie przez centrum funkcji mieszkalnych.

Centrum jest tworem niezwykle złożonym i podlegającym stałym przemianom. Na jego obszarze ogniskują się problemy całego społeczeństwa i ujawniają wszystkie możliwości i słabości każdego ustroju. Te stwierdzenia powinny być punktem wyjścia dla zrozumienia czym jest centrum miasta.

1

---