Psychologia osobowości/ seminarium/ materiały autorskie Anna Chryc- Gawrychowska

PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU POZNAWCZYM

Konstruowanie poznawcze to nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom:

• dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarzeń, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości);

• programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji;

• sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja celów; monitorowanie i „dostrajanie” własnych emocji, stanów motywacyjnych, i zachowań)

• nadrzędne zadania osobowości jako systemu: adaptacja psychologiczna & integracja osoby

ADAPTACJA (Heinz Hartmann): autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybór środowiska

INTEGRACJA OSOBY. Najważniejsze przejawy:

• spójność zachowania z centralnymi standardami (wartościami, celami osobistymi, przekonaniami)

• poczucie własnej jedności (unity): przeświadczenie, że jesteśmy tą samą osobą w różnym czasie i okolicznościach

• poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolności, możliwości wywoływania zmian w sobie i w otoczeniu)

MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE ZAPEWNIAJĄCE INTEGRACJĘ

• pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)

• samoświadomość (zdolność do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie)

• procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardów wewnętrznych bądź postrzeganych oczekiwań innych ludzi)

Główne tezy teorii konstruktów osobistych kelly'ego

Teoria pochodzi przede wszystkim z praktyki- jest to teoria dedukcyjna- Kelly był psychoterapeutą i źródło jego tez to przede wszystkim dane kliniczne. Ujęcie osobowości Kelly'ego jest holistyczne, tzn., że człowiek traktowany jest jako niepodzielna całość, jednostka powinna być rozpatrywana z wielu perspektyw na raz (np. w relacjach z innymi, w rodzinie, w wielu momentach życia, różnych sytuacjach itp.).

Teoria Kelly'ego operuje przede wszystkim kategoriami poznawczymi co zostało wyjaśnione powyżej. Kelly podkreśla również subiektywizm ludzkiego spostrzegania, który kształtuje się w toku doświadczeń oraz w rozwoju- w tym ujęciu ważne jest to, że dane zjawiska dotyczą zawsze konkretnej osoby i liczy się osobowa ich interpretacja.

Jest to również teoria konstruktywistyczna ponieważ kładzie naciska na proces konstruowania świata przez człowieka. Ten proces ma przede wszystkim poznawczy charakter, a jego wynikiem jest indywidualny system konstruktów- odpowiedzialny za niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia (m. in. złożoność systemu a złożoność percepcji świata)

Ujęcie nauki- konstruktywny alternatywizm- nie ma obiektywnej rzeczywistości, istnieje konstruowanie i interpretowanie zjawisk tak, by nadać im sens. Teorie powinny prowadzić do badań. REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów. Metoda kliniczna stanowi źródło hipotez. Dobra teoria osobowości powinna pomóc rozwiązać problemy ludzi i społeczeństw. Nie istnieje obiektywna rzeczywistość, a różne teorie to po prostu odmienne konstrukcje zjawisk. Teorie są po to, żeby je modyfikować, sprawdzać, obalać.

Ujęcie osoby- każdy człowiek jest badaczem, przewiduje i kontroluje zjawiska, jest zorientowany na przyszłość, wykorzystuje zdolność tworzenia reprezentacji środowiska, w konsekwencji przekształca i tworzy samego siebie.

Ludzie są jednocześnie wolni i zdeterminowani: wolność poprzez możliwość decydowania o znaczeniu spotykających nas zdarzeń- determinizm wyraża się w niemożności wyjścia poza przestrzeń własnych konstruktów.

Struktura osobowości

Akcent pada na poznanie i werbalizację, uczucia są wtórne wobec poznania

konstrukt osobisty- sposób interpretowania świata w celu kategoryzowania zdarzeń i planowania zachowania. Ludzie doświadczając zjawisk, rzeczywistości i wydarzeń kategoryzują je i strukturalizują, nadają im znaczenie. Odbywa się to poprzez dostrzeganie podobieństw i przeciwieństw, na drodze porównań. Wg Kelly'ego Konstrukty zapewniają porządek klasyfikowania doświadczenia, zabezpieczając świadomość przed chaosem.

Elementy tworzące konstrukt- co najmniej trzy elementy (2 podobne, jeden przeciwstawny).

Sposób, w jaki jednostka spostrzega podobieństwo prowadzi do wytworzenia bieguna podobieństwa, czyli wymiaru na którym pokazuje się, w jaki sposób (w czym, w jakim obszarze, na jakich wymiarach, wedle jakich kryteriów) jednostka spostrzega dane zjawiska jako podobne.

Opozycyjny do bieguna podobieństwa jest biegun przeciwieństwa, który pokazuje, gdzie jednostka upatruje różnic, jaki jest sposób tworzenia przez nią danego przeciwieństwa.

W myśl teorii Kelly'ego nie da się zrozumieć drugiego człowieka i jego sposobu rozumienia świata bez poznania obydwu tych biegunów.

Konstrukt nie stanowi kontinuum. Tzn., że wykluczona jest przestrzeń zawarta między najniższą a najwyższą wartością cechy, albo między cechą a jej przeciwieństwem. Wg Kelly'ego zróżnicowanie i wielowymiarowość konstruowania rzeczywistości ludzie osiągają dzięki stosowaniu kliku konstruktów na raz.

Konstrukty są zmienne i dlatego osobowość ciągle przybiera nowy kształt (Kelly, 1955)

Zachowanie wyraża system konstruktów.

Konstrukty są wzajemnie powiązane i zorganizowane tak, by zminimalizować sprzeczności i niespójności. Są one częściami większego systemu, który same tworzą. Nie wyklucza to jednak pewnego stopnia niezgodności miedzy kontraktami w obrębie systemu- niektóre z nich mogą być sprzeczne lub kolidować ze sobą. W ten sposób wyjaśniane są trudności w podejmowaniu decyzji, dokonywaniu wyborów.

Zakres stosowalności konstruktu- obszar, który dany konstrukt wyjaśnia najlepiej w ramach całego systemu:

• w zakres ten wchodzą wszystkie te zdarzenia, w których korzystanie z tego konstruktu jest użyteczne;

• ten obszar składa się min. wydarzeń szczególnych, które w sposób wyjątkowo wyrazisty oddają jego znaczenie (jego esencję).

Konstrukty różnią się też komunikowalnością (powszechnie zrozumiałe- unikalne)

Interpersonalne konsekwencje stosowania konstruktów

• ludzie rzadko zdają sobie sprawę, że nieustannie komunikują światu społecznemu swoje konstrukty, które w naturalny sposób wchodzą w skład języka;

• ludzie budują relacje na bazie pojęć- konstruktów- kłopot, jeżeli stosują konstrukt, który na dłuższą metę jest destrukcyjny dla danego rodzaju relacji lub nierozwojowy;

• konstrukty, które jednostka stosuje do opisania innych ludzi, można zawsze zastosować do opisu jej samej;

• różnice są przyczyną trudności komunikacyjnych- zwłaszcza w komunikacji międzygrupowej

• różnice między ludźmi mogą dotyczyć stosowania odmiennych konstruktów do opisu tej samej sytuacji, bądź inne ustawienie pojęć w ramach tego samego konstruktu;

• różnice prowadzą do tego, że relacja odbywa się wg zupełnie odmiennych wzorców u każdego uczestnika;

• zgodność konstruktów ułatwia porozumienie.

Rodzaje konstruktów

1. Konstrukty poznawcze mogą być ewaluatywne (uprzejmy- nieuprzejmy) lub deskryptywne (Europejczyk- Azjata); jedno nie wyklucza drugiego

2. Rozróżnienie na słowne, przedsłowne, zanurzone.

Konstrukty słowne: takie, które mogą być przedstawione za pomocą słów, wyrażalne. Kelly nie ujmował swoich konstruktów w kategoriach świadomość- nieświadomość bezpośrednio, właśnie Konstrukty słowne są bliższe temu, co możemy ująć w ramach działania świadomości.

Konstrukty przedsłowne: stosowane pomimo braku słów potrzebnych do ich wyrażenia; jednostka nabywa go zanim osiągnie umiejętność posługiwania się jakimkolwiek językiem.

Konstrukty zanurzone: takie, w których jeden z biegunów reprezentowany jest przez konstrukt słowny, a drugi przez przedsłowny. Jednostka nie jest zdolna do wyrażenia całości elementów wchodzących w skład konstruktu.

3. Organizacja systemu- konstrukty rdzenne, peryferyczne.

Rdzenne:

• są podstawowe dla systemu;

• mają duże znaczenie dla funkcjonowania systemu,

• ich zmiana pociąga za sobą zmiany w całym systemie.

Peryferyczne:

• mają mniejsze znaczenie dla systemu;

• ich zmiana nie pociąga za sobą zmian w strukturze rdzennej.

4. Hierarchia konstruktów- nadrzędne, podrzędne.

Konstrukty nadrzędne:

• znajdują się na szczycie hierarchii;

• mają podstawowe znaczenie;

• duży stopień ogólności,

• największy zakres stosowalności;

• względnie szeroki zakres stosowalności;

• zawierają w sobie inne, bardziej szczegółowe konstrukty;

Konstrukty podrzędne:

• mniejszy zakres stosowalności;

• bardziej szczegółowe;

• wchodzą w skład konstruktów o większym znaczeniu dla jednostki- nadrzędnych.

Różnice indywidualne:

• zawartość konstruktów,

• system organizacji konstruktów,

• rodzaje konstruktów,

• liczba,

• złożoność poznawcza:

• system złożony zawiera wiele konstruktów i umożliwia znaczne zróżnicowanie postrzeganych zjawisk;

• system prosty zawiera niewiele konstruktów.

• złożoność zwiększa zdolność konstruowania zachowania społecznego wielowymiarowo;

• im wyższa złożoność, tym większa umiejętność podejmowania ról innych osób;

• im większa złożoność poznawcza, tym większe umiejętności radzenia sobie z niespójnymi informacjami;

• otwartość na zmiany.

Wzrastanie i rozwój

Geneza i rozwój konstruktów:

• obserwowanie powtarzających się wzorców zdarzeń,

• we wczesnym dzieciństwie- konstrukty przedsłowne;

• kultura oddziałuje na proces tworzenia się konstruktów, głównie poprzez wpływ na proces uczenia się oczekiwań:

• ludzie w obrębie kultury podzielają niektóre sposoby konstruowania zdarzeń,

• ludzie w obrębie kultury mają wspólny zakres oczekiwań co do zachowania;

• z wiekiem następuje wzrost złożoności:

• wzrasta liczba dostępnych konstruktów, umiejętność dokonywania coraz precyzyjniejszych rozróżnień, wzrasta hierarchiczność i stopień integracji systemu;

• wzrasta umiejętność nie włączania wszystkich zdarzeń w obszar ja (nie odnoszenia ich do niego) oraz świadomość tego, że inni ludzie mają swoje systemy konstruktów.

Dynamika osobowości- pojęcie motywacji jest zbędne, człowiek z natury rzeczy jest aktywny.

Osobowość- indywidualny, jednostkowy sposób zorganizowania danych typów konstruktów.

Antycypowanie zdarzeń:

• działanie jest ukierunkowane sposobem antycypowania zdarzeń- ludzie antycypują przyszłość (ludzie podejmują działania wedle tego, czego się spodziewają);

• konstrukty są weryfikowane trafnością przewidywań- dążymy do posiadania takich konstruktów, które pozwolą nam dokonywać jak najtrafniejszych przewidywań;

• zachodzenie przewidywanych zdarzeń pozwala potwierdzać konstrukty, brak potwierdzenia- wywołuje zmianę;

• człowiek dąży do potwierdzania swojego systemu przewidywań, unikania nudy i do rozszerzania zakresu stosowalności konstruktów.

Lęk- pojawia się, gdy zdarzenia znajdują się poza obszarem stosowalności konstruktów.

Reakcje na lęk

• zwiększenie zakresu stosowalności konstruktów,

• ograniczenie konstruktów i koncentracja na szczegółach.

Strach- do systemu wchodzi nowy konstrukt.

Zagrożenie- świadomość zbliżającej się całościowej zmiany struktury rdzennej.

• gdy zmiana jest bliska, zagrożenie odczuwane jest jako śmiertelne;

• zagrożenie może pojawić się w trakcie podejmowania każdej nowej aktywności: człowiek naraża się na odczuwanie niezdolności do rozumienia świata, czyli niezastosowalności dotychczas posiadanych konstruktów;

• reakcją może być regresja- reakcja polegająca na wycofanie się z ryzykownego działania w obszar dawnych konstruktów.

Nieprawidłowości w funkcjonowaniu systemu konstruktów

Zaburzenia odnoszą się do sposobu funkcjonowania systemu konstruktów. Zaburzenia ściśle wiążą się z:

• lękiem (czyli odczuwaniem, że osobowy system konstruktów jednostki nie przystaje do rzeczywistości);

• zagrożeniem (świadomością zbliżającej się konieczności dokonania zmian w systemie);

• nieudanymi próbami odzyskania zdolności do antycypowania zdarzeń.

Jednostka może mieć problemy w trzech obszarach:

• stosowanie posiadanych konstruktów w nowych sytuacjach;

• antycypowanie zdarzeń;

• organizowanie całości konstruktów.

Konstrukty przepuszczalne- nieprzepuszczalne (stosowanie posiadanych konstruktów w nowych sytuacjach).

nadmiernie przepuszczalny konstrukt:

• przyjmuje wszystkie nowe treści,

• prowadzi do stosowania kilku obszernych konstruktów;

• pomijania ważnych różnic między ludźmi, łatwość stereotypizacji

nadmiernie nieprzepuszczalny:

• nie przyjmuje żadnych nowych treści;

• każde doświadczenie trafia do odrębnej kategorii,

• nie przyjmowanie zdarzeń, których nie da się zaklasyfikować wg już posiadanych konstruktów;

• osoby kompulsywne

Usztywnienie- rozluźnienie systemu konstruktów- dotyczy nieprawidłowego wykorzystywania konstruktów do przewidywania.

Usztywnienie- te same przewidywania niezależnie od okoliczności (kompulsje);

Rozluźnienie- zróżnicowane przewidywania przy użyciu tego samego konstruktu- przypadkowe i chaotyczne przewidywania czyli stosowanie tych samych pojęć w różny sposób (psychozy).

Obydwa rodzaje prowadzą do nieprawidłowych przewidywań, ponieważ ich podstawą jest ignorowanie okoliczności, które wymogłyby na jednostce dokonywanie zmian w systemie konstruktów osobistych.

Zawężenie- rozszerzenie (organizowanie całości konstruktów).

Zawężenie- ograniczenie systemu konstruktów w celu zredukowania niezgodności, system stosuje się do stosunkowo ograniczonego obszaru (depresja- ograniczone zainteresowania)

Rozszerzenie- zwiększenie zakresu systemu konstruktów, mania- szybkie i częste zmiany tematu, zainteresowań,

Samobójstwo

Psychoanaliza- każde samobójstwo jest potencjalnym zabójstwem

Kelly- potwierdzenie trafności oceny własnego życia lub akt rezygnacji (fatalizm wynikający z nadmiernie oczywistego biegu zdarzeń lub bezradność wynikająca z totalnej nieprzewidywalności a jedyna pewna rzecz to śmierć)- skrajne zawężenie systemu konstruktów.

Wrogość- agresja

Agresja związana jest z aktywnym rozszerzaniem własnego systemu konstruktów i nie koliduje z funkcjonowaniem innych ludzi

Wrogość występuje, gdy jednostka próbuje sprawić, aby inni zachowywali się w oczekiwany przez nią sposób, wyrządzanie krzywdy jest skutkiem ubocznym dążenia do ochrony systemu konstruktów.

Psychoterapia jest psychologiczną rekonstrukcją życia .

zmiana.

Warunki sprzyjające tworzeniu nowych konstruktów:

• Atmosfera eksperymentowania:

• w psychoterapii nic nie jest ustalane raz na zawsze,

• klient ma swobodę działania,

• otwartość i przyjęcie języka hipotez;

• Obecność nowych elementów:

• stały proces konstruowania nowych elementów systemu, możliwie jak najodleglejszych od już posiadanych konstruktów;

• Informacje oceniające trafność:

• wiedza o efektach i tym, czy hipotezy potwierdzają się (lub nie) zwiększa efektywność zmian.

Terapia ustalonej roli- prezentowanie siebie na nowe sposoby, konstruowania wizji siebie, zmiany zachowania

Kelly uważał, że nie można być nikim innym jak sobą (por. Rogers). Ludzie różnią się stopniem oporu przed zmianą, jednak wg tej teorii- w odpowiedniej atmosferze- każdy może mieć szanse do jej przeprowadzenia (stawanie się poprzez wypróbowywanie nowych ról).

Celem terapii jest wywołanie u jednostki twórczego podejścia do konstruowania swojej osobowości i swego życia oraz rekonstrukcja Ja:

• tworzenie dla klienta nowego scenariusza- roli, która jest odmienna od ich dotychczasowej osobowości;

• zawieranie w scenariuszu cech, które są kontrastowe do dotychczasowego funkcjonowania;

• celem jest uruchomienie procesów, które zmienią cały system konstruktów.

REP TEST (Role Construct Repertory)

Oparty na założeniu, że wiedzę o człowieku zdobywamy poznając sposób, w jaki konstruuje on swoją wizję świata. Jego celem jest zbadanie zakresu zróżnicowania kategorii spostrzegania rzeczywistości jednostki. De facto bada stopień złożoności systemu konstruktu danej jednostki.

Tworzenie listy opartej na Liście Nazw Ról- lista ról czy znaczących postaci (w założeniu dla wszystkich ludzi). Tworzy się listę 20-30 ról, badany wskazuje osoby odpowiadające rolom, wybiera trzy z nich i wskazuje, w jaki sposób dwie z nich są do siebie podobne i różne od trzeciej (biegun podobieństwa- przeciwieństwa).

Tworzenie konstruktów oparte na porównywaniu trzech osób. Badany rozważa w ten sposób 20-30 triad

Literatura:

Błażek M. (2006) Materiały autorskie: seminaria z psychologii osobowości.

Pervin, L.A., John, O.P. (2002) Osobowość teoria i badania, rozdziały XI, XII, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

1

---