PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

*RI - Różnice Indywidualne

*PRI - Psychologia Różnic Indywidualnych

• Zjawisko różnic indywidualnych (RI) występuje w środowisku ludzkim i zwierzęcym.

• Jeżeli wiemy, że są różnice indywidualne to:

• Nie wiemy jak wielkie są te różnice między ludźmi

• Nie wiemy jak wielkie zróżnicowanie jest w populacji

• Nie wiemy czym ludzie się różnią i jakie to ma znaczenie

• Nie wszystkie różnice indywidualne mają jednakowe znaczenie dla ludzi (np. inteligencja - ważna różnica, osobowość - mniej ważna)

• Badanie różnic dostarcza także wiedzy na temat danych cech, danych charakterystyk

Zjawisko niszy środowiskowej - szukanie osób podobnych do nas samych

Źródła psychologii Różnic Indywidualnych:

1. Immanuel Kant a po nim Wundt (1887) - opis typologii temperamentu Hipokratesa - Galena odwołujący się do formalnej charakterystyki zachowania (Kant zaproponował kategorię szufladkową, a Wundt wymiarową).

2. James Cattell (1890) - ojciec Raymonda Cattella, wprowadził pojęcie „test umysłowy” stosując w stworzonym przez siebie laboratorium baterię 10 testów proste reakcje psychomotoryczne do pomiaru inteligencji.

3. W. Stern (1900) - opublikował książkę Uber Psychologie der Individuellen Difference ta data uznawana jest za początek Psychologii Różnic Indywidualnych jako dyscypliny naukowej.

4. Ch. Spearman (1904) - wprowadził pojęcie inteligencji ogólnej stosując wprowadzoną przez siebie analizę czynnikową.

5. A. Binet i T. Simon (1905) - opracowali pierwszą skalę inteligencji.

6. G. Hermans i E. Wiersma (początek XX w) - stosując po raz pierwszy metodę kwestionariusza wyodrębnili 3 cechy temperamentu: emocjonalność, aktywność i funkcja pierwotna/wtórna (obecnie perseweratywność).

7. Iwan Pawłow - wprowadził do badań nad temperamentem psów metodę laboratoryjną: podstawowe cechy układu nerwowego jako podstawa fizjologiczna temperamentu.

8. W 1984 roku powstała pierwsza w Polsce Katedra Psychologii Różnic Indywidualnych na UW, założona przez Jana Strelaua.

Źródła rozwoju biologicznych koncepcji osobowości:

• Psychopatologia (np. koncepcja Eysencka, Cloningera)

• Genetyka (np. EAS)

• Rozwój wiedzy o układzie nerwowym (np. koncepcja Pawłowa)

• Badania nad mózgiem (np. koncepcja Grey`a)

• W tradycji anglosaskiej termin „temperament” odnosi się tylko do dzieci, w stosunku do osób dorosłych używa się pojęcia „osobowość”

Różnice indywidualne:

• Problematyka odnoszona tradycyjnie do osobowości i zdolności.

• Może być odniesiona do dowolnej charakterystyki psychicznej lub fizycznej.

• Różnice między mężczyznami a kobietami to nie są różnice indywidualne !

• Różnice wewnątrzosobnicze (wewnątrzjednostkowe)

Inne rodzaje różnic (poza indywidualnymi):

• Międzypłciowe

• Międzygrupowe

• Międzyrasowe

Przedmiot Psychologii Różnic Indywidualnych (PRI):

Względnie stałe różnice indywidualne obejmujące takie dziedziny jak:

• Inteligencja

• Zdolności specjalne (uzdolnienia)

• Osobowość, w tym temperament

• Style poznawcze

• Determinanty RI

Obszary RI:

Możliwości: Preferencje:

Ogólne nastawienie

Zdolności Zainteresowania i zamiłowania

Style działania

Temperament Style poznawcze

Preferencje - zachowania, które ludzie ujawniają w sytuacjach wyboru (przeciwnie do sytuacji, w której coś zostaje nam narzucone, np. jeśli mamy wybrać formę egzaminu: pisemny/ustny - to wówczas ujawniamy preferencje, kiedy zaś zostaje nam coś narzucone, to wówczas nie ujawniamy preferencji).

Zainteresowanie - dotyczy określonej dziedziny wiedzy, sfery poznawczej.

Zamiłowanie - dotyczy sfery motorycznej, np. zamiłowanie do jazdy rowerem.

Obszary powiązane z PRI:

• Genetyka zachowania

• Psychometria

• Diagnoza psychologiczna

• Psychologia twórczości

• Paradygmat badawczy PRI ma zastosowanie praktycznie w każdej dziedzinie, w której interesują nas różnice indywidualne i to, co z nich wynika (dla wiedzy i praktyki)

Wybrane kategorie służące do opisu RI:

1. TYP - kategoria klasyfikacyjna, np. jednostka chorobowa.

2. CECHA - niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnym sytuacjach adekwatnych do tych zachowań.

3. WYMIAR - pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsca na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenia.

4. CZYNNIK - wyodrębniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależności statystycznych pomiędzy tymi zmiennymi.

5. STYL - sposób przebiegu procesu, czynności albo działania.

TYP

Pojęcie TYPU wg Sterna

Typ - dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup.

Typ obejmuje to, co specyficzne dla danej grupy, ale też i to co wspólne.

Charakterystyki specyficzne dla kategorii TYPU:

• Typ stanowi kategorie klasyfikacji.

• Stoi na pograniczy tego, co ogólne i indywidualne

• Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne.

• Granice między typami są płynne.

• Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy, czy zespół cech dominujących.

• Jednostka nie ma typu, ale należy do typu.

Podstawowe koncepcje typologiczne:

1. Koncepcja biegunowa - Podstawą wyróżnienia typu są ekstremalne wartości cech. Jeden biegun różni się od drugiego natężeniem cechy, np. ekstrawertyk - introwertyk (jeżeli ktoś uzyskuje wyniki przeciętne to wówczas takiego wyniku nie da się łatwo zaklasyfikować)

2. Koncepcja modalna - Podział na więcej niż dwa typy na podstawie częstości występowania określonych cech, np. introwertyk, ambiwertyk, ekstrawertyk.

3. Koncepcja szufladkowa - Podstawą wyróżnienia typu w ujęciu szufladkowym jest zespół charakterystyk, jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów, np. sangwinik, choleryk, flegmatyk, melancholik.

4. Koncepcja wymiarowa - ujęcie wymiarowe wynikało z krytyki koncepcji szufladkowej, która dzieli ludzi na typy, podczas, gdy różnice mają charakter ciągły, a nie skokowy.

CECHA

Pojęcie CECHY wg Allporta:

Cecha - to „struktura neuropsychiczna [o właściwościach motywacyjnych] mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego”.

Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowania w określony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. dyspozycję osobistą, którą zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości - uniwersalnemu (nomotetycznemu) i indywidualnemu (idiograficznego).

Charakterystyki specyficzne dla kategorii CECHY:

• Jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowywania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.

• Cecha ma charakter latentny (ukryty)

• Stanowi zmienną pośredniczącą pomiędzy wejściem (bodźcem) a wyjściem (reakcją).

• O cesze wnioskujemy na podstawie jej przejawów.

Krytyka pojęcia cecha (Walter Mischel):

• Średnia korelacja między różnymi behawioralnymi wskaźnikami cech osobowości (takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) w zakresie między 0,10 a 0,20.

• Korelacje między kwestionariuszami osobowości służącymi pomiarowi danej cechy, a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekraczają wielkości 0,20, a prawie nigdy 0,30.

• Specyficzność reagowania. Ograniczona przewidywalność zachowania w oparciu o pomiar cech.

• Eksperyment Hartshorna i Maya (1928-1930): uczciwość traktowana jako cecha charakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób, w zależności od sytuacji (dom, szkoła).

• Spójność czasowa i sytuacyjna są funkcją agregacji dokonanych pomiarów (Epstein)

• Pogląd Mischela po 30 latach uległ zmianie, bowiem twierdził już, że cecha istnieje: „Jest oczywiste, że podstawowym wyzwaniem nie było i nie jest to, czy dyspozycje istnieją, lecz założenie co do ich istoty (…)”

Współczesne poglądy na czynniki regulujące zachowanie.

„Problem cechy”:

• Odzwierciedlenie w zachowaniu wpływu czynników wewnętrznych jak i zmiennych sytuacji

• Większa lub mniejsza stałość czasowa i międzysytuacyjna tłumaczona cechami osobowości

• Stałość zachowania jest zróżnicowana pomiędzy jednostkami (rola wymagań środowiskowych)

• Rola RI, szczególnie w sytuacjach mniej określonych (otwartych).

WYMIAR

• Kategoria używana dla podkreślenia, że ludzi można uporządkować wg Natężenia cechy.

• Wymiar używany jest, gdy podkreśla się aspekt ilościowy cechy.

CZYNNIK

• Pozwala na stwierdzenie, jaka część zmiennośći (RI) każdego z zachowań zależy od wspólnego czynnika znajdującego się u podłoża ich korelacji.

• Jest to wynik analizy czynnikowej.

STYL

• Termin stosowany, kiedy chcemy podkreślić względnie stałe RI w sposób w jaki określony proces, czynność lub działanie przebiega:

• Styl poznawczy (przetwarzanie informacji)

• Styl radzenia sobie ze stresem

• Styl działania

Źródła RI

• Galton - połowa XIX w. zapoczątkował badania nad RI. Uważał, że RI wynikają z różnic genetycznych i nie przypisywał znaczenia czynnikowym środowiskowym.

• Jensen - różnice rasowe wynikają z przyczyn genetycznych.

Wnioski:

1. Każde różnice indywidualne są zarówno genetyczne jak i środowiskowe.

2. Wpływ środowiska jest zwykle równy bądź wyższy niż wpływ genetyczny.

3. Inne czynniki: dobór rodziców (losowy, tendencyjny).

4. Interakcja między genotypem a środowiskiem.

Wpływ genetyczny obejmuje w sobie:

1. Wpływ addytywny - odpowiadający za podobieństwo. Od matki otrzymujemy 50% materiału genetycznego, od ojca również 50%. Korelacja między dzieckiem a rodzicem wynosi 0,5, między rodzeństwem też teoretycznie 0,5. Sumują się wpływy genetyczne od matki i ojca - jest to czynnik addytywny.

2. Wpływ nieaddytywny - odpowiadający za różnice pomiędzy spokrewnionymi osobami (za wyjątkiem bliźniąt jednojajowych).

Epistaza - interakcja pomiędzy allelami o różnych miejscach w chromosomie.

Dominacja - interakcja pomiędzy allelami w tych samych miejscach w chromosomie.

Epistaza + dominacja = nieaddytywny czynnik genetyczny.

Wpływ środowiska:

1. Wspólne środowisko - obejmuje wszystkich członków danej grupy osób, które nie muszą być ze sobą spokrewnieni, pewne podobieństwo.

2. Specyficzne środowisko - wpływ środowiskowy, zasób indywidualnych dla danej jednostki doświadczeń środowiskowych. Obejmuje wpływy zarówno wewnątrzrodzinne jak i zewnątrzrodzinne. Ten wpływ różnicuje osoby spokrewnione ze sobą (np. rodzeństwo różni się od siebie).

Psychologia Temperamentu - koncepcje odnoszące się do pojęcia aktywacji (pobudzenia)

Koncepcja Trzech Superczynników Hansa Jurgena Eysencka

Eysenck - (1916 - 1997, badacz i teoretyk osobowości, twórca jednej z najpopularniejszych koncepcji osobowości)

Struktura osobowości zawiera zarówno temperament jak i inteligencje. Jednak Inteligencja nie jest cechą, tylko pewną właściwością, która jest wszechobecna. Toteż osobowość można w tym ujęciu traktować zamiennie z temperamentem.

Poziomy organizacji zachowania wg Eysencka:

TYP

(ekstra/introwertywny oraz stabilność/chwiejność emocjonalna)

CECHY

(ekstrawersja, neurotyczność)

REAKCJE NAWYKOWE

(typowy dla danej jednostki sposób zachowania)

REAKCJE SPECYFICZNE

(w określonej sytuacji na określony bodziec może się pojawić)

Cechy osobowości w ujęciu Eysencka:

• Koncepcja cech wyprowadzona raczej z doświadczeń klinicznych (pracy z pacjentami) a nie z danych empirycznych.

• Dwa główne czynniki (cechy) to:

• Ekstra/introwersja

• Neurotyczność (chwiejność emocjonalna)/stabilność emocjonalna.

• W 1926 roku wprowadził trzeci czynnik ułatwiający różnicowanie schizofrenii od normalnie funkcjonującej osobowości: Psychotyczność.

• Wszystkie trzy wymiary są cechami normalnie funkcjonującej osobowości.

• Ekstrawertycy charakteryzują się wysokim poziomem energii i towarzyskości.

• Introwertycy spędzają więcej czasu w samotności.

• Wysoki poziom neurotyczności wiąże się z wyższym poziomem lęku i skłania do depresji.

• Osoby, dla których typowy jest wysoki poziom psychotyczności charakteryzują się brakiem empatii, niskim poziomem współczucia dla cierpienia innych.

Eysenck: odwołanie do koncepcji aktywacji

• Uważał, że z biologicznego punktu widzenia ekstra/introwersja mogą być opisane pod względem poziomu pobudzenia (aktywacji). Oznacza to, że ekstrawertycy będą dążyć do silniejszej stymulacji niż introwertycy, bo ich system aktywacyjny wymaga większej (silniejszej) stymulacji do pobudzenia.

• Im mniej rytmu alfa tym mniejsze pobudzenia.

Aktywacja - pojęcie.

Proces fizjologiczny w ośrodkowym układzie nerwowym, który można zarejestrować w formie zapisu elektroencefalograficznego (EEG).

Aktywacja i jej regulatory:

(Aktywowalność)

Generatory rytmów w KM aktywacja układ siatkowaty

Stymulacja wewnętrzna stymulacja zewnętrzna

Aktywowalność - ?

Rodzaje aktywacji:

1. Biochemiczna (hormonalna, neuroprzekaźniki)

2. Autonomiczna (ciśnienie krwi, szerokość źrenic, reakcja skórno-galwaniczna)

3. Korowa (EEG, potencjały wywołane)

4. Behawioralna (kwestionariusze, skale nastroju, skale lęku, stresu)

5. Ogólna (na postawie wszystkich wskaźników łącznie)

Wymiary temperamentu (osobowości) odwołujące się do teorii aktywacji:

• Ekstra/introwersja

• Neurotyczność (także emocjonalność)

• Lęk

• Impulsywność

• Poszukiwanie doznań

• Wzmacnianie/tłumienie stymulacji.

Podłoże biologiczne RI w eksta/introwersji:

• Różnice związane są z funkcjonowaniem wstępującego siatkowatego układu aktywacyjnego ARAS.

• System ten powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertyków niż u ekstrawertyków.

• Stale podwyższony poziom pobudzenia u introwertyków sprawia, że reakcje warunkowe powstają u nich szybciej.

• Poszukiwanie optymalnego poziomu pobudzenia poprzez redukowanie dopływu (introwertycy) lub poszukiwania stymulacji (ekstrawertycy).

Podłoże biologiczne RI w neurotyczności:

• Tzw. „mózg trzewiowy” (układ limbiczny i podwzgórza) oraz autonomiczny układ nerwowy)

• Pobudzenie tych struktur przez bodźce emocjonalne powoduje automatyczne pobudzenie korowe.

• U osób neurotycznych próg pobudzenia tych struktur jest obniżony (większa wrażliwość).

WYKŁAD 4 - uzupełnić od kogoś !

5 - Czynnikowa Teoria Osobowości (Wielka Piątka)

Główne czynniki:

• Neurotyczność (NEU)

• Ekstrawersja (EKS)

• Otwartość na doświadczenia (OTW)

• Ugodowość (UGD)

• Sumienność (SUM)

Opis komponentów składających się na Wielką Piątkę:

Neurotyczność:

1. Lęk.

2. Agresywna wrogość.

3. Depresyjność.

4. Impulsywność.

5. Nadwrażliwość.

6. Nadmierny samokrytycyzm.

Ekstrawersja:

1. Towarzyskość.

2. Serdeczność.

3. Asertywność.

4. Aktywność.

5. Poszukiwanie doznań.

6. Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji.

Otwartość na doświadczenia:

1. Wyobraźnia.

2. Estetyka.

3. Uczucia.

4. Działania.

5. Idee.

6. Wartości.

Ugodowość:

1. Zaufanie.

2. Prostolinijność.

3. Altruizm.

4. Ustępliwość.

5. Skromność.

6. Skłonność do rozczulania się.

Sumienność:

1. Kompetencja.

2. Skłonność do utrzymania porządku.

3. Obowiązkowość.

4. Dążenie do osiągnięć.

5. Samodyscyplina.

6. Rozwaga.

Podejścia w badaniach nad osobowością prowadzące do wyodrębnienia 5 czynników:

• Leksykalne (np. listy przymiotnikowe)

• Oparte na swobodnych opisach zachowania

• Psychometryczne (kwestionariuszowe) - wykorzystane przez Costa i McCrea.

Założenia, na których oparta jest Teoria Wielkiej Piątki:

• Natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być przedmiotem badań nie tylko eksperymentalnych).

• Człowiek jest racjonalny (zdolny rozumieć siebie i innych)

• Ludzie charakteryzują się zmiennością (różnią się pod względem ważnych cech osobowości).

• Do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w jednostce mimo, że środowisko ma istotne znaczenie dla zachowania się człowieka).

Krótka historia Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości (PTO):

• W 1976 roku Costa i McCrea opublikowali pracę prezentującą 3 czynniki (NEU, EKS i OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16 PF Cattela.

• Każdy z tych czynników opisany był przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.

• Później dodali jeszcze 2 czynniki (UGD, SUM) pochodzące z koncepcji Goldberga (badacza reprezentującego podejście leksykalne).

• Podsumowując: PTO opiera się na badaniach psychometrycznych (NEO, EKS, OTW) i na badaniach leksykalnych (UGD, SUM), każdy opisany za pomocą 6 składników.

Definicje:

NEU - oznacza podatność na doświadczanie negatywnych emocji oraz wrażliwość na stres psychologiczny (u Eysencka jest to chwiejność emocjonalna).

EKS - charakteryzuje jakość i ilość interakcji społecznych, poziom aktywności i energii, zdolność do odczuwania pozytywnych emocji (u Eysencka jest to otwartość na świat, na innych ludzi.

OTW - opisuje tendencje do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą.

UGD - odnosi się do pozytywnego vs. negatywnego nastawienia wobec innych ludzi, a także do orientacji interpersonalnej przejawiającej się w altruizmie vs. antagonizmie.

SUM - charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałość i motywację jednostki w działaniach ukierunkowanych na cel (opisuje stosunek człowiek do pracy).

Odniesienia PTO do PEN Eysencka.

Wielka Piątka - Costa i McCrea	PEN - Eysencka
NEU	Neurotyczność
EKS	Ekstrawersja
UGD	Psychotyczność - im bardziej ugodowy tym mniej psychotyczny
SUM	Psychotyczność
OTW	Brak odpowiednika

Uwagi krytyczne do koncepcji:

• Arbitralnie ustalona liczba subskładników (po 6)

• Niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne (niezależne od siebie), ponieważ ich subskładniki korelują ze sobą (np. SUM i NEU, EKS i NEU, UGD i SUM)

• Model ogranicza poznanie osobowości, stanowiąc tylko jej opis.

• Statystyczny model nie nadający się do wyjaśnienia zmian osobowości oraz poznania dynamicznych procesów i mechanizmów związanych z osobowością.

• Badanie oparte na modelu ignoruje sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziałujące na zachowanie.

Argumenty przemawiające za modelem PTO):

• Czynniki ujawniają się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości (istnieje wiele kwestionariuszy do ich badania: NEO-FFI, NEO-PI-R, FFPI) i jego wersji: samoopis vs. szacowanie.

• Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury.

• Prosty, uniwersalny model porządkujący teorię cech.

• Stanowi teoretyczną podstawę badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości.

• Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI.

Podstawy biologiczne czynników

• Istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest dotychczas możliwa identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych u człowieka.

Hipotezy leksykalne

Cattel: „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka” (1943)

Goldberg: „Przesłanki do tych hipotez, na których opierają się badania odwołują się do języka naturalnego”.

• Spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości.

• Im ważniejsza jest określona cecha osobowości tym częściej jest wymieniana.

• Swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształt osobowości.

Goldberg - autor pojęcia „Wielka Piątka”. Zaproponował 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowych) jako prototypowy opis 5 czynników osobowości, np.:

Ekstrawersja (surgencja, dynamiczność): np. rozmowny - nierozmowny, ekstrawertywny - introwertywny.

Ugodowość, np. sympatyczny - niesympatyczny, ciepły - chłodny)

Sumienność, np. zorganizowany - zdezorganizowany, dokładny - niedokładny.

Stałość emocjonalna (neurotyczność, pobudliwość), np. zrelaksowany - podniecony, niezazdrosny - zazdrosny.

Intelekt (otwartość), np. twórczy - nietwórczy, inteligentny - nieinteligentny.

Specyficzne właściwości wyników badań leksykalnych

• Osoby opisują osobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość.

• Nasilenie cech na poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienna natomiast pozostaje struktura spostrzegania osoby nadal posługują się tymi samymi wymiarami/kategoriami.

• Niektóre wymiary, np. NEU/Stabilność emocjonalna nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu (trudniej je dostrzec).

• Badania wskazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości.

Model osobowości HEXACO

• Badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w językach: niderlandzkim, francuskim, niemieckim, węgierskim, włoskim, koreańskim i polskim (bez angielskiego) wykazały inną niż 5-czynnikową strukturę obejmującą 6 czynnik.

• Nowym czynnikiem była uczciwość - pokora, tworząca znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem stabilności emocjonalnej stała się emocjonalność

• HEXACO - to akronim od angielskich nazw czynników.

Uczciwość - Pokora jako czynnik jest charakteryzowany cechami:

1. Szczerość - chytrość

2. Rzetelność - pretensjonalność

3. Skromność - chciwość

Specyficzne wymiary osobowości: „Ciemna Triada”

• Od 2001 roku w literaturze przedmiotu wskazuje się na obecność trzech tzw. „awersyjnych społecznie wymiarów” osobowości.

• Są one diagnozowane zarówno u osób z populacji klinicznych jak też z populacji ogólnej.

• Wymiary te, to skorelowane ze sobą: makiawelizm, narcyzm i psychopatia.

Makiawelizm - tendencja do zachowywania się chłodno emocjonalnie i w sposób manipulacyjny w warunkach rzeczywistych i laboratoryjnych.

Narcyzm (normalny, nie-kliniczny) - tendencja do przejawiania poczucia ważności, władzy, dominacji i wyższości.

Psychopatia (nie-kliniczna) - skłonność do dużej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej małej empatii i niskim lęku.

Te składniki występują u każdego z nas w różnym nasileniu !

Współczynniki korelacji (fenotypowych) pomiędzy składnikami Ciemnej Triady:

Psychopatia

r=0,50 r=0,31

Narcyzm r=0,25 Makiawelizm

Wspólne właściwości Ciemnej Triady:

• Niezależnie od swych źródeł, wszystkie te 3 składniki, choć w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter z tendencją w zachowaniu do samopromowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności.

• Istnieją empiryczne dowody nakładania się na siebie (wspólnej wariancji) składników Triady: makiawelizm i psychopatia, narcyzm i psychopatia oraz makiawelizm i narcyzm (wskazuje to na istnienie korelacji genetycznej)

• Występuje wspólne podłoże biologiczne psychopatii z narcyzmem i psychopatii z makiawelizmem

• Nie ma wspólnego podłoża biologicznego pomiędzy narcyzmem a makiawelizmem.

• Pomiędzy składnikami Ciemnej Triady występują korelacje fenotypowe i genetyczne.

HEXACO a Ciemna Triada

• Zakres czynnika Uczciwość - Pokora jest równie szeroki jak opisany Ciemną Triadą, a zatem można przypuszczać, że istnieje silna korelacja pomiędzy uczciwością - pokorą a Ciemną Triadą.

• W badaniach okazało się, że istnieje wysoka ujemna korelacja pomiędzy wszystkimi składnikami Ciemnej Triady z uczciwością - pokorą. A więc im bardziej uczciwy tym mniej narcystyczny itd.

Wnioski z badań Jonasona, Li i Bussa (2010) odnośnie poszukiwania partnera:

• Cechy Ciemnej Triady mogą stanowić istotny czynnik w adaptacji, nawet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie.

• Ponoszony koszt tej adaptacji (w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotychczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków).

Podsumowanie:

• Model 5 czynników osobowości w ujęciu Costa i McCrae jest uznaną i cenioną koncepcją osobowości, choć przyjmowaną nie bez krytyki przez psychologów.

• Jest to koncepcja, która ma szeroki zastosowanie praktyczne m.in. w selekcji i doborze zawodowym, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz w ocenie statusu życiowego człowieka (jego sytuacji społecznej i satysfakcji życiowej).

Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) - Jan Strelau

Źródła RTT:

1. Pawłow

Wg niego w układzie nerwowym istnieją dwa procesy: pobudzenie (pod wpływem bodźców) oraz hamowanie (zdolność człowieka do przerywania reakcji, powstrzymywania się od działania).

2. Koncepcja aktywacji jako procesu.

3. Koncepcja aktywacji wg Hebba i Leuby (każdy z nas ma określony poziom aktywacji, przy którym działa najskuteczniej, ponosząc najniższe koszty. Jest on różny dla ludzi, stąd wynika regulacyjna teoria temperamentu).

Podstawowe właściwości układu nerwowego wyodrębnione przez Pawłowa:

1. Siła procesu pobudzenia (siła układu nerwowego)

Jest to zdolność komórek korowych do aktywności, przejawiająca się tym, że komórka nerwowa jest zdolna pracować przy długotrwałym lub krótkotrwałym, ale silnym pobudzeniu, bez przejścia w stan hamowania ochronnego. Przejawia się w dwóch elementach: wrażliwość (zdolność do reagowania) oraz wydolność (jak długo system nerwowy jest w stanie reagować bez hamowania).

2. Siła procesu hamowania.

Jest to siła układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego (wygaszania, różnicowania, odraczania).

3. Ruchliwość procesów nerwowych.

Zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany pobudzenia w hamowanie i odwrotnie (przejawem jest ruchliwość na poziomie zachowania)

4. Równowaga procesów nerwowych

Jest to wtórna cecha oznaczająca stosunek procesu poburzenia od siły procesu hamowania (słaby typ nerwowy - przewaga procesów hamowania nad pobudzeniem; silny typ nerwowy - przewaga procesu pobudzenia nad hamowaniem).

Konfiguracja tych 4 właściwości tworzy typ układu nerwowego

Typologia układu nerwowego wg Pawłowa i jej związki z typologią Hipokratesa-Galena

Kontynuatorzy Pawłowa

Kontynuatorzy Pawłowa wyodrębnili inne cechy układu nerwowego:

• Dynamiczność układu nerwowego - łatwość i szybkość powstawania procesów pobudzenia i hamowania w czasie tworzenia reakcji warunkowych.

• Labilność układu nerwowego - szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych.

• Aktywowalność - opisuje stałe i genetyczne uwarunkowane różnice indywidualne w poziomie aktywacji.

Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologią Pawłowa:

• Ekstrawersja

• Neurotyczność

• Lęk

• Cechy RTT (żwawość, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna)

Temperament - cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowani. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.

Biologiczne podstawy temperamentu w ujęciu RTT

• Biologiczną podstawę cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna).

• Mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temperamentu.

• Biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działają jako „blok” kształtują rozwój cech tempera mentalnych w interakcji ze środowiskiem.

• Mechanizmy te podlegają także procesowi dojrzewania.

• Podsumowując: mechanizmy biologiczne podlegają procesom: genetycznym, środowiskowym i dojrzewania.

Temperament

Poziom energetyczny Aspekt czasowy

(siła zachowania) (szybkość, tempo, ruchliwość, stałość)

FORMALNA CHARAKTERYSTYKA ZACHOWANIA

W każdym zachowaniu wyróżniamy 2 aspekty:

1. Treściowy (charakterystyka treściowa)

2. Formalny (poziom energetyczny, aspekt czasowy).

Cechy tempera mentalne są obecne w każdej sytuacji, w każdym zachowaniu.

Poziom energetyczny zachowania: cechy temperamentu.

• Reaktywność (odpowiednik siły układu nerwowego w zakresie pobudzenia). Ma dwa bieguny: wrażliwość i wydolność.

• Na poziomie psychicznym ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację.

• Rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cecha i stan.

• Mechanizm fizjologiczny reaktywności - pojęcie WPEB (Współczynnik Przetwarzania Energii Bodźca) - nie zawsze wielkość reakcji zależy od wielkości bodźca.

Schemat „prawa siły” - pojęcie aktywacji.

Wysoka duża siła reakcji

AKTYWACJA

Niska mała siła reakcji

Im niższy poziom aktywacji tym niższe reakcje i odwrotnie, im wyższy poziom aktywacji tym duża siłą reakcji.

• AKTYWNOŚĆ jako cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji.

• Aktywność jako regulator optimum aktywacji wynikającego z biologicznego mechanizmu reaktywności.

• Odwrotna zależność pomiędzy reaktywnością i aktywnością zachowania.

• Funkcją aktywności jest zaspokajanie indywidualnej potrzeby stymulacji (koncepcja Andrzeja Eliasza)

Optimum pobudzenia (aktywacji) wg Donalda Hebba - jeżeli poziom aktywacji jest zbyt niski lub zbyt wysoki to poziom wykonania zadania jest również zbyt niski.

Wysoki poziom aktywacji = wysoki poziom reaktywności (oraz WPEB) oraz niski poziom aktywności.

Zmodyfikowana RTT

Postulaty Regulacyjnej Teorii Temperamentu (Strelau, 2006):

• Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

• Pod względem formalnych charakterystyk zachowań, istnieją względnie stałe RI mające status cech.

• Temperament jest wynikiem ewolucji biologicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom.

• Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.

Regulacyjna funkcja temperamentu

• Modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energii) i czasowej sytuacji i zachowań.

• Wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.

Funkcje regulacyjne

Temperament determinuje:

1. Styl zachowania (działania)

2. Zapotrzebowanie na stymulacje

3. Psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania.

Koncepcja Eliasza

• Mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodny z tymi cechami.

• Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.

• Ta koncepcja oparta jest na różnicach wewnątrzjednostkowych.

6

Osobowość

Temperament

Inteligencja

Typ silny

Zrównoważony

Niezrównoważony

(choleryk)

Ruchliwy

(sangwinik)

Powolny

(flegmatyk)

Typ słaby

(melancholik)

---