PODSTAWY PRAWNE WYKONYWANIA ZADAŃ

OCHRONY OSÓB I MIENIA

1.1. Pojęcia podstawowe

Ustawodawca w art. 2 i 3 ustawy o ochronie osób i mienia podaje własną wykładnię zastosowanych w niej terminów i pojęć. Należą do nich:

1. kierownik jednostki - oznacza osobę lub organ przedsiębiorcy lub innej jednostki
   organizacyjnej, uprawnionych zgodnie z przepisami prawa, statutem, umową do
   zarządzania nią; za kierownika jednostki uważa się również likwidatora lub syndyka;

2. licencja - jest to zezwolenie na wykonywanie zadań związanych z ochroną osób
   i mienia w zakresie wymaganym ustawą;

3. obszar podlegający obowiązkowej ochronie - to obszar określony przez ministrów,
   kierowników urzędów centralnych i wojewodów, wydzielony i odpowiednio oznako­
   wany;

4. ochrona osób oznacza działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa życia,
   zdrowia i nietykalności osobistej;

5. ochrona mienia oznacza działania zapobiegające przestępstwom i wykroczeniom
   przeciwko mieniu, a także przeciwdziałające powstaniu szkody wynikającej z tych
   zdarzeń oraz nie dopuszczające do wstępu osób nieuprawnionych na teren chroniony;

6. pracownik ochrony oznacza osobę posiadającą licencję pracownika ochrony fizycz­
   nej lub licencję pracownika zabezpieczenia technicznego i wykonującą zadania ochro­
   ny w ramach wewnętrznej służby ochrony albo na rzecz przedsiębiorcy, który uzyskał
   koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia
   lub osobę wykonującą zadania ochrony w zakresie nie wymagającym licencji;

7. specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne to wewnętrzne służby ochrony oraz
   przedsiębiorcy, którzy uzyskali koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej
   w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadających pozwolenie na broń na
   okaziciela, wydane na podstawie odrębnych przepisów;

] 8 Blok ogólny

8) wewnętrzne służby ochrony to uzbrojone i umundurowane zespoły pracowników przedsiębiorców lub jednostek organizacyjnych, powołane do ich ochrony.

Ochrona osób i mienia może być realizowana w dwóch formach:

1. bezpośredniej ochrony fizycznej stałej lub doraźnej, polegającej na stałym dozorze
   sygnałów przesyłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządze­
   niach i systemach alarmowych albo polegającej na konwojowaniu wartości pienięż­
   nych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych;

2. zabezpieczenia technicznego polegającego na montażu elektronicznych urządzeń
   i systemów alarmowych sygnalizujących zagrożenie chronionych osób i mienia
   oraz eksploatacji, konserwacji i naprawach w miejscach ich zainstalowania albo na
   montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji,
   konserwacji, naprawach i awaryjnym otwieraniu w miejscach zainstalowania.

1.2. Obszary, obiekty i urządzenia podlegające obowiązkowej

ochronie - kryteria sporządzania wykazów, odpowiedzialność karna związana z brakiem zapewnienia fizycznej lub technicznej ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie

Ustawa dokonuje podziału wszystkich, znajdujących się w kraju obiektów, obszarów i urządzeń na takie, które podlegają obowiązkowej ochronie i na inne, które mogą, ale nie muszą być chronione. Za kryterium takiego podziału ustawa przyjmuje znaczenie danego obiektu, obszaru bądź urządzenia dla obronności państwa, jego interesów gospodarczych, dla bezpieczeństwa publicznego oraz innych ważnych interesów państwa.

Wyliczenie to, wynikające z art. 5 ust. l ustawy, nie jest wyczerpujące i ostateczne, ponieważ użyte przez ustawodawcę słowa ,,[...] i innych ważnych interesów państwa [...]" oznaczają, że mogą zostać do tej kategorii zaliczone jeszcze inne obszary, obiekty i urządzenia niż te o ważnym znaczeniu obronnym lub gospodarczym. Ta możliwość poszerzenia grupy obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie znajduje potwierdzenie w przepisie art. 5 ust. 6 ustawy, który upoważnia wojewodę do umieszczenia w ewidencji obszarów, obiektów i urządzeń także innych niż zgłoszone przez uprawnione podmioty administracji centralnej.

Ustawa precyzyjnie określa procedurę tworzenia wyżej wymienionej ewidencji. Kie­rownicy administracji centralnej, a więc ministrowie, Prezes Narodowego Banku Polskie­go, Krajowa Rada Radiolónii i Telewizji, kierownicy urzędów centralnych oraz wojewo­dowie - każdy w stosunku do podległych mu, podporządkowanych lub nadzorowanych przez niego jednostek organizacyjnych (przedsiębiorstw, instytucji, magazynów itp.) spo­rządza wykazy obszarów, obiektów i urządzeń, które ich zdaniem powinny podlegać obowiązkowej ochronie. Taki wykaz zostaje przekazany wojewodzie, na którego terenie znajdują się ww. obszary, obiekty i urządzenia. Następnie, na podstawie wykazów na­desłanych przez poszczególne resorty, każdy wojewoda zaprowadza u siebie stosowną ewidencję, która ma charakter poufny. Zawarte w niej dane objęte są tajemnicą służbową

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 19

z wszelkimi rygorami wynikającymi z istoty tej tajemnicy, np. zapoznanie się z nimi osoby postronnej może nastąpić tylko za zgodą wojewody. Podlega ona także bieżącej aktualizacji na podstawie systematycznie nadsyłanych wykazów od uprawnionych pod­miotów, które mogą skreślać dotychczasowe lub umieszczać w ewidencji nowe obszary, obiekty i urządzenia.

Do obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne lub odpowiednio silne zabezpieczenie techniczne umieszczonych w ewidencji wojewody w myśl art. 5 ust. 2 ustawy należą w szczególności:

1. ze względu na obronność państwa: zakłady zbrojeniowe (produkcyjne, konstruk­
   torskie i naukowo-badawcze), magazyny rezerw państwowych i inne;

2. ze względu na ważne interesy gospodarcze państwa: zakłady wydobywcze surow­
   ców mineralnych o znaczeniu strategicznym, porty morskie i lotnicze, banki oraz
   przedsiębiorstwa wytwarzające, przechowujące lub transportujące wartości pieniężne
   w znacznych ilościach;

3. ze względu na bezpieczeństwo publiczne: zakłady, obiekty i urządzenia użytecz­
   ności publicznej, np.: elektrownie, ujęcia wody, wodociągi, oczyszczalnie ścieków,
   zakłady wytwarzające w dużych ilościach materiały jądrowe, toksyczne i inne o du­
   żej podatności pożarowej lub palnej, rurociągi paliwowe, linie energetyczne i teleko­
   munikacyjne, zapory wodne oraz inne urządzenia znajdujące się w otwartym terenie,
   których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia,
   dla środowiska albo spowodować poważne straty materialne;

4. ze względu na inne niż wyżej wymienione interesy państwa: zakłady o unikalnej
   produkcji gospodarczej, urządzenia i obiekty telekomunikacyjne, pocztowe, telewi­
   zyjne i radiowe, muzea i inne obiekty zawierające dobra kultury narodowej oraz
   archiwa państwowe.

Ustawa nie określa, na czym ma polegać obowiązkowa ochrona ww. obszarów, obiek­tów i urządzeń, pozostawiając tę kwestię w gestii wnioskujących o tę ochronę organów (ministrów, kierowników urzędów centralnych itd.). Wyjątek stanowi ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców lub inne jed­nostki organizacyjne. W tym ostatnim przypadku ustawa zobowiązuje (art. 6 ust. 2) Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, aby ten w porozumieniu z Prezesem Na­rodowego Banku Polskiego wydał rozporządzenie określające szczegółowe zasady i wy­magania, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych.

Ponadto, do wymogów bezwzględnych zaliczyć trzeba konieczność uzgodnienia planu ochrony przez kierownika obszaru lub obiektu umieszczonego w ewidencji wojewody z właściwym terytorialnie Komendantem Wojewódzkim Policji (art. 7 ust. 1) oraz to, że zadania ochronne na tych obiektach, obszarach, czy też urządzeniach mogą wykonywać wyłącznie pracownicy posiadający co najmniej licencję pierwszego stopnia (art. 26 ust. l pkt 6).

W celu ujednolicenia organizacji i funkcjonowania służb ochrony na obszarach, obiek­tach i urządzeniach podlegających obowiązkowej ochronie, ustawodawca w art. 6 ust. l daje delegację ustawową Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji do wprowadzę-

20 Blok ogólny

nią regulaminów ogólnych warunków i trybu wykonywania ochrony na uprzedni wniosek organu centralnego administracji, któremu dany obszar, obiekt lub urządzenie podlega.

1.3. Zasady sporządzania planu ochrony jednostki i tryb jego uzgadniania

Art. 7 ust. l ustawy nakłada obowiązek na kierowników jednostek (przedsiębiorstw, instytucji i in.), które zostały umieszczone w ewidencji prowadzonej przez wojewodów, uzgadniania planów ochrony tych obszarów, obiektów i urządzeń z właściwymi terytorial­nie Komendantami Wojewódzkimi Policji. Oznacza to, że dla każdego obszaru, obiektu lub urządzenia umieszczonego w ewidencji wojewody musi być uprzednio sporządzony projekt planu ich ochrony. Dokument ten ma charakter projektu tak długo, dopóki nie zostanie zaakceptowany (uzgodniony) przez Komendanta Wojewódzkiego Policji. Dopie­ro uzgodnienie (akceptacja) nadaje projektowi planu cechę dokumentu obowiązującego w rozumieniu ustawy.

Osobą upoważnioną do sporządzenia planu ochrony jest wyłącznie pracownik ochrony fizycznej osób i mienia posiadający licencję drugiego stopnia (art. 27 ust. l pkt 1). Jego podpis jako autora planu ochrony musi być umieszczony na tym dokumencie.

Natomiast uzgodnienia planu ochrony z Komendantem Wojewódzkim Policji dokonu­je osobiście kierownik jednostki, w skład której wchodzą objęte planem obszary, obiekty i urządzenia lub upoważniona przez niego osoba. Osoby te nie muszą posiadać licencji pracownika ochrony fizycznej osób i mienia (art. 7 ust. l).

Plan ochrony ma charakter dokumentu opisowego i powinien w myśl art. 7 ust. 2 zawierać następujące dane:

• określenie charakteru produkcji lub rodzaju działalności jednostki,

• analizę potencjalnych zagrożeń i aktualnego stanu bezpieczeństwa jednostki,

• dane dotyczące specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej, jej stan etatowy,
  rodzaj i ilość uzbrojenia oraz wyposażenia, jak i sposób zabezpieczenia broni i amunicji,

• dane dotyczące rodzaju zabezpieczeń technicznych,

• określenie zasad organizacji i wykonywania ochrony jednostki.

Warto zauważyć, że ze względu na charakter danych, jakie plan zawiera, jest to dokument posiadający niewątpliwie cechę tajemnicy służbowej.

Komendant Wojewódzki Policji przy uzgadnianiu planu bierze pod uwagę własną ocenę potencjalnego zagrożenia jednostki oraz wymagania wynikające z innych obowią­zujących przepisów prawa (art. 7 ust. 3). Oznacza to, że może domagać się uzupełnienia planu, jego zmiany lub wręcz odmówić uzgodnienia. W tym ostatnim przypadku Ko­mendant Wojewódzki Policji wydaje decyzję administracyjną odmawiającą uzgodnienia planu ochrony, co oznacza, że poza podaniem przyczyn odmowy i jej podstawy prawnej, wskazuje także środki odwoławcze i termin do odwołania.

Uzgodniony plan ochrony staje się dokumentem obowiązującym i musi być realizo­wany zgodnie z zawartymi w nim zapisami. Prawidłowość i poprawność realizacji planu ochrony podlega kontroli ze strony Komendanta Głównego Policji (art. 43 ust. 2 pkt 2).

Podstawy prawne wykonywania zadali ochrony osób i mienia 21

1.4. Wewnętrzne służby ochrony - zasady i tryb tworzenia,

struktura organizacyjna, zakres działania, sposób prowadzenia dokumentacji ochronnej, uzbrojenie, wyposażenie i umundurowanie

Termin wewnętrzne stużby ochrony został sprecyzowany i zinterpretowany przez usta­wodawcę w art. 2 pkt 8 ustawy w następujący sposób: są to uzbrojone i umundurowane ztspoły pracowników powołane do ochrony przedsiębiorstw lub całych jednostek organi­zacyjnych. Z określenia tego wynika, że mogą one funkcjonować w zakładach produkcyj­nych, handlowych, usługowych i innych, do których odnosi się termin przedsiębiorstwo oraz w instytucjach, związkach, korporacjach, zakładach użyteczności publicznej, do których odnosi się termin jednostki organizacyjne.

Jeżeli przedsiębiorca zamierza powołać wewnętrzną służbę ochrony, musi najpierw uzyskać koncesję z MSWiA na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób bądź mienia.

Wewnętrzne służby ochrony powoływane są w zasadzie dla ochrony obszarów, obiek­tów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie i umieszczonych w ewidencji woje­wody. Powołanie wewnętrznych służb ochrony dla ochrony innych niż wyżej wymienione podmioty wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia od właściwego dla danego obszaru Komendanta Wojewódzkiego Policji. O wydanie takiego zezwolenia może wnioskować kierownik zarządzający danym obszarem, obiektem lub urządzeniem, motywując to waż­nym interesem gospodarczym lub publicznym. Do wniosku należy załączyć plan ochrony (art. 10 ust. 2).

Zarówno zezwolenie na utworzenie wewnętrznej służby ochrony, jak i ewentualna odmowa, bądź odmowa uzgodnienia załączonego do wniosku planu ochrony wydawane są przez Komendanta Wojewódzkiego Policji w formie decyzji administracyjnej, co umożliwia wykorzystanie odpowiedniej drogi odwoławczej.

Ustawa przewiduje sytuacje, w których następuje obligatoryjna odmowa wydania zezwolenia oraz obligatoryjne cofnięcie zezwolenia.

Odmowa taka ma miejsce, gdy:

— załączony do wniosku o zezwolenie plan ochrony nie zawiera danych wymaganych przez ustawę określonych w art. 7 ust. 2,

- jednostka wnioskująca nie zapewnia spełnienia warunków wymaganych przez
przepisy wydane na podstawie ustawy.

Cofnięcie zezwolenia na działalność wewnętrznej służby ochrony następuje, gdy:

• kierownik jednostki sam zwróci się z wnioskiem o cofnięcie zezwolenia,

• nie utworzono wewnętrznej służby ochronnej w ciągu trzech miesięcy od daty
  wydania zezwolenia,

• nie usunięto w wyznaczonym terminie, stwierdzonych podczas kontroli, rażących
  uchybień lub nieprawidłowości w organizacji tej służby,

• działalność wewnętrznej służby ochrony prowadzona jest n.czgodnie z planem
  ochrony,

• ustały okoliczności, dla których zezwolenie zostało wydane, np. zaprzestano
  określonej produkcji lub działalności.

22 Blok ogólny

Ustawa w arl. 13 daje delegację ustawową Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Admi­nistracji na określenie w drodze rozporządzenia zasad i trybu tworzenia wewnętrznych slużh ochrony, ich struktury organizacyjnej, zakresu działania, prowadzenia dokumenta­cji, uzbrojenia, wyposażenia, umundurowania, odznak służbowych i sposobu tworzenia dla nich nazw. Analogiczną delegację otrzymał Minister Obrony Narodowej w stosunku do obs/.arów i obiektów mu podległych.

Do zadań wewnętrznych służb ochrony ustawa w art. 8 zalicza:

• zapewnienie ochrony mienia w granicach chronionych obszarów i obiektów,

• /.upewnienie ochrony ważnych urządzeń znajdujących się poza granicami chro­
  nionych obszarów i obiektów a należących do przedsiębiorcy lub jednostki organizacyjnej,

• konwojowanie mienia przedsiębiorstwa lub jednostki organizacyjnej,

• wykonywanie innych zadań niż powierzone, a wynikających z planu ochrony.

1.5. Zasady prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia

Podjęcie i prowadzenie działalności gospodarczej w sferze usług ochrony osób i mienia zależy nic tylko od chęci i możliwości faktycznych podmiotu zainteresowanego prowadzeniem tych usług, lecz także od spełnienia pewnych warunków szczególnych, które nic są wymagane przy wdrażaniu innej działalności gospodarczej. Oznacza to, że wyżej wymieniona działalność jest w pewnym sensie reglamentowana przez państwo.

Do tych szczególnych warunków zaliczyć przede wszystkim należy:

1. posiadanie przez ubiegający się podmiot odpowiednich kwalifikacji formalnych, tj.
   licencji drugiego stopnia w zakresie ochrony osób i mienia;

2. uzyskanie koncesji na prowadzenie takiej działalności od Ministra Spraw Wewnętrz­
   nych i Administracji.

Przedsiębiorca może się ubiegać o wydanie koncesji poprzez złożenie wniosku wraz z odpowiednimi dokumentami i przy spełnieniu określonych warunków:

1. jeśli jest osobą fizyczną, musi posiadać licencję drugiego stopnia pracownika ochrony
   fizycznej lub pracownika zabezpieczenia technicznego - w zależności od tego, czy
   ubiega się o koncesję na bezpośrednią ochronę fizyczną, czy na zabezpieczenia
   techniczne;

2. jeśli nie jest osobą fizyczną, np. spółka, to co najmniej jeden ze wspólników spółki
   lub członek zarządu, prokurent lub pełnomocnik specjalnie w tym celu ustanowiony
   musi posiadać licencję drugiego stopnia. Powyższy wymóg musi być spełniony nie
   tylko przy rozpoczęciu omawianej działalności, ale nieprzerwanie przez cały czas jej
   trwania. Niezachowanie tej ciągłości powoduje obligatoryjne cofnięcie koncesji przez
   Min. SWiA (arl. 22 ust. l pkt l lit. b).

Ustawa w art. 15 ust. l zawiera generalną klauzulę stwierdzającą, że podjęcie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia wymaga uzyskania koncesji, która określa zakres i formy świadczenia tych usług. Ust. 2 tego przepisu wyłącza spod powyższego obowiązku działalność w zakresie usług ochrony osób i mienia

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 23

polegającą na zabezpieczeniu technicznym obszarów, obiektów lub urządzeń, jeśli nie należą one do kategorii podlegających obowiązkowej ochronie, a więc umieszczonych w ewidencji wojewody.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji jest organem koncesyjnym uprawnio­nym do wydania koncesji bądź odmowy jej wydania. Może on również, w już wydanej koncesji, ograniczyć określony w niej zakres lub tbrmę świadczonych usług i wreszcie może ją cofnąć. Podjęcie każdej z tych decyzji musi być poprzedzone uzyskaniem opi­nii od właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji. Ustawa nie określa formy tej opinii, tzn. pisemna czy ustna, ani czasu, w jakim powinna być nadesłana do MSWiA. Należy przyjąć, że podobnie jak sama decyzja koncesyjna, tak i powyższa procedura winna mieć charakter postępowania administracyjnego.

Wydana koncesja, w myśl art. 18 ust. l, musi w swej treści zawierać następujące dane:

1. oznaczenie przedsiębiorcy (nazwę, nazwisko) i jego siedziby, a w przypadku osób
   fizycznych - miejsca zamieszkania,

2. imiona i nazwiska wspólników lub członków zarządu albo ich pełnomocników, ze
   wskazaniem, która z tych osób posiada wymaganą licencję drugiego stopnia,

3. określenie zakresu działalności i formy usług,

4. wskazanie miejsca wykonywania działalności gospodarczej,

5. określenie czasu ważności koncesji (terminowa lub bezterminowa),

6. określenie obszaru wykonywania działalności gospodarczej,

7. datę rozpoczęcia działalności gospodarczej.

Oprócz powyższych obligatoryjnych danych, Minister Spraw Wewnętrznych i Admini­stracji może zamieścić w udzielonej koncesji dodatkowe szczególne warunki określające, jak powinna być wykonywana ta konkretna działalność gospodarcza w zakresie ochrony osób i mienia. Te szczególne warunki mogą wynikać z opinii Komendanta Wojewódz­kiego Policji, z którą minister zapoznaje się przed udzieleniem koncesji, a która może stawiać pewne lokalne, specyficzne wymogi, jakie powinny być spełnione przy wykony­waniu działalności ochronnej.

Ustawa przewiduje dwa przypadki zmiany decyzji koncesyjnej

Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na niekorzyść przedsiębiorcy prowadzącego działalność w zakresie świadczenia usług ochrony osób i mienia:

1) obligatoryjne cofnięcie koncesji w razie zaistnienia po stronie przedsiębiorcy jednej z poniższych sytuacji (art. 22 ust. 1):

1. stwarza swoim działaniem zagrożenie dla interesu gospodarki, obronności lub
   bezpieczeństwa państwa albo zagrożenie dla bezpieczeństwa lub dóbr osobistych
   obywateli;

2. uniemożliwia przeprowadzenie kontroli uprawnionemu organowi;

3. nie spełnia jednego z następujących obowiązków:

• powiadomienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji o podjęciu
  działalności gospodarczej,

• prowadzenia i przechowywania dokumentacji dotyczącej zatrudnianych pra­
  cowników oraz zawieranych i realizowanych umów,

24 Blok ogólny

• przedstawiania powyższej dokumentacji uprawnionemu organowi kontroli na
  jego żądanie,

• zachowywania pisemnej formy umów w prowadzonej działalności gospodar­
  czej,

• posiadania licencji drugiego stopnia przez przedsiębiorcę będącego osobą
  fizyczną lub gdy licencję tę utraci,

• podjęcia działalności gospodarczej w ciągu 6 miesięcy od daty wskazanej
  w koncesji,

• zawiadomienia organu koncesyjnego o zaprzestaniu wykonywania działalno­
  ści gospodarczej określonej w koncesji, a okoliczności faktyczne wskazują na
  jej zaprzestanie;

4. zawiadomił organ koncesyjny o zaprzestaniu działalności gospodarczej;

5. gdy wobec kierownika jednostki zostało wydane prawomocne orzeczenie sądu
   zakazujące prowadzenia działalności gospodarczej;

2) fakultatywne cofnięcie koncesji albo ograniczenie określonego w niej zakresu lub formy świadczonych usług, jeśli organ koncesyjny stwierdził, że przedsiębiorca (art. 22 ust. 2):

1. utracił zdolność należytego, a więc zgodnego z warunkami koncesji, wykonywania
   działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia;

2. nic wykonuje obowiązku prawidłowego oznaczania zatrudnianych pracowników
   (stosowania wyróżniającego ich ubioru);

3. zatrudnia pracowników nic posiadających właściwych licencji na zajmowanym
   stanowisku pracy;

4. nie usunął uchybień w terminie wyznaczonym przez organ kontroli;

c) rażąco uchybił szczególnym warunkom wykonywania działalności gospodarczej wynikającym z koncesji. Chodzi tutaj o naruszenie owych dodatkowych specyficz­nych warunków, jakie organ koncesyjny wymienia wprost w udzielonej koncesji, a które mają charakter indywidualny, odnoszący się tylko do tej konkretnej dzia­łalności gospodarczej, np. polegającej na ochronie porządku podczas masowych imprez publicznych. Użyty przez ustawodawcę termin rażąco jest niewątpliwie terminem ocennym, ale z całą pewnością rażącym uchybieniem będzie niereali-zowanie takiego warunku w praktycznej działalności ochronnej.

Precyzyjne określenie obowiązków przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospo­darczą w zakresie usług ochrony osób i mienia ma duże znaczenie dla jego samopoczucia, bo daje mu pewność co do obowiązującego prawa. Z drugiej strony ułatwia organowi kontrolującemu tę działalność wyspecyfikowanie stwierdzonych niedociągnięć lub bra­ków. Sytuacja jest wtedy przejrzysta dla obu stron.

Przepisy ustawy z 22 sierpnia 1997 r. nakładają na przedsiębiorcę prowadzącego działalność gospodarczą w zakresie ochrony osób i mienia następujące obowiązki:

1) powiadomienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji o dacie rozpoczę­cia działalności gospodarczej (pozwala to organowi koncesyjnemu ustalić, czy nie została przekroczona granica 6 miesięcy od daty wyznaczonej w koncesji jako daty rozpoczęcia działalności);

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 25

2. prowadzenia i przechowywania dokumentacji dotyczącej zatrudnianych pracowników
   oraz zawieranych i realizowanych umów w zakresie ochrony osób bądź mienia;

3. umożliwienia organowi kontroli zapoznanie się z ww. dokumentacją;

4. zachowania pisemnej Ibrmy umów w zakresie prowadzonej działalności ochronnej;

5. przedsiębiorca nie będący osobą fizyczną (np. spółka) musi pod groźbą cofnięcia
   koncesji nieprzerwanie posiadać wśród wspólników lub w zarządzie spółki albo jako
   pełnomocnika osobę posiadającą licencję drugiego stopnia;

6. oznaczania swoich pracowników ochrony w sposób jednolity umożliwiający identy­
   fikację pracownika oraz przedsiębiorcy go zatrudniającego (imię, nazwisko, pełniona
   funkcja oraz nazwa firmy). Jeśli pracownik ochrony nosi przydzieloną broń palną, to
   obowiązkowo musi występować w umundurowaniu lub w ubraniu charakterystycz­
   nym dla formacji ochronnej, w której jest zatrudniony. Ustawodawca zastrzega, że
   ubiory firmowe pracowników ochrony muszą się wyraźnie różnić od mundurów po­
   zostających pod szczególną ochroną (np. wojskowych, policyjnych) i od takich, które
   zostały już wprowadzone na podstawie odrębnych przepisów (np. mundury straży
   gminnej). To samo zastrzeżenie dotyczy identyfikatorów lub odznak pracowników
   ochrony - też muszą się wyraźnie różnić od tych, w jakie są wyposażeni funkcjona­
   riusze i pracownicy służb publicznych (np. Policji, Straży Pożarnej);

7. powiadamiania właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji o każ­
   dym przypadku rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracowni­
   ka ochrony z przyczyn wynikających z art. 52 kodeksu pracy (art. 32 ust. 4), tzn.
   ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych i popełnienia przez
   pracownika przestępstwa uniemożliwiającego dalsze zatrudnianie go na zajmowanym
   stanowisku, jeśli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym
   wyrokiem; zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykony­
   wania pracy na zajmowanym stanowisku;

8. udostępnienia Policji do kontroli obszarów, obiektów oraz urządzeń chronionych przez
   przedsiębiorcę i dokumentacji dotyczącej tej ochrony (art. 43, ust. 2);

9. usuwania w terminie uchybień i nieprawidłowości stwierdzonych podczas kontroli
   (arl. 43 ust. 3).

1.6. Wymagania kwalifikacyjne pracowników ochrony

Ustawa o ochronie osób i mienia w art. 2 pkt 6 zawiera wykładnię pojęcia pra­cownik ochron}', która jednoznacznie określa status prawny tej osoby. Przede wszystkim porządkuje dotychczasową terminologię, eliminując z niej takie określenia, jak agent, zleceniobiorca i in. Oznacza to, że pracownik ochrony jest osobą zatrudnioną przez pra­codawcę na podstawie umowy o pracę i jest pracownikiem w rozumieniu kodeksu pracy z wszelkimi stąd wynikającymi konsekwencjami.

Pracownikiem ochrony jest zatem według ustawy osoba posiadająca licencję pracow­nika ochrony fizycznej lub licencję pracownika zabezpieczenia technicznego i wykonują­ca zadania ochrony w ramach wewnętrznej służby ochrony albo na rzecz przedsiębiorcy, który uzyskał koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony

26 Blok ogólny

osób i mienia lub osoba wykonująca zadania ochrony w zakresie nie wymagającym licencji.

Z powyżs/.ego określenia wynika rozróżnienie pracowników ochrony na takich, którzy muszą posiadać licencję, aby wykonywać zadania ochronne, i na takich, którzy mogą wykonywać swoje zadania bez licencji. Kryterium tego podziału stanowi rodzaj czynności bądź działań w zakresie ochrony osób i mienia, które mogą być wykonywane wyłącznie prze/ pracownika ochrony posiadającego stosowną licencję. Są to te czynności, które ustawa wylicza w art. 25 ust. 2. Pracownicy ochrony zatrudnieni do wykonywania innych czynności niż wymienione w art. 25 ust. 2 nie muszą posiadać licencji. Należy więc przyjąć, że te inne czynności, które mogą być wykonywane przez pracownika nie posiadającego licencji, mają charakter drugorzędny, porządkowy, marginalny w stosunku do zasadniczego zadania, jakim jest ochrona osób i mienia.

Licencja jest niczym innym, jak zezwoleniem uprawnionego organu do wykonywania zadań związanych z ochroną osób i mienia w rozumieniu ustawy z 22 sierpnia 1997 r. Organem tym jest Komendant Wojewódzki Policji właściwy ze względu na miejsce za­mieszkania osoby ubiegającej się o licencję (art. 30 ust. 1). Licencja jest dwustopniowa, tzn. wydawana jest jako licencja pierwszego i drugiego stopnia. Ta druga jest wyższym stopniem licencji, daje bowiem uprawnienia wynikające z licencji pierwszego stopnia oraz dodatkowo inne uprawnienia zawodowe, których ta pierwsza nie zawiera. Są ponad­to dwa rodzaje licencji dwustopniowych - oddzielna dla pracownika ochrony fizycznej i oddzielna dla pracownika zabezpieczenia technicznego. Poniżej zostaną omówione uprawnienia pracownika ochrony wynikające z poszczególnych rodzajów i stopni licencji oraz wymagania stawiane osobom ubiegającym się o licencję.

Licencja pracownika ochrony fizycznej pierwszego stopnia

wymagana jest przy bezpośredniej ochronie fizycznej, stałej lub doraźnej, polegającej na ciągłym dozorze sygnałów przesyłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach i systemach alarmowych albo przy konwojowaniu wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych. Licencja ta jest potrzebna podczas czynności wykonywanych przez:

1. członków specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych, tzn. będących pracow­
   nikami wewnętrznych służb ochrony lub pracownikami przedsiębiorcy posiadającego
   koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób
   i mienia - jeśli ta formacja lub przedsiębiorca posiadają pozwolenie na broń na
   okaziciela;

2. członków zespołów konwojujących wartości pieniężne oraz inne przedmioty warto­
   ściowe lub niebezpieczne;

3. pracowników ochrony wykonujących bezpośrednio czynności związane z ochroną

osób;

4. osoby nadzorujące i kontrolujące pracę pracowników ochrony fizycznej nie posiada­
   jących licencji;

5. pracowników ochrony mających prawo do stosowania środków przymusu bezpośred­
   niego i do użycia broni palnej (art. 36 ust. l pkt 4 i 5);

6. pracowników ochrony wykonujących zadania na obszarach, w obiektach i urządzę-

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 27

niach podlegających obowiązkowej ochronie - tj. ujętych w odpowiedniej ewidencji prowadzonej przez wojewodę.

0 wydanie licencji pierwszego stopnia pracownika ochrony fizycznej może
ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki (art. 26 ust. 2):

1. jest obywatelem polskim;

2. ma ukończone 21 lat;

3. ukończyła szkołę podstawową;

4. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

5. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

6. ma uregulowany stosunek do służby wojskowej;

7. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania ubiegającej się osoby;

8. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

9. posiada dyplom lub świadectwo szkoły lub innej niż szkoła placówki oświatowej
   poświadczające uzyskanie specjalistycznego wykształcenia z zakresu ochrony osób

• mienia albo ukończyła kurs pracowników ochrony pierwszego stopnia i zdała
  egzamin przed komisją powołaną przez Komendanta Wojewódzkiego Policji.

Licencja pracownika ochrony fizycznej drugiego stopnia

uprawnia do wykony­wania tych samych czynności co licencja pierwszego stopnia, a więc do bezpośredniej ochrony fizycznej, stałej lub doraźnej albo polegającej na stałym dozorze sygnałów prze­syłanych, gromadzonych i przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach i systemach alarmowych lub na konwojowaniu wartości pieniężnych oraz innych przedmiotów warto­ściowych lub niebezpiecznych, a ponadto upoważnia do:

• opracowywania planów ochrony obiektu lub urządzenia, co jest np. bezwzględnie
  wymagane przy ochronie obszarów, obiektów lub urządzeń podlegających obowiązkowej
  ochronie i uzgodnienia tego planu z właściwym terytorialnie Komendantem Wojewódz­
  kim Policji (art. 7 ust. 1);

• organizowania i kierowania zespołami pracowników ochrony fizycznej - co jest
  z kolei niezbędną przesłanką do ubiegania się o koncesję na prowadzenie działalności
  gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia.

O wydanie licencji drugiego stopnia pracownika ochrony fizycznej może ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki:

1. jest obywatelem polskim;

2. ukończyła 2 l lat;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwa umyślne;

5. posiada co najmniej wykształcenie średnie;

6. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

7. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

28 Blok ogólny

8) legitymuje się świadectwem lub dyplomem szkoły lub innej placówki oświatowej, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznego wykształcenia w zakresie ochrony osób i mienia albo ukończyła kurs pracowników ochrony drugiego stopnia i zdała egzamin przed komisją powołaną przez Komendanta Wojewódzkiego Policji.

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego ochrony pierwszego stopnia

upoważnia do wykonywania specjalistycznych czynności technicznych polegających na: — montażu elektronicznych urządzeń i systemów alarmowych, sygnalizujących zagro­żenie chronionych osób i mienia;

• konserwacji i naprawach w miejscu ich zainstalowania;

• montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji,
  konserwacji, naprawach i awaryjnym otwieraniu w miejscu zainstalowania.

O wydanie licencji pracownika zabezpieczenia technicznego pierwszego stopnia może ubiegać się osoba, która spełnia następujące warunki:

1. ma ukończone 18 lat;

2. jest obywatelem polskim;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwa umyślne;

5. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

6. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

7. posiada wykształcenie zawodowe techniczne o specjalności elektronicznej, elektrycz­
   nej, łączności, mechanicznej lub ukończyła kurs pracownika zabezpieczenia technicz­
   nego, albo została przyuczona do wymienionych zawodów na podstawie odrębnych
   przepisów (np. na kursach organizowanych przez zakłady doskonalenia zawodowego).

Licencja pracownika zabezpieczenia technicznego ochrony drugiego stopnia

uprawnia do wykonywania tych samych czynności co licencja pierwszego stopnia zabezpieczenia technicznego, a ponadto do opracowywania projektów zabezpieczenia technicznego osób i mienia oraz do organizowania i kierowania zespołami pracowników zabezpieczenia technicznego. To ostatnie uprawnienie stanowi niezbędną przesłankę do ewentualnego ubiegania się o koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie technicznej ochrony osób i mienia.

Licencję pracownika zabezpieczenia technicznego drugiego stopnia może otrzy­mać osoba spełniająca następujące warunki:

1. jest obywatelem polskim;

2. ma ukończone 21 lat;

3. ma pełną zdolność do czynności prawnych, stwierdzoną własnym oświadczeniem;

4. nie była skazana prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

5. posiada nienaganną opinię wydaną przez Komendanta Komisariatu Policji właściwe­
   go ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

6. posiada zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań w dziedzinie ochrony
   osób i mienia, stwierdzoną orzeczeniem lekarskim;

Podstawy prawne wykonywania zadali ochrony osób i mienia 29

7) posiada wykształcenie co najmniej średnie techniczne o specjalności elektronicznej, elektrycznej, łączności lub mechanicznej albo stopień specjalizacji zawodowej przy­znawany na podstawie odrębnych przepisów.

Licencje, bez względu na ich rodzaj i stopień, wydaje, odmawia wydania, zawiesza lub cofa Komendant Wojewódzki Policji właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby i czyni to w formie decyzji administracyjnej. Decyzja ta zawierać musi podstawę prawną jej wydania, uzasadnienie i wskazanie sposobu oraz terminu ewentualnego odwołania.

Licencje są wydawane na czas nie określony, tzn. zawierają tylko datę, od której są ważne, a nie przewidują daty końcowej. Jednakże, jeśli pracownik ochrony nie wykonuje tego zawodu nieprzerwanie przez czas dłuższy niż 2 lata, to licencja wygasa z mocy ustawy (art. 33 ust. I).

Ustawa wprowadza i precyzyjnie określa, w jakich przypadkach Komendant Woje­wódzki Policji odmawia wydania licencji, cofa licencję i zawiesza licencję. Z brzmienia przepisów traktujących o odmowie wydania, cofnięciu lub zawieszeniu licencji wyni­ka, iż są to decyzje obligatoryjne, o ile zaistnieją przewidziane w ustawie okoliczności. Odmowa wydania każdego rodzaju licencji następuje w przypadku niespełnienia przez ubiegającą się osobę wyżej wymienionych warunków koniecznych do jej otrzymania.

Odmowa wydania licencji następuje także wtedy, gdy osoba ubiegająca się o nią nie uiści uprzednio wymaganej opłaty, której wysokość ustala Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w porozumieniu z Ministrem Finansów (art. 31 ust. l w związku z art. 30 ust. 3 i 4).

Ustawa przewiduje możliwość odebrania pracownikowi ochrony posiadanej licencji przez akt cofnięcia. Oznacza to całkowitą utratę licencji. Możliwe jest także zawieszenie praw wynikających z licencji na pewien czas i wówczas utrata licencji ma charakter warunkowy i czasowy.

Komendant Wojewódzki Policji jest zobowiązany z mocy ustawy do obligatoryjnego cofnięcia posiadanej licencji, jeśli pracownik ochrony fizycznej lub zabezpieczenia technicznego przestał spełniać te warunki, które umożliwiły mu jej uzyskanie, czyli:

1. utracił obywatelstwo polskie;

2. utracił pełną zdolność do czynności prawnych;

3. został skazany prawomocnym orzeczeniem sądu za przestępstwo umyślne;

4. utracił nienaganną opinię Komendanta Komisariatu Policji właściwego ze względu
   na miejsce zamieszkania osoby posiadającej licencję;

5. utracił zdolność fizyczną i psychiczną do wykonywania zadań ochronnych oraz, gdy
   pracuje w ochronie osób i mienia;

6. zgłosił zaprzestanie, w formie pisemnej, wykonywania zadań pracownika ochrony.
   Chodzi tu o zaprzestanie działalności ochronnej na czas dłuższy niż 2 lata lub na
   stałe, bowiem niewykonywanie zawodu pracownika ochrony przez czas dłuższy niż
   2 lata powoduje z mocy prawa wygaśnięcie licencji (art. 33 ust. 1);

7. wykonuje zadania pracownika ochrony z naruszeniem przepisów prawa, co jest
   stwierdzone w trybie odrębnych przepisów (np. według art. 52 kodeksu pracy -
   naruszenie obowiązków pracownika powodujące rozwiązanie stosunku pracy bez
   wypowiedzenia umowy o pracę).

30 Blok ogólny

Ustawa nie reguluje wprost postępowania z dokumentem stwierdzającym posiadanie licencji w razie jej cofnięcia. Należy jednak przyjąć, że podlega on zwrotowi do Ko­mendanta Wojewódzkiego Policji, co znajduje uzasadnienie pośrednie w przepisie art. 32 ust. 3 przewidującym zatrzymanie dokumentu licencji przez Komendanta Wojewódzkie­go Policji w razie zawieszenia praw wynikających z licencji, na czas tego zawieszenia. Jeśli zatem zawieszenie powoduje odebranie (zatrzymanie) dokumentu licencyjnego, to tym bardziej cofnięcie licencji.

Zawieszenie czasowe praw wynikających z licencji może być obligatoryjne lub fakultatywne. Komendant Wojewódzki Policji musi, z mocy ustawy (art. 32 ust. 1), za­wiesić prawa wynikające z licencji, jeżeli otrzyma wiadomość o wszczęciu postępowania karnego przeciwko pracownikowi ochrony o przestępstwo przeciw życiu, zdrowiu i mie­niu. Zawieszenie trwa do czasu wydania prawomocnego orzeczenia w sprawie i może zakończyć się zwróceniem dokumentu licencyjnego (w razie uniewinnienia) lub cofnię­ciem licencji (w razie skazania za przestępstwo umyślne).

Fakultatywne zawieszenie praw wynikających z licencji może nastąpić wtedy, gdy przeciwko pracownikowi toczy się postępowanie karne o przestępstwo inne niż przeciwko życiu, zdrowiu lub mieniu. Wówczas Komendant Wojewódzki Policji może, ale nie musi, zawiesić prawa wynikające z licencji do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy przez prokuraturę lub sąd.

Zawieszenie obligatoryjne lub fakultatywne wywiera ten skutek, że dokument stwier­dzający posiadanie licencji pracownik musi zwrócić do depozytu Komendantowi Woje­wódzkiemu Policji na czas trwania zawieszenia. W zależności od wyniku postępowania karnego następuje zwrot dokumentu pracownikowi (w razie umorzenia, uniewinnienia) lub cofnięcie licencji i utrata dokumentu (w razie skazania).

Czas niewykonywania zawodu z powodu zawieszenia praw wynikających z licencji nie liczy się jako czas niewykonywania zawodu w ogóle, powodujący po upływie 2 lat wygaśnięcie licencji. Jedynie niewykonywanie zawodu od dnia uzyskania licencji przez ponad 2 lata albo przerwa w wykonywaniu zawodu trwająca dłużej niż 2 lata powoduje z mocy prawa wygaśnięcie licencji. Ponowne uzyskanie licencji jest możliwe na ogólnych warunkach ustawowych.

Ustawa nakłada obowiązek na pracodawców zatrudniających pracowników ochrony, aby powiadamiali Komendanta Wojewódzkiego Policji o każdym przypadku rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika ochrony z przyczyn określonych w art. 52 kodeksu pracy, tj.:

1. ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych;

2. popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które
   uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo
   jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem;

3. zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy
   na zajmowanym stanowisku.

Takie zawiadomienia mają na celu umożliwienie Komendantowi Wojewódzkiemu Policji podjęcia właściwej decyzji o zawieszeniu bądź cofnięciu praw wynikających z licencji.

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 3 l

1.7. Uprawnienia pracowników ochrony w ochronie osób i mienia z uwzględnieniem środków przymusu bezpośredniego oraz użycia broni palnej

Ustawa dokonuje zróżnicowania uprawnień pracownika ochrony wykonującego zada­nia przy ochronie osób i mienia w zależności od miejsca podejmowania działań ochron­nych, dzieląc je na uprawnienia przysługujące pracownikowi w granicach chronionych obiektów i obszarów oraz na uprawnienia przysługujące mu poza granicami chronionych obiektów i obszarów.

Uprawnienia pracownika ochrony w granicach chronionych obiektów i obszarów zostały wyspecyfikowane w art. 36 ustawy i polegają na:

1. ustaleniu, czy osoby przebywające w chronionym obiekcie lub na jego obszarze mają
   prawo lam przebywać zgodnie z obowiązującymi zasadami. W razie wątpliwości co
   do tożsamości kontrolowanej osoby, pracownik może ją legitymować;

2. wezwaniu osób nieuprawnionych do przebywania w chronionym obiekcie lub na
   obszarze do opuszczenia tych miejsc;

3. wezwaniu do opuszczenia chronionych miejsc przez osoby zakłócające porządek, bez
   względu na prawo przebywania w tych miejscach;

4. ujęciu, czyli zatrzymaniu osób, które swym zachowaniem stwarzają w sposób oczy­
   wisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego albo dla chronionego
   mienia w celu niezwłocznego przekazania tej osoby Policji. Czas zatrzymania ujętych
   osób powinien być możliwie najkrótszy, pozwalający na bezzwłoczne przekazanie ich
   w ręce Policji;

5. zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego w razie zagrożenia dóbr powierzo­
   nych ochronie lub w celu odparcia ataku na pracownika ochrony. Środkami przy­
   musu bezpośredniego mogą być w zależności od potrzeby i ich skuteczności:

1. siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających lub podobnych technik obrony,

2. kajdanki,

3. pałki obronne wielofunkcyjne,

4. psy obronne,

5. paralizatory elektryczne,

6. broń gazowa i ręczne miotacze gazu;

6) możliwości użycia broni palnej w następujących przypadkach:

1. w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie
   pracownika ochrony lub innej osoby,

2. przeciwko osobie, która nie zastosowała się do wezwania natychmiastowego
   porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić
   może życiu lub zdrowiu pracownika ochrony lub innej osoby,

3. przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną pra­
   cownikowi ochrony,

4. w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na ochra­
   niane osoby, wartości pieniężne oraz inne przedmioty wartościowe lub niebez­
   pieczne.

32 Blok ogólny

Uprawnienia pracownika ochrony do podejmowania działań ochronnych poza granicami chronionych obiektów i obszarów określone zostały w art. 37 ustawy i polegają na:

1. prawie do ujęciu osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie
   dla życia, zdrowia lub chronionego mienia w celu niezwłocznego przekazania ich
   Policji;

2. prawie do użycia (podczas konwojowania wartości pieniężnych, przedmiotów war­
   tościowych lub niebezpiecznych, w razie gwałtownego, bezprawnego zamachu na
   konwojowane wartości lub osoby je ochraniające):

1. środków przymusu bezpośredniego w postaci siły fizycznej, kajdanek, pałek
   obronnych wielofunkcyjnych, paralizatorów elektrycznych i broni gazowej lub
   ręcznych miotaczy gazu,

2. broni palnej.

Zastosowanie przez pracownika ochrony środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej, o czym była mowa wyżej, ustawodawca jeszcze dodatkowo obwarowuje następującymi ograniczeniami:

1. środki przymusu bezpośredniego lub broń palna powinny być użyte w taki sposób, aby
   możliwie najmniej naruszały dobra osobiste osoby, wobec której zostały zastosowane;

2. środki przymusu bezpośredniego lub broń palna mogą być zastosowane przez pra­
   cownika ochrony wyłącznie wobec osób uniemożliwiających mu wykonywanie zadań
   ochronnych określonych w ustawie (art. 38 ust. 1);

3. środki przymusu bezpośredniego powinny być adekwatne do potrzeb wynikających
   z zaistniałej sytuacji i zastosowane tylko wówczas, gdy jest to niezbędne do podpo­
   rządkowania się wezwaniu do określonego zachowania;

4. środki przymusu bezpośredniego w postaci: pałek obronnych wielofunkcyjnych, psów
   obronnych, paralizatorów elektrycznych, broni gazowej i ręcznych miotaczy gazu nie
   wolno stosować wobec kobiet o widocznej ciąży, osób z wyglądu poniżej 13 lat, osób
   w podeszłym wieku oraz osób o widocznej niepełnosprawności;

5. pracownik ochrony wykonując zadania ochronne może nosić przydzieloną mu broń
   palną tylko wtedy, gdy jest w mundurze lub innym ubiorze stosowanym przez
   specjalistyczną uzbrojoną formację ochronną, jednakże nie wolno mu nosić broni, gdy
   wykonuje bezpośrednio zadania w zakresie utrzymania bezpieczeństwa i porządku
   publicznego podczas trwania masowych imprez publicznych (art. 40 i art. 41);

6. pracownik ochrony może nosić przydzieloną mu broń palną także bez munduru lub
   ubioru specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej, gdy wykonuje zadania ochrony
   osób w miejscu publicznym (art. 40 ust. 2);

7. użycie broni palnej przez pracownika ochrony powinno wyrządzić możliwie najmniej­
   szą szkodę osobie, przeciwko której została użyta, nie może zmierzać do pozbawienia
   jej życia oraz nie powinno narażać na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia
   innych, postronnych osób (art. 36 ust. 2);

8. broni palnej nie wolno użyć w stosunku do kobiet o widocznej ciąży, osób, których
   wygląd wskazuje na wiek poniżej 13 lat, osób w podeszłym wieku i o widocznej
   niepełnosprawności (art. 36 ust. 3).

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 33

Przedstawione wyżej warunki stosowania środków przymusu bezpośredniego i użycia broni palnej przez pracownika ochrony podczas wykonywania zadań ochronnych mają charakter podstawowy, ale ogólny. Na podstawie delegacji ustawowej zawartej w przepi­sach arl. 38 ust. 5 i art. 39 ust. l organem uprawnionym do wydania przepisów wykonaw­czych jest Rada Ministrów, która w drodze stosownych rozporządzeń określa szczegółowe warunki i sposoby użycia środków przymusu bezpośredniego oraz szczegółowe warunki i sposób postępowania pracowników ochrony przy użyciu broni palnej.

Pracownicy ochrony korzystają z takiej samej ochrony prawno-karnej (art. 42), jaką objęci są wszyscy obywatele z wyjątkiem tych pracowników, którzy wykonują zadania ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie. Ci ostatni korzystają bowiem ze wzmożonej ochrony prawnej, takiej samej jaka przewidziana jest w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych.

Ta wzmożona ochrona karna, polegająca na surowszej odpowiedzialności spraw­cy przestępstwa wymierzonego przeciwko pracownikowi ochrony, dotyczy takich prze­stępstw, jak:

• naruszenie nietykalności cielesnej pracownika ochrony podczas wykonywania
  zadań ochrony (art. 229 § l kk);

• czynna napaść na pracownika ochrony dokonana przez kilku sprawców lub z uży­
  ciem niebezpiecznego przedmiotu (broni palnej, noża itp.) - art. 223 § l kk;

• zmuszenie pracownika ochrony przemocą lub groźbą bezprawną do przedsięwzię­
  cia lub zaniechania prawnej czynności służbowej (art. 224 § 2 i 3 kk);

• zniewaga pracownika ochrony podczas pełnienia obowiązków służbowych (art. 226
  § l kk).

Należy wyraźnie zaznaczyć, że ze wzmożonej ochrony karnej korzystają tylko ci pra­cownicy, którzy w momencie popełnienia przeciwko nim jednego z wyżej wymienionych przestępstw spełniają jednocześnie dwa warunki:

• wykonują zadania ochronne na obszarze, obiekcie lub urządzeniu podlegającemu
  obowiązkowej ochronie w myśl przepisów rozdziału 2 ustawy o ochronie osób i mienia
  z 22 sierpnia 1997 r.,

• przestępstwo zostało popełnione w czasie wykonywania zadań ochronnych na tych
  obszarach, obiektach lub urządzeniach.

1.8. Odpowiedzialność karna pracownika ochrony

Ustawa określa w przepisach art. 48, 49 i 50 trzy stany faktyczne przestępstw, jakie mogą pojawić się w związku z uregulowaniami w niej zawartymi. Ustawodawca uznał, że opisane w wyżej wymienionych przepisach odstępstwa od zasad przewidzianych w tej ustawie są tak bardzo szkodliwe, iż wymagają zagrożenia sankcją karną. Są to następujące występki:

1) niedopełnienie obowiązku zapewnienia fizycznej lub technicznej ochrony obiektowi, obszarowi lub urządzeniu. Jest to występek umyślny, a więc sprawca wie, że ciąży na nim taki obowiązek i świadomie go nie wykonuje. Obowiązek zapewnienia ochrony może wynikać z ustawy, np. obowiązek taki mają kierownicy jednostek bezpośrednio

34 Blok ogólny

zarządzający obszarami, obiektami i urządzeniami podlegającymi obowiązkowej ochronie i umieszczonymi w ewidencji wojewody lub też obowiązek ten może wynikać z innych przepisów, a nawet umów. Strona przedmiotowa tego przestępstwa polega na bruku fizycznej lub technicznej ochrony, a więc na nieczynieniu tego, do czego sprawca przestępstwa był zobowiązany. Wystąpienie skutku nie ma znaczenia dla bytu tego przestępstwa, jest to bowiem występek formalny (art. 48);

2. prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia bez
   wymaganej koncesji, co jest równoznaczne z prowadzeniem tej działalności wbrew
   przepisom ustawy. Nielegalna działalność gospodarcza ma miejsce wtedy, gdy osoba
   prowadząca ją nie ubiegała się o koncesję i dlatego jej nie posiada oraz wtedy, gdy
   prowadzi działalność gospodarczą pomimo cofnięcia koncesji. Należy przyjąć, że
   odpowiedzialność karna osoby prowadzącej działalność gospodarczą zachodzi także
   wtedy, gdy prowadzi ją niezgodnie z warunkami koncesji, co wynika z redakcji
   przepisu art. 49 ustawy, który mówi o wymaganej koncesji, a nie o koncesji w ogóle;

3. przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez pracownika ochrony
   przy wykonywaniu zadań ochronnych, które spowodowały naruszenie dobra osobi­
   stego człowieka (art. 50). Dla bytu tego przestępstwa niezbędne jest wskazanie, które
   z uprawnień zostało przekroczone lub który z konkretnych obowiązków nie został
   przez pracownika ochrony dopełniony. Ten katalog uprawnień i obowiązków wyni­
   kać może z przepisów ustawy, przepisów wykonawczych do ustawy albo z zakresu
   czynności na danym stanowisku lub przy wykonywaniu określonej czynności. Innym
   koniecznym warunkiem odpowiedzialności z art. 50 jest wystąpienie skutku w posta­
   ci naruszenia dobra osobistego człowieka. Między niedopełnieniem obowiązku lub
   przekroczeniem uprawnień a skutkiem w postaci naruszenia dobra osobistego czło­
   wieka musi istnieć związek przyczynowy. Oznacza to, że skutek w postaci narusze­
   nia dobra osobistego człowieka jest bezpośrednio wynikiem przekroczenia uprawnień
   lub niedopełnienia obowiązków przez pracownika ochrony. Bez tego przekroczenia
   uprawnień lub niedopełnienia obowiązków skutek nie nastąpiłby.

Wreszcie koniecznym elementem odpowiedzialności karnej z art. 50 jest wymóg, aby przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków miało miejsce przy wykonywa­niu z.adań przez pracownika ochrony. Mamy tu do czynienia z rezygnacją ustawodawcy z określenia czasownikowego podczas na rzecz bardziej precyzyjnego/7r<:y.

Dobrem osobistym w rozumieniu art. 50 może być np. wolność, nienaruszalność mieszkania lub lokalu, cześć, godność, nietykalność cielesna.

1.9. Zakres i tryb sprawowania przez Policję nadzoru nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi

Problematyce nadzoru i kontroli funkcjonowania specjalistycznych uzbrojonych for­macji ochronnych poświęcony jest zasadniczo rozdział 7 ustawy o ochronie osób i mie­nia, chociaż przepisy mówiące o uprawnieniach Policji wobec służb ochronnych spotkać można także w innych rozdziałach. Ustawodawca w kilku miejscach mówi o nadzorze

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 35

i kontroli, stosując jednak zróżnicowaną terminologię. I tak np. w art. l pkt 5, okre­ślając merytoryczny zasięg obowiązywania ustawy stanowi, że ustawa ustala nadzór nad funkcjonowaniem ochrony osób i mienia, a w art. 23 ust. l mówi: „Minister Spraw We­wnętrznych i Administracji może upoważnić Komendanta Głównego Policji do kontroli działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia wymagającej konce­sji", zaś w art. 43 ust. l stwierdza: „Komendant Główny Policji sprawuje nadzór nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych ...".

Przepisy rozdziału 7 ustawy określają zakres nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (art. 43 ust. 1) oraz sposoby lub formy wykonywania tego nadzoru (art. 43 ust. 2).

Nadzór swoim zakresem obejmuje następujące zagadnienia funkcjonowania specja­listycznych uzbrojonych formacji ochronnych:

1. zasady i sposoby realizacji zadań ochrony osób i mienia przez te formacje,

2. badanie sposobów użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej przez
   pracowników ochrony,

3. sprawdzanie posiadania przez pracowników ochrony wymaganych licencji.

Formami i sposobami wykonywania powyższego nadzoru nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi są:

1. kontrola organizacji i zasad działania formacji, jej uzbrojenia i wyposażenia oraz za­
   sad współpracy z innymi formacjami i służbami, np. strażami gminnymi, Państwową
   Strażą Pożarną itp.;

2. kontrola zgodności aktualnego stanu ochrony obszaru, obiektu lub urządzenia z pla­
   nem ochrony jednostki;

3. prawo wstępu uprawnionego funkcjonariusza Policji, okazującego legitymację służ­
   bową i pisemne upoważnienie (art. 46), na teren obszarów, obiektów lub innych
   miejsc, w których jest prowadzona ochrona oraz żądania wyjaśnień i udostępnienia
   lub wglądu w dokumentację ochronną;

4. prawo wstępu na teren siedziby przedsiębiorcy prowadzącego działalność w zakresie
   ochrony osób i mienia, ale tylko w takich dniach i godzinach, w jakich jest
   prowadzona lub powinna być prowadzona działalność;

5. wydawanie pisemnych zaleceń kontrolowanym specjalistycznym formacjom w celu
   usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości i dostosowania działalności kontrolowanej
   formacji ochronnej do przepisów prawa. Kierownik jednostki kontrolowanej jest
   zobowiązany do usunięcia, w terminie określonym w zaleceniu, stwierdzonych w toku
   kontroli uchybień i nieprawidłowości pod rygorem cofnięcia koncesji (art. 43 ust. 3
   w związku z art. 22 ust. 2 pkt 3).

Kompetencje Policji w zakresie nadzoru i kontroli nad działalnością podmiotów zajmujących się ochroną osób i mienia są znaczne i rozległe. Opinie Policji mają istotny wpływ na udzielenie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, na zakres i formę tych usług (art. 16), na dobór pracowników ochrony (rozdział 5) oraz na przebieg realizacji zadań ochronnych w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej przez uprawnione podmioty.

36 Blok ogólny

Do ustawowych szczegółowych uprawnień nadzorczych Policji nad szeroko pojętą działalnością w sterze ochrony osób i mienia należą także:

1. opiniowanie przez właściwego miejscowo Komendanta Wojewódzkiego Policji wnio­
   sku o udzielenie koncesji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na prowa­
   dzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia. Opinia
   ta może mieć wpływ na wydanie koncesji, odmowę wydania, bądź jej modyfikację
   w stosunku do propozycji zgłoszonej we wniosku albo polegać może na dodaniu
   nowych warunków wykonywania usług ochronnych (art. 16);

2. spowodowanie, w drodze złożenia stosownego wniosku do Ministra Spraw Wewnętrz­
   nych i Administracji, cofnięcia koncesji, jeśli przedsiębiorca uniemożliwia Policji
   przeprowadzenia kontroli lub nie usunął w terminie wyznaczonym przez Policję uchy­
   bień stwierdzonych w toku kontroli (art. 22 ust. l pkt l lit. b i ust. 2 pkt 3);

3. art. 23 zawiera ustawowe, generalne upoważnienie Ministra Spraw Wewnętrznych
   i Administracji (jako organu koncesyjnego) dla Komendanta Głównego Policji do
   kontroli działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, który
   z kolei może zlecić przeprowadzenie kontroli Komendantowi Wojewódzkiemu Poli­
   cji. Wiadomo, że ci ostatni realizują te zadania nie osobiście, lecz za pośrednictwem
   podległych im policjantów. Uprawniony do kontroli policjant musi poza legitymacją
   służbową okazać pisemne upoważnienie Komendanta Wojewódzkiego Policji stwier­
   dzające, że ten właśnie, a nie jakikolwiek policjant, może przeprowadzić kontrolę
   w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie osób i mienia;

4. wyrażenie aprobaty przy czynności uzgadniania planu ochrony obszarów, obiektów
   i urządzeń umieszczonych w ewidencji wojewody, a podlegających obowiązkowej
   ochronie (art. 7). Odmowa uzgodnienia planu ochrony przez Komendanta Wojewódz­
   kiego Policji uniemożliwia wykonywanie działalności ochronnej do czasu uzyskania
   decyzji uzgadniającej. Ponieważ odmowa uzgodnienia planu ochrony jest decyzją
   administracyjną, więc przysługuje autorowi' planu prawo złożenia zażalenia do Ko­
   mendanta Głównego Policji;

5. wydawanie przez właściwego terytorialnie Komendanta Wojewódzkiego Policji ze­
   zwoleń na utworzenie wewnętrznej służby ochrony w jednostce organizacyjnej,
   w skład której nie wchodzą obszary, obiekty lub urządzenia podlegające obowiąz­
   kowej ochronie umieszczone w ewidencji wojewody. Zezwolenie powinno być po­
   przedzone wnioskiem kierownika takiej jednostki uzasadnionym ważnym interesem
   gospodarczym lub publicznym (art. 10 ust. 1);

6. odmowa wydania zezwolenia przez Komendanta Wojewódzkiego Policji na utworze­
   nie wewnętrznej służby ochrony, jeśli plan ochrony nie zawiera danych wymaganych
   przez ustawę lub nie została zapewniona przez wnioskującą jednostkę realizacja wa­
   runków określonych w przepisach wykonawczych do ustawy (art. 11 ust. 1);

7. cofnięcie zezwolenia przez Komendanta Wojewódzkiego Policji na działalność we­
   wnętrznej służby ochrony, jeśli zachodzą warunki określone w art. 11 ust. 2;

8. obowiązek współpracy wewnętrznych służb ochrony w zakresie ochrony osób i mienia
   z Policją (art. 12);

Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia 37

9) wydawanie, odmowa wydania, zawieszenie i cofnięcie licencji pracownika ochrony przez właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby Komendanta Woje­wódzkiego Policji (art. 30, 31, 32);

10) opiniowanie przez Komendanta Komisariatu Policji osób ubiegających się o wydanie licencji pracownika ochrony fizycznej osób i mienia i pracownika zabezpieczenia technicznego (art. 26 ust. 3 pkt l, art. 27 ust. 3 pkt l, art. 28 ust. 3 pkt. l i art. 29 ust. 3 pkt 1). Jednym z warunków otrzymania licencji jest uzyskanie nienagannej opinii wydanej przez Komendanta Komisariatu Policji właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o licencję;

l l) opiniowanie okresowo pracowników ochrony przez organa Policji (art. 30 ust. 5 pkt 2).

Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, póz. 740).

Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr II, póz. 95, art. 82 i 88).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 maja 1998 r. w sprawie rodzajów dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o udzielenie koncesji ua prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia (Dz. U. Nr 69, póz. 457).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 maja 1998 r. w sprawie dokumentacji wymaganej przy prowadzeniu działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia (Dz. U. Nr 69. póz. 458).

Rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 4 czerwca 1998 r. w sprawie wzoru i trybu wydawania licencji pracownika ochrony fizycznej i licencji pracownika zabezpieczenia technicznego oraz trybu i częstotliwości wydawania przez organy Policji opinii o pracownikach ochrony (Dz. U. Nr 78. póz. 511).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu postępowania pracowników ochrony przy użyciu broni palnej (Dz. U. Nr 86, póz. 543).

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobów użycia przez pracowników ochrony środków przymusu bezpośredniego (Dz. U. Nr 89, póz. 563).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 22 lipca 1998 r. w sprawie wysokości i trybu wnoszenia opłaty za wydanie licencji pracownika ochrony (Dz. U. Nr 98. póz. 627).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z. dnia 6 sierpnia 1998 r. w sprawie zasad uzbrojeniu specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych i warunków przechowywania oraz ewiden­cjonowania broni i amunicji (Dz. U. Nr l 13, póz. 730).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw wydawanych przez szkoły i inne placówki oświatowe, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia, minimalnego zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego stopnia oraz zakresu obowiązujących tematów egzaminiów i trybu ich składania, składu komisji egzaminacyjnej i sposobu przeprowadania egzaminu (Dz. U. Nr II, póz. 731).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie zakresu wiadomości obowiązujących na egzaminie dla pracowników specjalistycznych uzbrojonych formacji obronnych, którzy uzyskali świadectwa potwierdzające zdanie egzaminu z zakresu znajomości pełnienia służby strażniczej z bronią (Dz. U. Nr 113. póz. 732).

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 sierpnia 1998 r. w sprawie szczegóło­wych zasad wydawania upoważnień do kontroli oraz trybu wykonywania czynności nadzoru Komendanta Głównego Policji nad działalnością specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (Dz. U. Nr 116, póz. 752).

WYBRANE ZAGADNIENIA PSYCHOLOGII

3.1. Wybrane zagadnienia procesów poznawczych

3.1.1. Odbiór danych

Dla prawidłowego funkcjonowania człowieka niezbędna jest umiejętność rozpozna­wania i przewidywania zdarzeń zachodzących w środowisku zewnętrznym. Informacje o jego naturze odbierane są za pomocą narządów zmysłów (zbudowanych z tzw. komórek receptorowych) i odpowiadających im ośrodków w mózgu. Dzięki nim organizmy żywe wrażliwe są na odpowiednie cechy fizykochemiczne, przestrzenne i czasowe środowiska. Bodźce zewnętrzne działają na tzw. eksteroreceptory, dochodzące z wnętrza organi­zmu - interoreceptory. Należy pamiętać, że na organizm w sytuacji naturalnej nigdy nie działa tylko jeden rodzaj bodźców - człowiek funkcjonuje w obrębie tzw. sytuacji bodźcowej. Dochodzące bodźce mogą mieć charakter falowy (bodźce świetlne, dźwię­kowe, termiczne), mechaniczny (uderzenie, nacisk), chemiczny (skład płynów i gazów). Każdemu rodzajowi bodźca przyporządkowany jest specyficzny typ receptora (np. słucho­wy - bodźcom dźwiękowym, skórny - dotykowym). Dla prawidłowego odbioru bodźców ma znaczenie siła, czas i sposób zadziałania bodźca. Aby narządy zmysłów odpowie­dzialne za odbiór bodźców (receptory) w ogóle mogły wykryć działający bodziec, musi on osiągnąć pewną wielkość określaną mianem progu absolutnego. Bodźce o wartości poniżej tego progu (podprogowe) nie są wcale odbierane. Bodźce działające długo i jed­nostajnie przestają być zauważane (tzw. zjawisko adaptacji zmysłów). Dopływające do organizmu bodźce muszą zostać odebrane i odkodowane (tzw. proces percepcji). Ana­liza przekazów bodźcowych odbywa się na kilku etapach. Pierwszy etap, czyli odbiór danych, to praca receptorów (czyli narządów zmysłów) reagujących na określony typ sty­mulacji. Przetwarzają one odebrane informacje na impuls elektryczny wysyłany drogami nerwowymi do centralnego układu nerwowego. Receptory za pomocą tzw. detektorów

54 Blok ogólny

cech rozpoznają tylko pewne specyficzne cechy bodźca. Pobudzeniu ulegają tylko okre­ślone komórki nerwowe, przekazujące impuls do stacji przekaźnikowych (odpowiednich struktur układu nerwowego) i dalej do kory mózgowej, gdzie powstają tzw. wrażenia zmysłowe (czyli odzwierciedlenia cech zmysłowych przedmiotów, np. wrażenie smaku, barwy, ruchu, temperatury, dotyku).

3.7.2. Spostrzeganie

Organizacja spostrzeżeń uzależniona jest od:

1) charakteru bodźca - największe szansę na zauważenie ma taki układ bodźców, który
jest największy, najczęściej się powtarza oraz jest najbardziej żywy, ze względu na
kształt, kontrastowość lub barwę.

Zdecydowaną większość informacji o otaczającym świecie odbieramy za pomocą wzroku. Narząd wzroku (oko) wrażliwy jest na fale świetlne w określonym paśmie częstotliwości promieniowania elektromagnetycznego. Receptory wzrokowe (czop­ki i pręciki) reagują na barwy oraz różne odcienie jasności. Pobudzenie komórek receptorowych oka przekazywane jest za pomocą drogi wzrokowej do odpowied­niego ośrodka w korze mózgowej, który umożliwia przetworzenie fal świetlnych w obrazy, czyli wrażenia wzrokowe. Następnie odbywa się ich selekcja, organiza­cja i interpretacja. W ten sposób powstaje subiektywny obraz rzeczywistości, tzw. spostrzeżenie. Proces spostrzegania przebiega na dwóch poziomach: - sensomoto-rycznym (spostrzeganie pewnych całości przestrzenno - czasowych: punktów, brył, dźwięków) i semantyczno-operacyjnym (spostrzeganie przedmiotów, osób, sytuacji, a także znaków, gestów, pisma, nadanie sensu temu, co spostrzegamy);

2) tła lub otoczenia - to, czy możemy odebrać spostrzeżenie wzrokowe, zależy zatem
od prawidłowego działania wszystkich części analizatora wzrokowego. Istnieją pewne
specyficzne warunki odbioru kiedy, pomimo iż części analizatora nie wykazują
żadnych uszkodzeń - spostrzeżenia mogą być błędne. Decydują o tym tzw. bodźcowe
wyznaczniki percepcji, wywołujące złudzenia wzrokowe.

Złudzenia wzrokowe mogą polegać na: błędnym odczytaniu wielkości i koloru przedmiotów, ruchu, głębi oraz odległości. I tak np. złudzenie oparte na kontraście wielkości zostaje wywołane przez umieszczenie elementu w otoczeniu mniejszych od niego (wydaje się wówczas większy niż w rzeczywistości) lub większych (wydaje się wtedy mniejszy). Natomiast złudzenie oparte na kontraście barw polega na tym, że len sam kolor na ciemnym tle sprawia wrażenie jaśniejszego, a na jasnym — ciemniejszego. Ponadto ten sam przedmiot oświetlony jaśniej wydaje się bliższy i większy. Stopniowa zmiana oświetlenia na coraz ciemniejsze wywoła wrażenie oddalania się przedmiotu od obserwatora (tzw. ruch pozorny). Opisane przykłady ilustrują dezorganizujący wpływ tła na spostrzeganie obserwowanych elementów. Złudzeniom ulegamy często w sytuacjach nowych i niejednoznacznych. Jeżeli jednak poznamy dobrze jakiś przedmiot, będziemy zawsze spostrzegać go jednakowo nieza­leżnie od oświetlenia, położenia i odległości z jakiej go obserwujemy. Zjawisko to nosi nazwę stałości spostrzegania (stałość wielkości, barwy, kształtu). Stałość spo­strzegania sprawia, że jesteśmy skłonni organizować spostrzegane bodźce tak, aby

Wyrane zagadnienia psychologii 55

utrzymać jedność i integralność spostrzeżeń. Podstawowe znaczenie w tym procesie ma nasza skłonność do spostrzegania figury w odróżnieniu od tła. Figura ma zawsze kształt, jest bliżej od tła, jest podobna do jakiegoś przedmiotu i jest wyraźna, ma bardziej nasyconą barwę, posiada kontur i tło wokół siebie. Na podstawie docierających do nas informacji staramy się zawsze stworzyć najlepsza figurę, jaką możemy. Uzupełniamy nawet brakujące jej części, aby uczynić ją bardziej stabilną, regularną i kompletną;

3) wpływu uczuć osobistych, nastawień popędów, czyli czynników związanych z oso­bą obserwatora. Należą do nich: uprzednie nastawienia, przynależność do określo­nej kultury, czynniki motywacyjne i osobowościowe (potrzeby, popędy), kontekst społeczny. Uprzednie nastawienie sprawia, że jesteśmy przygotowani do dostrzeże­nia określonego bodźca, szybciej na niego reagujemy, ponieważ oczekujemy na jego pojawienie się. Również popędy wywołują w nas gotowość do spostrzegania w pe­wien określony sposób i sprawniejszego wychwytywania bodźców, które mogłyby te popędy zaspokoić (np. osoby głodne rysunki niejednoznaczne w treści interpretują jako przedstawiające artykuły spożywcze). Odwrotnie natomiast reagujemy na tzw. słowa tabu - rozpoznajemy je gorzej i dłużej niż bodźce neutralne (zjawisko obron­ności percepcyjnej). Podobnie preferowane wartości i potrzeby decydując tym, które i czy w ogóle przedmioty zostaną spostrzeżone, a także jak długo pozostaną w naszej pamięci (np. osoby ubogie systematycznie oceniają monety jako większe niż są one w rzeczywistości). Na to, co spostrzegamy mają również wpływ sytuacje społeczne, np. nacisk grupy. Osoby niezależne w sądach polegają na sobie, a ich spostrzeżenia są wolne od opinii grupy. Istnieją jednak osoby, które podlegają naciskowi grupy do tego stopnia, że nawet proste spostrzeżenia ulegają u nich zniekształceniu. Można zatem przyjąć, że szczególnie wtedy, kiedy warunki wizualne są złe, a bodziec jest niejednoznaczny, spostrzeganie jest pod silnym wpływem procesów wewnętrznych, rozumianych jako pragnienia, obawy, uprzedzenia, oczekiwania.

3.1.3. Przetwarzanie danych

Po odbiorze bodźca przez receptory i przesłaniu informacji do mózgu rozpoczyna się etap przetwarzania informacji. Polega on na wyodrębnieniu i sprecyzowaniu danych pozyskanych na etapie wcześniejszym, czyli dokonaniu analizy i syntezy informacji. Da­ne sensoryczne (czyli zmysłowe) mogą zostać rozpoznane i zinterpretowane tylko dzięki równoczesnemu włączeniu się do analizy procesów pamięci, myślenia oraz procesów decyzyjnych.

Rozpoznanie docierającego sygnału jest możliwe po skonfrontowaniu go z nagroma­dzonymi wcześniej w magazynie pamięci informacjami. Zachodzi wtedy proces iden­tyfikacji i dyskryminacji. Identyfikacja to proces syntezy, uchwycenie cech wspólnych między przedmiotami z tej samej klasy (rozpoznanie przedmiotu - co to jest). Dyskrymi­nacja natomiast to proces analizy, dostrzeganie różnic, które mogą wyłączyć przedmiot z danej klasy bądź kategorii (wyróżnienie wśród innych rzeczy - czy to jest to). Do analizy informacji sensorycznej wykorzystywane są dwa elementy: cechy sensoryczne bodźca i oczekiwania - czyli wiedza o tym, czym sygnał ma być. Informacji tego rodzaju

56 Blok ogólny

dostarcza kontekst zdarzenia, dzięki któremu wiemy, czego w danym momencie możemy oczekiwać. Jeżeli cechy scnsoryczne i oczekiwania uzupełniają się, tworzy się jednolite spostrzeżenie. Jeżeli napływające informacje nie potwierdzą oczekiwania, jednostka jest aktywizowana do poszukiwania nowych danych, które zakończyłoby się wytworzeniem wyraźnego obrazu spostrzeżeniowego.

3.1.4. Zapamiętywanie

Pamięć to zdolność do tworzenia i magazynowania śladów uprzednich doznań i reak­cji. Zapamiętywanie zatem to nie tylko przyswajanie sobie informacji, ale również prze­chowywanie ich (pamiętanie) oraz odtwarzanie (przypominanie lub rozpoznawanie). Pamięć charakteryzuje się następującymi cechami: trwałością (zdolność do przechowy­wania materiału pr/.ez dłuższy czas), dokładnością (wierność zapamiętanego materiału), szybkością (zdolność do szybkiego przyswojenia sobie nowego materiału), gotowością (zdolność do szybkiego i łatwego odtwarzania), zakresem (ilość materiału, który jedno­cześnie może zostać objęty zapamiętywaniem). Wyróżniamy kilka rodzajów pamięci ze względu na rodzaj zapamiętywanych bodźców np.: pamięć wzrokową, słuchową, doty­kową. Zapamiętywane są przedmioty, ich właściwości, relacje między nimi (jakościowe, przestrzenne, czasowe) oraz nasz emocjonalny stosunek do nich. Wiedzę o rzeczywi­stości i doświadczenie życiowe utrwalamy w pamięci w postaci językowej. Jest to tzw. zapamiętywanie myślowe, stanowiące pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości, umoż­liwiające zapamiętanie treści, struktury i sensu materiału. Zapamiętywanie sensoryczne natomiast opiera się na mechanicznym zapamiętaniu materiału bodźcowego bez zrozu­mienia jego znaczenia. Zapamiętywać można w sposób dowolny (zamierzony) w toku świadomie zorganizowanego działania, którego celem jest zapamiętanie lub mimowolny (bez specjalnego zamiaru). Aby bodziec w ogóle został zauważony, musi dla danego osobnika nabrać znaczenia, czyli wywołać reakcję emocjonalną. Jeżeli jednak prze­kroczy ona pewną granice natężenia, zacznie wywierać hamujący wpływ na przebieg procesu zapamiętywania (stąd będąc w stanie wzburzenia emocjonalnego zapominamy wiele składników i istotnych szczegółów sytuacji).

W zależności od trwałości przechowywanych w pamięci informacji wyróżniamy: pa­mięć krótkotrwałą (umożliwiającą bezpośrednio po jednorazowej prezentacji materiału odtworzenie 1+2 elementów) i pamięć długotrwałą (powstającą na skutek wielokrotnej prezentacji materiału, dzięki czemu pozostaje on na dłużej w tzw. magazynie pamięci długotrwałej).

Miarę ilości zapamiętanych informacji stanowią formy odtwarzania materiału: rozpo­znawanie (rozpoznanie ponownie pojawiającego elementu, wcześniej prezentowanego), przypominanie (odtwarzanie wyuczonego materiału), ponowne uczenie się (czas potrzeb­ny na ponowne wyuczenie się materiału).

Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na zapamiętywanie jest tzw. poprzednie doświadczenie człowieka. Decyduje ono w znacznym stopniu o przebiegu zapamiętywa­nia nowych bodźców. Wiedza o przedmiotach stanowi integralny składnik spostrzegania ich - im lepiej jest utrwalona w poprzednim doświadczeniu, tym łatwiej przebiega za­pamiętanie danego materiału. Na proces zapamiętania ma wpływ również sam rodzaj

Wyrane zagadnienia psychologii 57

materiału. Najłatwiej zapamiętujemy materiał konkretny, o prostej strukturze i wyraźnie wyodrębnionych składnikach, umożliwiających ujęcie ich wzajemnych stosunków. Czyn­nikiem wpływającym na treść i trwałość pamiętanego materiału są różnice indywidualne, emocje oraz utrwalone postawy. Łatwiej zapamiętujemy wydarzenia przyjemne, tłumie­niu natomiast ulegają zdarzenia, które zagrażają naszemu ja (czyli dobremu mniemaniu o nas samych). Szybciej zapamiętujemy argumenty zgodne z naszymi postawami, a ła­twiej zapominamy rzeczy, pozostające w sprzeczności z naszymi przekonaniami.

Efektywność zapamiętywania można zwiększyć poprzez zastosowanie techniki zapa­miętywania i przechowywania informacji w pamięci.

Techniki, których zadaniem jest zapewnienie większej efektywności kodowania materiału pamięciowego, to techniki mnemoniczne. Podstawą większości z nich jest wykorzystanie już posiadanej wiedzy jako punktu oparcia czy kontekstu dla wiedzy nowo nabywanej:

- wykorzystanie istniejącej struktury jako schematu umożliwiającego uporządkowa­
nie nowych informacji, np. ułożenie poszczególnych pozycji z listy w taki sposób, aby
początkowe litery utworzyły znane słowo,

— zwiększanie sensowności, czyli nadanie okreśjoncgo znaczenia względnie bezsen­
sownemu materiałowi, np. tworzenie opowiadania z użyciem listy niepowiązanych ze
sobą słów,

- wykorzystanie wyobraźni wzrokowej; technika ta jest szczególnie efektywna, gdy
trzeba skojarzyć ze sobą niewielkie grupy sensownych elementów takich jak słowa; polega
na wyobrażaniu sobie przedmiotów jako biorących udział w jakiejś żywej scenie; im
bardziej osobliwe jest takie wyobrażenie - tym lepiej.

Techniki służące lepszemu przechowywaniu w pamięci wyuczonego materiału to:

• przeuczanie - mimo bezbłędnego odtwarzania materiału powtarzamy go nadal
  (przeuc/.amy się),

• okresowe przeglądanie - przeglądanie materiału co jakiś czas jest pomocne m.in.
  dlatego, że pozwala zwrócić uwagę na te części, które dotychczas nie były zbyt dobrze
  zapamiętane; okresowe przeglądanie zabiera stopniowo coraz mniej czasu, a pozwala
  stale zachować materiał w pamięci,

• aktywne powtarzanie z pamięci - wypowiadanie na głos przyswajanego materiału
  umożliwia utrzymanie naszej uwagi czynnej oraz sprawia, że jesteśmy w stanie odtwo­
  rzyć, a nic tylko rozpoznać dany materiał.

Zjawiskiem towarzyszącym procesom przetwarzania i przechowywania informacji jest zapominanie. Polega ona na zmniejszaniu się liczby zapamiętanych elementów. Zmiany zachodzące w procesie zapominania mogą mieć jednak charakter nie tylko ilościowy, ale i jakościowy (polegający na przekształceniach w zapamiętanym materiale). Zmiany jakościowe są odzwierciedleniem największego stopnia subiektywizacji obrazów pamięciowych.

W przypadku tego rodzaju zmian podczas przypominania:

— może brakować niektórych składników,

- mogą nastąpić przesunięcia (peryferyczne staje się centralne; to, co było wcze­
śniej, zostaje odtworzone jako to, co było później; np. inna kolejność wchodzenia do
pomieszczenia),

58 Blok ogólny

- mogą pojawić się przekształcenia składników - uproszczenia lub pominięcia nie­których cech, np. zapamiętywanie elementu jako jednobarwnego zamiast wielobarwnego.

Może też pojawić się zjawisko uzupełniania luk pamięciowych innymi fragmentami, tak aby prezentowany materiał stanowił całość. Proces taki jest nieuświadamiany przez jednostkę, w związku z czym jest ona pewna, że mówi prawdę.

3.2. Budowa portretu pamięciowego

Człowiek jest aktywnym obserwatorem otoczenia. Jego procesy percepcji i pamięci działają jednak w sposób selektywny i zależą m.in. od ogólnych zdolności danej osoby, jej przeszłości, postaw, motywów, przekonań. Procesy te ponadto modyfikowane są poprzez bezpośrednie otoczenie obserwatora oraz sytuacje, w jakich się znajduje. Jako świadek przestępstwa człowiek znajduje się zwykle w środowisku niesprzyjającym obserwacjom. Podlega działaniu wielu czynników, które ograniczają jego zdolność do dokładnego opisu zdarzeń lub zidentyfikowania osób biorących udział w przestępstwie. Proces spostrzegania może ulec zakłóceniu ze względu na: rodzaj oświetlenia, trudności w ocenie barwy, odległość od obiektu, tło, możliwość powstawania złudzeń i deformacji wzrokowych. Wiadomo np. że z odległości 2 m można dostrzec zmarszczki na twarzy; z 60 m — nos, oczy, palce; z 300 m - głowę, plecy, owal twarzy; z 700 m - ruchy rąk i nóg; z 1000 m -ogólny zarys człowieka (trudno jednak określić płeć, wiek, ubiór). W praktyce podane wyżej odległości mogą okazać się nieprawdziwe właśnie ze względu na możliwość pojawienia się czynników zakłócających prawidłową percepcję bodźców. Na przebieg procesów psychicznych (zwłaszcza spostrzegania, koncentracji uwagi, zapamiętywania i myślenia) silnie modyfikujący wpływ ma stres, jaki towarzyszy zdarzeniu, a później sytuacji przesłuchania. Pod wpływem stresu lub bardzo silnych emocji obserwatorzy gorzej zapamiętują szczegóły wyglądu, ubranie, barwy.

Czynnikiem wpływającym na to, co świadek zauważy i zapamięta jest naturalna skłonność człowieka do koncentracji uwagi na bodźcach najbardziej widocznych (inten­sywnych, jaskrawych, nietypowych) lub mających w danej chwili największe dla niego znaczenie (dlatego świadkowie dłużej przyglądają się broni niż twarzy napastnika - tzw. zjawisko zogniskowania na broni). Uczestnik zdarzenia pamięta jaskrawe ubranie, niety­pową fryzurę, ale nie jest w stanie przypomnieć sobie rysów twarzy. Podobnie negatywny skutek na efektywność procesów percepcji wywiera nadmiar bodźców oddziałujących jednocześnie na kilka narządów zmysłów. Rozpraszają one tak silnie uwagę, że obserwa­tor nie może stworzyć sobie jednolitego i pełnego obrazu spostrzeżeniowego. Odmienną sytuacją jest takie działanie przestępcy, dzięki któremu staje się on tlem. Jest to metoda uniformizacji, która umożliwia wtopienie się w otoczenie i uniknięcie rozpoznania.

Jak wynika z badań naocznych świadków - jedynie wzrost napastnika oceniany był blisko wartości rzeczywistej. Źle oceniono czas trwania incydentu, wagę i wiek sprawcy. Tylko 40% badanych rozpoznało napastnika na zdjęciu. 100 świadków naocznych prze­stępstwa podało tak mało wiarygodne opisy wyglądu sprawcy, że gdyby Policja na nich polegała - szukano by niewłaściwej osoby. Sytuacja przestępstwa zawsze powoduje na­pięcie emocjonalne, które pociąga za sobą zwężenie pola świadomości oraz zmniejszenie

Wynuic zagadnienia psychologii 59

zdolności koncentracji uwagi i zapamiętywania. Wraz z upływem czasu od zdarzenia do składania zeznań, elementy dostrzeżone ulegają dalszym przekształceniom i zapomina­niu. Każdy nowo zapamiętany fakt wprowadza zafałszowanie magazynowanych informa­cji, co sprawia, że końcowe wspomnienia mogą stać się mieszanką starych i nowych danych. Ponadto obserwator może ulec złudzeniu polegającemu na tym, że wydaje mu się, iż coś widział (podczas gdy w rzeczywistości elementy te nigdy się nie pojawiły) lub że rozpoznaje jakiś szczegół czy szczegóły, które na skutek nieprawidłowej generalizacji identyfikuje z uprzednio spostrzeganym obiektem.

Wpływ na zniekształcanie przypomnień może mieć skłonność danej osoby do wy­pełniania luk pamięciowych. Świadek nie pamięta szczegółów, ale przypomina sobie to, co chciałby widzieć zgodnie ze swoim poprzednim doświadczeniem czy stereotypem wyglądu napastnika powstałym pod wpływem filmów lub literatury. Przy tego typu złu­dzeniach bardzo często występuje poczucie pewności przypomnień, czyli przekonanie, że widziało się coś naprawdę. Obok prawidłowości procesów emocjonalnych (wpływają­cych modyfikująco na percepcję i reprodukcję zdarzeń) o wiarygodności zeznań świadka decyduje sytuacja zbierania danych i przesłuchania. Procesy pamięci mogą zostać wte­dy zdezorganizowane przez zadziałanie sugestii otoczenia. Sugestii (czyli przekonaniu o istnieniu jakiegoś faktu nie wynikającemu z naszych spostrzeżeń) ulega się najczęściej pod wpływem autorytetu (osoby, która w jakiś sposób imponuje lub wzbudza zaufanie). W sytuacji przesłuchania nacisk najczęściej wywoływany jest za pomocą komunikacji pozawerbalncj (intonacji, mimiki, gestykulacji) oraz logicznej i składniowej konstrukcji pytań (np. pytania sugerujące).

Osobom profesjonalnie zajmującym się obserwacją zaleca się stosowanie specjalnych technik obserwacyjnych, które ułatwiają wierne i dokładne zapamiętywanie poszczegól­nych elementów, a w konsekwencji powiązanie ich w logiczną całość, stanowiącą pewien schemat poznawczy. Sposób kodowania materiału oparty jest na technikach mnemonicz-nych, dzięki czemu odtworzenie jednego obrazu pociąga za sobą dalsze przypomnienia.

3.3. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki zachowań agresywnych

Agresja definiowana jest jako zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia (wyrządzenia fizycznej bądź psychicznej szkody).

Agresja może być utożsamiana z wrodzonym, instynktownym popędem (tzw. in­stynktem śmierci, który musi być rozładowany w skrajnej i nieakceptowanej społecznie postaci lub za pomocą czynności symbolicznych, np. krzyku). Agresja traktowana jest również jako popęd nabyty. Mechanizm jej powstawania tłumaczy hipoteza frustra­cji - agresji. Agresja rozumiana jest tu jako reakcja na frustrację, czyli stan, w którym zaburzone jest dążenie do osiągnięcia jakiegoś celu. Źródłem agresywnego zachowania są wtedy czynniki zewnętrzne. Agresja może zostać wyładowana bezpośrednio na źró­dle frustracji lub, w sytuacji kiedy za zachowania agresywne może pojawić się kara -

60 Blok ogólny

przemieszczona na inny obiekt (przedmiot lub osobę). Prawdopodobieństwo, że ktoś do­puści się agresji zależy zarówno od wewnętrznej gotowości do agresji, jak i sygnałów zewnętrznych, które wzbudzają agresję i dostarczają jej obiektu. Osoby nawykowo agre­sywne wykazują dużą gotowość do przejawiania agresji i potrzebują do tego jedynie niewielkiej prowokacji zewnętrznej. Należy jednak pamiętać, że nawet bardzo łagodna jednostka może stać się agresywna, jeżeli podlega silnej i stale powtarzającej się frustra­cji lub jest przedmiotem drastycznych prowokacji. Istotną rolę w wywoływaniu zacho­wań agresywnych odgrywają bodźce wyzwalające - obiekty nielubiane lub skojarzone z agresją, np. broń. Agresja może być również wyuczona - staje się wtedy rezultatem oddziaływania norm, nagród, kar oraz wzorców zachowania z jakimi zetknęła się jed­nostka. Uczenie się społecznych zachowań następuje przez obserwację i naśladownictwo innych ludzi (modeli). Ludzie naśladują zachowania agresywne szczególnie wtedy, gdy model nie został ukarany i osiągnął sukces.

Istotnym czynnikiem potęgującym agresywne zachowanie jest zmiana stosunku względem osoby, wobee której dopuszczamy się aktu otwartej agresji. Wykazanie nasta­wienia bardziej negatywnego, zwiększa szansę użycia wobec niej przemocy. Uruchamia­my wtedy pewne procesy poznawcze, których celem jest usprawiedliwienie wyrządzo­nego zła. Agresja przejawia się w postaci aktu przemocy zazwyczaj na skutek dwueta­powego procesu. Pierwszy - polega na działaniu jednej z osób uznanym przez drugą za prowokację. Drugi - to eskalacja i konfrontacja. Każda z osób reaguje nie tylko na to, co faktycznie robi przeciwnik, ale na spostrzegane przez siebie intencje tego czynu, podno­sząc w ten sposób poziom agresywności. Eskalacja ta kończy się konfrontacją (pchnięcie za pchnięcie), o ile żadna ze stron nie przerwie lej sekwencji. Interakcje między poli­cją czy służbami porządkowymi a obywatelami przebiegają najczęściej właśnie według tego schematu. Prośby funkcjonariuszy stają się w końcu rozkazami, potem groźbami lub próbą zatrzymania. Aresztowany z kolei przechodzi od oporu do zniewag słownych, potem próby ucieczki lub napaści. Wzajemna prowokacja i eskalacja występuje z coraz większą intensywnością. Zatem jedną z oczywistych przyczyn agresji jest chęć odwetu w momencie, kiedy spotykamy się z agresywnym zachowaniem ze strony innych. Jed­nak nie zawsze odpowiadamy odwetem na prowokację. Podjęciu działań rewanżowych sprzyja bowiem zamierzona prowokacja. Agresja zwrotna rzadziej pojawia się natomiast wówczas, gdy znane są pewne okoliczności łagodzące - kiedy wiemy, dlaczego ktoś nas prowokuje i usiłuje rozzłościć. Przemoc może mieć również formę zinstytucjonalizowaną i zbiorową. Ma ona wtedy instrumentalny charakter i staje się środkiem do osiągnięcia celu (np. przemoc stosowana przez policję w celu utrzymania porządku).

Zachowaniom agresywnym sprzyjają również takie zjawiska, jak:

• anonimowość - uwalnia od konwencjonalnych ograniczeń pod względem zacho­
  wania; niekiedy ludzie celowo stwarzają sobie sytuacją anonimowości (nierozpoznawal-
  ności), co ułatwia im dokonywanie działań destrukcyjnych (np. podczas zgromadzeń,
  koncertów);

• dezindywidualizacja i dehumanizacja - polega na utrzymywaniu jedynie po­
  wierzchownych i nieosobistych kontaktów, przedmiotowym traktowaniu innych - co ob­
  niża opór przed dokonywaniem aklów agresji i zwiększa prawdopodobieństwo ich poja­
  wienia się w przyszłości;

• dyfuzja odpowiedzialności - paradoks polegający na tym, że im więcej osób może

Wyrane zagadnienia psychologii 61

przyjść z pomocą, tym o nią trudniej; im więcej świadków obecnych było przy zdarzeniu, tym później udzielano pomocy lub zawiadamiano o przestępstwie;

- posłuszeństwo wobec autorytetu - jednostka spostrzega siły społeczne jako tak silnie ją wiążące, że podejmuje działania agresywne (np. na rozkaz) bez względu na to czy uważa je za słuszne, czy nie.

3.4. Podstawowe informacje dotyczące stresu

3.4.1. Funkcjonowanie stresu

Mianem stresu psychologicznego określa się zespół zmian zachodzących w czynno­ściach i psychologicznych systemach regulacji pojawiających się pod wpływem różnego rodzaju sytuacji trudnych. Objawom stresu psychologicznego towarzyszy zawsze stres biologiczny - czyli zespół fizjologicznych zmian organizmu, występujących pod wpły­wem szkodliwych bodźców, tzw. stresorów. Stan stresu powstaje pod wpływem sytuacji frustrujących. Źródło frustracji mogą stanowić konflikty między jednostkami lub konflik­ty motywacyjne (czyli konflikty dążeń danej osoby). Powstają wtedy, gdy jednostka musi wybrać między dwoma jednakowo atrakcyjnymi lub nieatrakcyjnymi obiektami. Stresory przejawiają się najczęściej w postaci;

• zagrożeń fizycznych - groźba utraty zdrowia, życia,

• zagrożeń społecznych - krytyka, kompromitacja,

• zakłóceń - utrudnienia lub uniemożliwienia realizacji podejmowanych działań,

• deprywacji - niemożność zaspokojenia potrzeb lub osiągnięcia celów.

Stan stresu charakteryzuje się podwyższeniem ogólnego poziomu aktywacji organi­zmu, pojawieniem się emocji mających z reguły zabarwienie negatywne oraz motywacji do przezwyciężenia stresu.

Przyczyną frustracji może stać się również struktura osobowości jednostki (gdy np. posiada ona potrzeby wzajemnie wykluczające się).

Reakcja na stresory przebiega zazwyczaj według schematu:

1) stadium reakcji alarmowej:

1. bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego, tzw. faza szoku,

2. przeciwdziałanie szokowi (pojawiają się reakcje wskazujące na mobilizację orga­
   nizmu do wysiłków obronnych),

2. stadium odporności - organizm względnie dobrze znosi czynniki szkodliwe, słabiej
   zaś toleruje bodźce poprzednio obojętne,

3. stadium wyczerpania - organizm nie jest w stanie dłużej przeciwstawiać się
   stresorom, dochodzi do rozregulowania funkcji fizjologicznych i utraty zdolności
   obronnych.

Następstwem wystąpienia stanu stresu jest pojawienie się u człowieka rozmaitych zmian w zachowaniu - pozytywnych (polepszenie poziomu wykonania czynności, zwięk­szenie oryginalności pomysłów) albo przeciwnie - negatywnych (pogorszenie efektyw­ności działania).

62 Blok ogólny

W warunkach stresu psychologicznego w zachowaniu człowieka zachodzą zmiany o charakterze specyficznym, niespecyficznym i w sterze ekspresji emocjonalnej. Pierw­sze polegają na uruchomieniu czynności, które umożliwiają jednostce radzenie sobie w trudnej sytuacji i osiągnięcie odporności na wywołany przez tę sytuacją stan stresu. Przyjmują formę działań służących zwalczaniu stresu (np. opanowanie kłopotów) lub działań obronnych (wycofanie się bądź atak na źródło frustracji, zmiana obrazu rzeczy­wistości i nadanie jej nowego, niczagrażającego znaczenia).

Zmiany niespecyficzne natomiast towarzyszą organizmowi przez cały czas trwania stresu. Przebiegają w trzech fazach: mobilizacji (pełne wykorzystanie potencjalnych możliwości człowieka), rozstrojenia (zbyt długo trwający stres sprawia, że poziom wykonywania czynności spada, w zachowaniu pojawia się dezorganizacja), destrukcji (człowiek traci zdolność realistycznego spostrzegania sytuacji, dochodzi do całkowitego zaburzenia organizacji działań i możliwości ich kontrolowania).

Narastający stres wywołuje także zmiany w dziedzinie ekspresji emocjonalnej. Może dojść do wystąpienia gwałtownych wybuchów emocjonalnych i działania w sposób niezgodny z aprobowanymi przez siebie samego normami zachowania.

3.4.2. Sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych

Długotrwałe bądź powtarzające się obciążenie psychologicznych mechanizmów re­gulacyjnych może doprowadzić do ich wyczerpania lub uszkodzenia. Obok tego rodzaju skutków obserwuje się również takie, które mają charakter pozytywny i prowadzą do adaptacji do stresu. Zdezorganizowane chwilowo zachowanie powraca wtedy do nor­my, pomimo że stres trwa nadal. Człowiek radzi sobie w sytuacjach trudnych, stosując dwa różne mechanizmy psychologiczne. Jeden z nich polega na oswajaniu się z no­wym zadaniem, nabywaniu doświadczenia i wprawy w wykonywaniu go, dzięki czemu zmniejsza się stopień jego trudności. Drugi mechanizm wymaga dokonania wybiórczych zmian w obrębie emocjonalności, czyli w natężeniu i jakościowym charakterze emocji wywoływanych przez powtarzające się sytuacje stresowe. Zdolność przewidywania zda­rzeń sprawia, że maksymalne natężenie emocji pojawia się wcześniej niż rzeczywiste zagrożenia. Umożliwia to utrzymanie sprawności działania właśnie wtedy, gdy jest to najbardziej potrzebne. Adaptacja do stresu dokonuje się więc dzięki zmniejszeniu wraż­liwości na stresy, przesunięciu czasu, w którym pojawiają się silne emocje negatywne w stosunku do czasu pojawienia się zagrożenia, uczeniu się hamowania powstających emocji i niedopuszczeniu do tego, żeby wpływały dezorganizujące.

Techniki kontroli emocjonalnej mogą mieć charakter:

• świadomie podjętych działań (człowiek oczekuje pojawienia się określonych reakcji
  i ma czas na ich zmodyfikowanie poprzez np. zdeprecjonowanie niebezpieczeństwa,
  koncentrację bezpośrednio na zadaniu i czynnościach potrzebnych do jego wykonania,
  stworzenie atmosfery zabawy odwracającej uwagę od oczekiwanego zdarzenia),

• tłumienia objawów (usuwanie doznań ze świadomości; zabiegi tego rodzaju na
  dłuższą metę mają negatywne konsekwencje dla zdrowia jednostki, ale doraźnie chronią
  przed dezorganizacją działania).

Wyrune zagadnienia psychologii 63

Stres długotrwały może wywierać niekorzystny wpływ na społeczne i psychologiczne funkcjonowanie jednostki, prowadząc do pojawienia się rozmaitych zaburzeń (lęku bezprzedmiotowego, fobii, depresji, zaburzeń psychosomatycznych). Jednak zastosowanie odpowiednich technik walki ze stresem może nauczyć sprawnego realizowania czynności mimo obciążenia psychologicznego.

3.5. Niektóre zagadnienia psychologii osobowości

Termin osobowość to jedno z trudniejszych pojęć w psychologii. Najczęściej osobo­wość rozumie się jako zorganizowaną strukturę cech indywidualnych i stylów zachowania, które decydują o specyficznych sposobach przystosowania się jednostki do środowiska lub jako centralny system regulacji i integracji czynności opierający się na popędowo--emocjonalnych oraz poznawczych mechanizmach regulacji.

Struktura osobowości człowieka uzależniona jest od wielu czynników działających w procesie rozwoju. Punktem wyjścia jest tzw. wyposażenie dziedziczne każdej jed­nostki, czyli potencjalne możliwości dziecka w zakresie układu nerwowego i psychiki. Biologiczne zadatki danej jednostki stają się zaraz po jej urodzeniu przedmiotem wpły­wów społecznych działających w ramach procesu uspołeczniania. Z czasem wpływy kultury i doświadczeń osobistych ulegają scaleniu, dochodzi do ich integracji, na bazie której tworzy się struktura osobowości, a jednostka osiąga poczucie tożsamości. Jednym z ważniejszych pojęć w psychologii osobowości jest pojęcie własnego ja oraz pojęcie samooceny. Samoocena stanowi ważny element w regulacyjnych funkcjach osobowości -ma silnie kontrolujący wpływ na zachowanie. Czynniki mogące podwyższyć poczucie własnej wartości są źródłem bardzo silnych dodatnich emocji. Natomiast czynniki, które je obniżają, budzą negatywne uczucia o dużej sile (lęk, wstyd, poczucie winy). Samo­ocena może mieć poziom adekwatny (zgodny z rzeczywistymi możliwościami jednostki), zaniżony (jednostka ocenia się jako gorszą niż jest) lub zawyżony (jednostka przecenia swoje możliwości).

3.5.7. Charakter

Osobowość pełni zwierzchnią rolę wobec zachowania człowieka, które jest wyrazem jego ustosunkowania się do otoczenia i siebie samego. Całokształt tych ustosunkowali określa się mianem charakteru.

Charakter definiowany jest jako zespół indywidualnych właściwości psychicznych, wyrażających się w zasadniczych tendencjach życiowych, światopoglądzie, zaintereso­waniach, przekonaniach moralnych. Za istotne składniki struktury charakteru uznaje się: sposób ustanawiania i realizowania celu (wola), sposób ustosunkowania się do ludzi, sie­bie samego i własnej pracy. Za centralny element charakteru uznawana jest siła woli, tworząca się i rozwijająca dzięki pokonywaniu trudności. Charakter kształtuje się w toku indywidualnego rozwoju - zależy od warunków życia, oddziaływania wychowawczego oraz pracy człowieka nad sobą. Charakter nie jest biologicznie zdeterminowany, chociaż

64 Blok ogólny

na jego kształtowanie się może wpływać temperament, będący fizjologicznym podłożem osobowości.

3.5.2. Zainteresowania i skłonności

Elementem osobowości są także zainteresowania, rozumiane jako dążenie do obco­wania z przedmiotami i zdobywania o nich nowych informacji. Przedmiotem zaintereso­wań może być wszystko, co wchodzi w skład ludzkiego działania. Sięgają one głęboko w życie człowieka lub mają dla niego znaczenie powierzchowne. Mogą się zmieniać; zależą bowiem od doświadczeń jednostki z danym kręgiem zjawisk, od informacji, jakie otrzymała o danym przedmiocie od wyznawanego poglądu na świat i zarysowującego się planu życiowego. Zainteresowania centralne, dominujące wśród innych i pochłaniające maksimum energii jednostki, noszą nazwę zamiłowań. Pojawia się tu czynnik bardzo dużego zaangażowania osobistego. Zamiłowanie bywa również rozumiane jako skłon­ność do wykonywania pewnych czynności. Są one ściśle związane z planami życiowymi i poglądami, stanowiąc jednocześnie ich wyraz.

3.5.3. Uzdolnienia i zdolności

Zdolności człowieka zawsze rozpatrywane są w kontekście jego możliwości do lep­szego lub gorszego wykonywania pewnych czynności lub działań. Stanowią one względ­nie stalą indywidualną właściwość osobowości, dzięki której można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności lub umiejętności. Zdolności to różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działa­niu. Zdolność może być również traktowana jako sprawność wykonywania określonych czynności, oparta na wrodzonych zadatkach anatomiczno-fizjologicznych (np. sprawność funkcjonowania analizatorów). Na ich podłożu, w zależności od warunków kulturowych, kształtują się takie lub inne zdolności. Zdolności o charakterze globalnym przejawiające się podczas uczenia się i pracy, określane są mianem zdolności ogólnej, utożsamianej przez niektórych badaczy z inteligencją. Inteligencja rozumiana jest wtedy jako zdolność do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków. Uzdolnienia intelektualne dotyczące procesów myślowych obejmują umiejętność obierania i utrzymywania kierunku działania, zdolność dobierania środków do celów i do krytycznej oceny własnych działań. W zależ­ności od tego na jakim materiale dokonywane są operacje myślowe, wyróżnia się kilka odmian uzdolnień intelektualnych (np. matematyczne, językowe). Bieguny zdolności in­telektualnych reprezentują na jednym końcu skali osoby upośledzone intelektualnie, na drugim - osoby wybitnie uzdolnione.

Jeżeli przez zdolności rozumiemy pewne podstawowe psychiczne właściwości, to uzdolnienia określimy jako różnorodne ich kombinacje. Zdolności specjalne, czyli uzdolnienia, rozwijają się pod wpływem aktywności jednostki i jej środowiska i decydują o poziomie wykonania działania określonego rodzaju. Umożliwiają one osiągnięcie nieprzeciętnych rezultatów w różnych dziedzinach (np. nauce, sztuce, sporcie). W każdym

Wyrane zagadnienia psychologii 65

uzdolnieniu kierunkowym przejawia się zdolność ogólna (np. zdolność percepcyjna w uzdolnieniach poznawczych). W obrębie każdego uzdolnienia mogą występować dalsze zróżnicowania (np. zdolności kompozytorskie w uzdolnieniach muzycznych). Najwyższy stopień rozwoju uzdolnień specjalnych to talent, będący połączeniem uzdolnień ze specjalnymi zainteresowaniami.

Aby opisać osobowość należy, obok charakteru, zainteresowań i zdolności uwzględnić cechy fizyczne i temperament. Cechy fizyczne stają się aspektami osobowości ze względu na sposób, w jaki oddziałują na innych ludzi oraz dlatego, że oddziaływania te kształtują wyobrażenia jednostki o sobie samej.

Temperament zaś to wrodzone podłoże kształtowania się osobości. Cechy tempe-ramcntalne przejawiają się w emocjach, czynnościach motorycznych i intelektualnych. Temperament sam w sobie nie stanowi treści zachowania, ale przejawia się w każdej czynności wpływając na jej przebieg. Temperament charakteryzuje się za pomocą siły (wielkości) oraz szybkości reakcji. Wyróżniamy osoby wysokoreaktywne (posiadające mechanizm wzmacniający stymulację - a przez to silniej reagujące) oraz osoby niskore-aktywne (wyposażone w mechnizm tłumiący stymulację - co sprawia, że bodziec o okre­ślonej sile wywoła u nich słabszą reakcję). Osoby niskoreaktywne aby dostarczyć sobie odpowiedniego poziomu pobudzenia wykazują większą aktywność - są energiczne, wy­bierają sytuacje bogate w bodźce. Odwrotnie reagują osoby wysokoreaktywne - unikają sytuacji bogatych w bodźce, zmniejszają ilość i intensywność działań. Szybkość, czyli czas reakcji na bodziec, jest względnie trwała, podobnie jak ruchliwość (czyli zdolność przestawiania się z jednej czynności na drugą). Właściwości takie określane są mianem plastycznego działania, w przeciwieństwie do bezwładności, czyli nienadążania reakcji za szybko zmieniającymi się warunkami otoczenia. Opisując temperament odwołujemy się też do pojęcia trwałości reakcji (czyli czasu utrzymywania się reakcji w określonym czasie).

Wyróżniamy wiele typów temperamentu. Do najbardziej znanych należy typologia opracowana przez Pawiowa, oparta na sile, równowadze i ruchliwości procesów nerwo­wych. Wskutek różnych kombinacji tych właściwości otrzymał cztery typy temperamentu: sangwinik (typ silny, zrównoważony, ruchliwy), fłegmatyk (typ silny, zrównoważony, po­wolny), choleryk (typ silny, niezrównoważony, z przewagą pobudzenia), melancholik (typ słaby). Typy temperamentu pozostają zawsze w określonej relacji z cechami osobowości. Mają wpływ na działanie jednostki, np. typ silny z przewagą procesów pobudzenia na trudności reaguje nagłym pobudzeniem i mobilizacją w odróżnieniu od typu słabego, u którego sytuacja zagrażająca wywołuje rezygnację z działania i wycofywanie się.

3.6. Elementy negocjacji

Negocjacje to każda rozmowa, która ma na celu uzgodnienie wspólnego stanowi­ska. Prowadzona jest zatem tylko w sytuacjach konfliktowych, które sprzyjają otwartemu postawieniu problemów oraz ustaleniu priorytetów. W sytuacjach konfliktowych ludzie reagują dominacją (agresją, napadem, szantażem), wycofywaniem się (rezygnacją z re-

66 Bl°k ogólny

alizacji celów), unikaniem (niezauważaniem konfliktu), dążeniem do kompromisu lub próbą rozwiązania konfliktu (realizacją interesów obu stron w maksymalnym stopniu).

Przygotowania do negocjacji to tzw. etap przednegocjacyjny, obejmujący wytycze­nie celów, zdefiniowanie problemu i przygotowanie propozycji jego rozwiązania, doko­nanie analizy interesów drugiej strony. Ważnym czynnikiem mogącym decydować o po­wodzeniu rozmów jest dobór zespołu negocjacyjnego. Najczęściej spotykany skład to:

• lider (organizuje pracę zespołu, ma kompetencje do podejmowania decyzji),

• sekretarz (odpowiada za przygotowanie wszystkich materiałów, notuje przebieg
  negocjacji),

• psycholog (rejestruje wszystko co nie zostało powiedziane, ale co widać, np. reakcje
  na propozycje),

• krytyk (prowadzi obserwacje pod kątem postępów w negocjacjach),

- kontroler (najwyższy autorytet oceniający działalność zespołu).
Skład może być uzupełniany o współpracujących negocjatorów.

Pierwsze uzgodnienia zawarte na etapie przednegocjacyjnym dotyczą zawsze spraw technicznych, miejsca spotkania, czasu trwania rozmów, ostatecznego terminu ich zakoń­czenia, reguł zabierania głosu itp. Kolejny etap to otwarcie negocjacji, czyli przedsta­wienie swoich wstępnych propozycji. Są one zawsze nadmiarowe, zakładające wzajemne ustępstwa i układanie się. Rozpoczyna to kolejną fazę zmierzającą do rozpoznania słabych stron przeciwnika, przekonania go do porzucenia własnych propozycji i zaakceptowania rozwiązań drugiej strony. Dalsze etapy negocjacji ulegają tym samym prawidłowościom co sytuacja rozmowy. Należy liczyć się z tym, że zanim w ogóle przystąpimy do dys­kusji, partner ma już o nas wyrobione zdanie (dobre lub złe) - zachodzi tu zjawisko zwane pierwszym wrażeniem. Istotnym problemem w negocjacjach jest to, że musi­my być przygotowani na to, iż cokolwiek powiemy, może zostać zrozumiane opatrznie. Dlatego należy zawsze zastanowić się co chcemy powiedzieć i co przez to osiągnąć oraz dobrze słuchać rozmówcy. Zaleca się w związku z tym posługiwanie się językiem prostym, zrozumiałym, unikanie chwytów retorycznych mogących zapędzić adwersarza w kozi róg, mówienie o szczegółach bez zbędnych uogólnień. Nie należy oceniać drugiej strony i starać się raczej dostarczyć jej poczucie satysfakcji z przebiegu dyskusji. Warto zwrócić uwagę na mowę dala przeciwnika - może bowiem dostarczyć nam wielu in­formacji o jego nastawieniu do proponowanych ofert. Zawsze można pozwolić sobie na ujawnienie emocji, pod warunkiem, że opisują tylko własne odczucia. Prowadząc roz­mowy trzeba uważać, aby druga strona nie uległa wrażeniu, że chcemy przekonać ją za wszelką cenę (jeżeli tak się stanie trudniej będzie zmienić jej stanowisko). Na skuteczność perswazji wpływa również sam komunikat i użyte argumenty. Powinny być konkretne, tłumaczyć dlaczego oferta jest korzystna dla obu stron, mieć siłę przyciągania uwagi rozmówcy i taką formę, z którą przeciwnik może się zgodzić. Nie należy też podawać ich w środku długiego wystąpienia Wytrawni negocjatorzy stosują wiele różnych technik negocjacyjnych. Jedną z nich są ustępstwa. Sygnalizują chęć porozumienia i stanowią próbę sprawdzenia, jakie są granice ustępstw drugiej strony. Powinny być dokonywane powoli i zawsze zgodnie z zasadą coś za coś. Skuteczność oddziaływania na partnerów negocjacji nie zawsze zależy od umiejętności racjonalnego przytaczania argumentów. Przeciwnie, jeżeli druga strona ma świadomość naszej nieracjonalności to wierzy, że spełnimy np. naszą groźbę niezależnie od tego, ile nas to będzie kosztowało. Technika ta

Wyrune zagadnienia psychologii 67

wytrąca przeciwnikowi z rąk wszelkie kontrargumenty. Należy jednak pamiętać, że aby nie stracić wiarygodności w oczach partnera nie można odstąpić od wykonania groźby. Zdarza się też, że negocjatorzy odwołują się do techniki wojny psychologicznej. Naj­częściej stosują wtedy zabiegi polegające na stworzeniu uciążliwych warunków rozmów, podważaniu autorytetu, wiarygodności, statusu i kompetencji negocjatora. Odwrotną tak­tyką jest taktyka ingracjacji, która polega na podnoszeniu wartości drugiej osoby -„Pan, jako znawca problemu musi przyznać, że..." - większość osób przytaknie wtedy skwapliwie.

Szarą strefę negocjacji stanowi też taktyka presji pozycyjnej wyrażona np. odmową lub opóźnianiem rozmów, przedstawianiem ofert wykraczających poza rozsądne propo­zycje. Odpowiedzi na groźby, czy presję może być wiele. Można zachować ciszę (dać szansę grożącemu na wycofanie się), udać, że nie rozpoznaliśmy zagrożenia, odpowie­dzieć groźbą lub ustąpić. Kolejny etap to przygotowanie do zamknięcia negocjacji. Każda ze stron ocenia, czy druga strona będzie gotowa do kompromisu. Na tym etapie ostateczne wymiany ustępstw mogą doprowadzić do porozumienia. Jeżeli strony wyra­żają zgodę na zawarcie porozumienia, podpisują kontrakt końcowy o charakterze umowy zawierającej wszystkie ustalenia i warunki ich realizacji.

Najtrudniejszy rodzaj negocjacji stanowi negocjowanie o zakładników. Schemat ne­gocjacji w tej specyficznej sytuacji jest zbliżony do przebiegu negocjacji dotyczących każdego innego problemu. Powoływany jest specjalny zespół negocjacyjny składający się z grupy specjalistów z różnych dziedzin. Negocjacje poprzedza etap wstępny, czyli zbieranie danych wywiadowczych o sprawcy i zakładnikach. Negocjator przyjmuje cel negocjacji - bezpieczne zwolnienie zakładników oraz aresztowanie osobników, którzy ich przetrzymują, bez ponoszenia ofiar śmiertelnych. Strategia natomiast polega na prze­konaniu terrorystów, że w ich najlepszym interesie jest zrobienie tego, co chcą władze. Dalsze negocjacje o zakładników przebiegają w oparciu o wytyczne negocjacji w ogó­le. Zaleca się komunikowanie z terrorystami (słuchanie tego co mówią i sporadyczne wyrażanie zrozumienia) oraz wykorzystanie czasu na swoją korzyść (emocje opadają, myślenie staje się bardziej racjonalne, napływające informacje wywiadowcze pozwalają podejmować lepsze decyzje). Należy doprowadzić do tego, aby terroryści targowali się o wszystko co uzyskują zgodnie z zasadą coś za coś (od prostych wymian do bezpiecz­nego zwolnienia zakładników). Zadaniem negocjatora jest też przesunięcie rozmów od wygórowanych żądań do niewypowiedzianych potrzeb psychologicznych terrorysty oraz ocena emocjonalnej stabilności osobnika przetrzymującego zakładników. Należy też uni­kać mówienia nie zastępując go terminem później i dążyć do kierowania rozmowy na żądania wykonalne. Rozwiązywanie drobnych spraw pozwala stworzyć podstawy do po­kojowego rozwiązania całego konfliktu z udziałem zakładników.

3.7. Podstawowe pojęcia psychologii pracy

Psychologia pracy zajmuje się wieloma problemami człowieka i jego środowiska pra­cy. Często zakres jej zainteresowań zbieżny jest z zakresem innych nauk poruszających problemy środowiska pracy, np. medycyny pracy, socjologii i ergonomii. Tym, co od-

68 Blok ogólny

różnią psychologię pracy od tych nauk są specyficzne metody badania oraz przedmiot zainteresowania, którym zawsze są wyższe czynności psychiczne człowieka (spostrzega­nie, pamięć, myślenie, życie emocjonalne).

Pierwszą znaną teorią psychologii pracy była tzw. szkoła naukowego zarządzania, której głównym hasłem było dostosowanie człowieka do miejsca pracy. Rozwinęły się wtedy badania selekcyjne (badania zdolności psychofizycznych) nad doborem ludzi do określonego miejsca pracy oraz badania nad analizą czynności roboczych (mające na celu wyeliminowanie czynności jałowych i konstruowanie systemów pracy zapewniają­cych osiągnięcie maksymalnych elektów przy minimum zmęczenia). Wtedy też powstała psychologia inżynieryjna badająca wpływ czynników zewnętrznych (oświetlenia, hała­su, temperatury, konstrukcji maszyn i in.) na efektywność pracy. Podstawowym pojęciem psychologii inżynieryjnej stało się pojęcie układu człowiek - maszyna, określające wszystkie szczegółowe aspekty dostosowania maszyny do możliwości człowieka. Z cza­sem pojawił się nowy kierunek zwany doktryną stosunków międzyludzkich. Zwracał on szczególną uwagę na wzajemne stosunki między pracownikami, strukturę grupy i za­chodzące w niej nieformalne relacje. Poszukiwania form kierowania opartych na part­nerstwie i wzajemnym zaufaniu. Współczesne kierunki badań określa się mianem racjo-nalistycznych. W kręgu ich zainteresowań znajdują się świadome i celowe zachowania ludzi dokonujące się w środowisku pracy. Tworzone są specjalne programy humanizacji pracy, mające na celu takie przekształcenie warunków pracy, aby uwzględniały psycholo­giczne uwarunkowania pracowników. Przeprowadzane są treningi rozwijające motywację osiągnięć, umiejętność bycia w grupie i właściwego porozumiewania się z innymi oraz umiejętność kierowania grupą.

Zmieniające się warunki pracy (coraz większa automatyzacja produkcji) sprawiają, że szczególnego znaczenia nabiera praca człowieka na etapie projektów tworzonych w zespole specjalistów.

Rola psychologa w zakładzie pracy sprowadza się coraz częściej do określania, jakich relacji można spodziewać się między kandydatem do pracy a zespołem już istniejącym. Za pomocą różnych technik bada przede wszystkim tzw. inteligencję emocjonalną (świadomość własnych emocji i umiejętność panowania nad nimi, umiejętność wglądu w siebie, dojrzałość reakcji w sytuacjach konfliktowych, zdolność do pracy w warunkach stresu oraz sposób i jakość funkcjonowania w zespole).

Innymi, istotnymi z punktu widzenia psychologii pracy pojęciami, są:

1. zadowolenie i niezadowolenie z pracy, czyli emocjonalny stosunek do wykonywanej
   pracy - pozytywne emocje związane są z zaspokojeniem potrzeb pracownika -
   fizjologicznych, ale też uznania, samorealizacji, wiedzy, estetyki,

2. znaczenie pracy - wartość pracy nie jest jednakowa dla wszystkich - wiedza
   o systemach wartości ludzi umożliwia oddziaływanie na ich motywację do pracy,

3. motywacja do pracy - znaczenie motywujące dla pracownika ma porównanie tego,
   co osiągnął z tym, czego oczekiwał; wpływają na to zarówno obiektywne warunki
   pracy, jak i subiektywne odczucie satysfakcji (tzw. decyzyjny model motywacji),

4. przystosowanie pracy do właściwości psychofizycznych człowieka - zapewnienie
   właściwych warunków pracy, zabezpieczenie przed działaniem czynników szko­
   dliwych,

Wyrane zagadnienia psychologii 69

5. analiza błędów - błędy dotyczą najczęściej procesów orientacji (odbioru sygnałów),
   podejmowania decyzji (opracowanie strategii działania) oraz procesów wykonaw­
   czych,

6. dobór zawodowy - celem jest zapewnienie maksymalnej zgodności między cechami
   pracownika a wymogami pracy; przeprowadzany głównie tam, gdzie wykonywana
   praca jest wyjątkowo trudna, odpowiedzialna lub o znacznym zagrożeniu; metody
   badania to: testy psychologiczne, wywiad - badanie świadectw, dokumentów, opinii
   lekarskich, obserwacja zachowania,

7. adaptacja społeczno - zawodowa, poziom wyobcowania (alienacji) - dotyczy przy­
   stosowania się do środowiska pracy, współpracowników i poczucia współuczestnictwa
   w rozwiązywaniu problemów pojawiających się w miejscu pracy,

8. względnie stałe cechy człowieka - np. temperament wpływa zarówno na poziom
   wykonania zadania, jak i na ogólne możliwości adaptacyjne człowieka (poszukiwanie
   lub unikanie sytuacji dostarczających bogatej lub ubogiej stymulacji),

9. stan człowieka a jego efektywność - stan napięcia emocjonalnego, zmęczenia, stresu
   wywołuje reakcje nieadekwatne do sytuacji, zwiększa ryzyko popełnienia błędu,
   zmniejsza efektywność działania,

10) wpływ sytuacji społecznej na efektywność pracy - na zwiększenie się liczby i szybkości wykonywania zadań wpływa obecność innych osób, podwyższając lub obniżając efektywność działania.

Istotnym zagadnieniem jest również kwestia stylów kierowania omówiona w roz­dziale 2. bloku ogólnego Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania.

Literatura

Aronson E., Człowiek - isrota społeczna. Warszawa 1987.

Aronson E., Timothy W. D., Robin M. A., Psychologia społeczna: serce i umyśl, Poznań 1997.

Duralska H., Obacz A.. Zagadnienia psychologii ogólnej i psychologii pracy. Warszawa 1989.

Gliszczyńska X., Psychologia pracy - wybrane zagadnienia. Warszawa 1977.

Hilgard E. R., Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967.

Hornowski B.. Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych. Warszawa 1978.

Lindsay P. H., Norman D. A.. Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Warszawa 1991.

Lubelski M. J., Stanik J. M., Tyszkiewicz L.. Wybrane zagadnienia psychologiczne dla prawników. Warszawa

1986.

Rządca R. A., Wujec P.. Negocjacje, Warszawa 1998. Szewczuk W., Psychologia, Warszawa 1990. Tomaszewski T. (red.). Psychologia ogólna. Warszawa 1979. Woźniak T., Psychologiczna analiza zeznań świadków. Warszawa 1969. Zimbardo P. G.. Ruch F. L.. Psychologia i życie. Warszawa 1996.

WYBRANE ZAGADNIENIA SOCJOLOGII

4.1. Analiza społeczeństwa

4.1.1. Pojęcie i struktura grupy społecznej

W języku socjologicznym przez grupę społeczną rozumie się co najmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie, posiadające nie­które wspólne wartości (zadania) i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

W charakterystyce grupy społecznej wyróżnia się zazwyczaj cztery podstawowe ce­chy stanowiące istotne wyróżniki spośród innych zbiorowości. Po pierwsze, grupa spo­łeczna to zbiorowość względnie trwała, w odróżnieniu np. od publiczności zebranej na koncercie, przedstawieniu teatralnym czy tłumu. Po drugie, grupa jest zbiorowością zorganizowaną i ustrukturalizowaną, w której poszczególne role są wyraźnie zdefinio­wane. Po trzecie, w zbiorowości określanej mianem grupy zachodzą względnie trwałe stosunki i interakcje. Po czwarte, grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczo­nej liczby członków. Fakt członkostwa oraz subiektywne poczucie przynależności uznaje się dość powszechnie za podstawowe właściwości grupy społecznej. Inne, również istot­ne składniki grupy społecznej stanowią w zasadzie naturalną konsekwencję tych dwóch ostatnich elementów (np. poczucie odrębności, wspólne wartości, idee, symbole, ośrodek skupienia).

Obserwując różne grupy społeczne z łatwością zauważamy, że istnieje w nich zróżnicowanie strukturalne. Na początku jednak musimy wyraźnie odróżnić dwa zbliżone do siebie pojęcia, którymi są: skład grupy i struktura grupy.

Skład grupy - to jej członkowie i ich cechy osobiste. Struktura grupy - to układ wszelkich elementów, a nie tylko jej członków oraz zasady wzajemnego podporząd­kowania tych elementów. Struktura grupy jest rodzajem struktury społecznej. Oznacza

72 Blok ogólny

ona sposób ułożenia i podporządkowania sobie członków, instytucji i podgrup składają­cych się na grupę. W skład struktury wchodzą również inne element grupy, jak podstawy materialne, symbole, wartości, wzory zachowań, stosunki i pozycje społeczne zajmowane przez jej członków.

Socjologowie w grupach w pełni rozwiniętych wyróżniają mikrostrukturę i makro-struklure.

Mikrostruktura występuje w grupach małych, liczących kilka lub kilkanaście osób, czyli jest głównie układem pozycji społecznych swoich członków.

Makrostrukturę odnosimy natomiast do dużych grup. Stanowi ona budowę złożoną i jest czymś więcej niż sumą struktur małych grup. W jej skład, oprócz członków, wchodzą małe i średnie grupy, odpowiednio rozbudowana organizacja, rozmaite składniki materialne (terytorium, budynki, majątek), symbole i wartości. Wszystkie wyróżnione elementy są uporządkowane i ułożone w spójny system zdolny do funkcjonowania i rozwoju.

Mikrostrukturę wyznacza najczęściej układ pozycji społecznych jej członków, takich jak: zawód i stanowisko, udział w zbiorowej konsumpcji, udział we władzy i możliwość podejmowania decyzji politycznych, udział w kulturze i zakres uczestnictwa w utrzy­maniu czy też rozwijaniu wartości kulturalnych ważnych dla grupy, styl życia (sposób ubierania się, formy styczności towarzyskich, styl mieszkań czy kultura konsumpcji), postawy, aspiracje, światopogląd.

Przechodząc do bardziej szczegółowej analizy struktury społecznej, tj. struktury gru­py, należy podkreślić, że najczęściej opisuje się ją w trzech kategoriach: ról społecznych, pozycji i władzy grupowej. Pozycje i role wyznaczają członkom grupy zakresy działal­ności, poważania i autorytetu w strukturze wewnętrznej grupy.

Przez pozycję społeczną rozumiemy miejsce zajmowane w zbiorowości (organizacji, instytucji) wraz z przynależnymi do niej prawami i obowiązkami. W formalnej organiza­cji, np. zakładzie pracy, pozycja uwarunkowana jest hierarchicznym układem stanowisk łącznic z zakresem władzy i obowiązków (zakres czynności). Jest to model zachowań pracowniczych na terenie zakładu pracy oraz w stosunku do innych pracowników, tak w układzie pionowym, jak i poziomym, uzasadniony racjonalnym, efektywnym i opty­malnym wykonywaniem zadań służbowych.

Wśród pozycji społecznych możemy wymienić:

1. pozycję przypisaną, wyznaczoną w środowisku pracy miejscem w hierarchicznym
   układzie stanowisk, z czym łączy się odpowiedni zakres władzy, praw, przywilejów
   i funkcji;

2. pozycję osiągniętą, wynikającą z osobistego autorytetu, jakim się cieszy dana
   jednostka zajmująca określone stanowisko.

Z pojęciem pozycji ściśle wiąże się pojęcie roli społecznej. Przez rolę społeczną będziemy rozumieli względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań przebiega­jących według mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od swoich członków i które odpowiadają określonej pozycji w strukturze społecznej (np. rola zawodowa). Rola zawodowa to zachowanie pracowników (np. ochrony) wyni­kające z działalności związanej z pozycją zajmowaną w zakładzie oraz z uprawnieniami i obowiązkami z tego wynikającymi.

Wybrane zagadnienia socjologii 73

Trzecim komponentem strukturalnym grupy społecznej, oprócz roli i pozycji, jest władza grupowa, która wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet na wymuszeniu zachowań uznanych za obowiązkowe lub pożądane z punktu widzenia danej grupy.

Przywództwo w grupie w zależności od trwałości grupy oraz realizowanych przez grupę celów może przybierać postać okazjonalną - w danym momencie sytuacyjno-cza-sowym — aż do zinstytucjonalizowanego i ustabilizowanego kierownictwa. Przywództwo może być sprawowane przez zespół lub może mieć charakter jednostkowy. W uczelni, w zakładzie pracy bardzo często spotykamy się z formalnym lub nieformalnym typem przywództwa.

Formalny przywódca - kierownik - dysponuje wpływem, czyli władzą dzięki for­malnym postanowieniom wynikającym z odpowiednich przepisów, regulaminów, statu­tów, określających kryteria związane ze sprawowaniem funkcji kierowniczych. Niefor­malny przywódca - lider grupy - czerpie siłę wpływu z osobistego autorytetu, będącego efektem przewagi, jaką ma nad pozostałymi członkami grupy z punktu widzenia realizacji wartości uznawanych w tej grupie za ważne.

Podsumowując treści zawarte w tym podrozdziale przypomnijmy, iż wśród elementów składających się na organizację - strukturę grupy należy wymienić: cel - wartości, które grupa pragnie osiągnąć lub dla realizacji których została powołana; przywódcę grupy, który podejmuje decyzje i kieruje poczynaniami grupy; pozycje i role poszczególnych członków wynikające z posiadanego prestiżu; kodeks postępowania wyznaczający nor­my i wzory zachowania członków grupy; system kontroli i sankcji korygujący wszelkie dewiacje zachodzące w grupie; sposoby komunikowania się i łączności zachodzące mię­dzy poszczególnymi członkami grupy oraz stopień spoistości grupy - uzależniony od rodzaju i natężenia więzi społecznych występujących między poszczególnymi członkami.

4.1.2. Klasyfikacja grup społecznych

Ze względu na lo, iż w życiu społecznym występuje bardzo wiele różnorodnych grup społecznych, istnieje też wiele różnych zasad ich klasyfikowania. Ograniczymy się tylko do krótkiej charakterystyki tych rodzajów grup, które są najczęściej wymieniane. Możemy zatem wyróżnić przede wszystkim grupy małe i grupy duże, które wydzielane są ze względu na kryterium strukturalne.

Grupy małe - to grupy posiadające prostą strukturę wyrażającą się w tym, iż składają się one wyłącznie z niewielkiej liczby członków i nie posiadają żadnych podgrup. Przykładem może być tutaj rodzina, grupa koleżeńska itp.

Grupy duże (wielkie) - to grupy o strukturze złożonej, z dużą liczbą członków (którzy bardzo często nie kontaktują się w sposób bezpośredni), nie wchodzące już jako części składowe do jeszcze większych grup w ścisłym tego słowa znaczeniu. Mogą jednak wchodzić do kompleksu państw, określonego typu cywilizacji itp. Przykładem może być: państwo, samodzielny kościół, partia polityczna, klasa społeczna.

Ze względu na kryterium więzi łączącej członków grupy wyróżniamy grupy pierwot­ne i grupy wtórne.

74 Blok ogólny

W grupach pierwotnych dominuje więź budowana na stycznościach osobistych, pry­watnych, bezpośrednich, na silnych związkach o charakterze emocjonalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, rówieśnicza). W grupach wtórnych więź wynika głównie ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji, mającego najczęściej postać szeroko rozu­mianego interesu (politycznego, kulturalnego, ekonomicznego itp.) oraz ze styczności rzeczowych, często publicznych i pośrednich.

Ponadto grupy dzielimy na formalne i nieformalne, które wyróżniamy na podstawie występowania w grupach instytucji i kontroli społecznej sformalizowanej lub tylko na instytucji i kontroli nieformalnej.

Grupy formalne oparte są na sformalizowanej organizacji określonej prawem (sta­tuty), regulującym dokładnie działania swych członków i ustalającym formalne zasady odpowiedzialności. W związku z tym każda grupa wtórna jest zarazem grupą formal­ną. Grupy nieformalne są zazwyczaj małe (grupa koleżeńska, klika, mafia) i choć nie wytwarzają instytucji sformalizowanych, mogą być oparte zarówno na stycznościach oso­bistych, jak i na rzeczowych. Stąd też mogą się one niekiedy bardzo szybko rozrastać. Grupy nieformalne należą, obok grup pierwotnych, do tego rodzaju zbiorowości, które stanowią istotną część życia społecznego. W ich obrębie zaspokajane są nie tylko pod­stawowe potrzeby i dążenia jednostek, ale również właśnie poprzez uczestnictwo w tych grupach jednostka uczy się sposobów zachowań, kształtuje swoje postawy, aspiracje ży­ciowe, a więc kształtuje swoją osobowość.

Przedstawione kryteria podziału grup stają się bardziej przejrzyste i łatwiej dadzą się zapamiętać, gdy będą poparte odpowiednimi przykładami. Każdy z nas należy do bardzo wielu różnorodnych grup społecznych, których członkostwo uzyskuje w sposób naturalny, dobrowolny bądź przymusowy. Biorąc pod uwagę na przykład rodzinę, grupę szkolną i wojsko, spróbujmy grupy te zaklasyfikować do uprzednio wymienionych typów, wskazując jednocześnie mechanizm nabywania ich członkostwa.

Tak więc rodzina jest grupą małą, pierwotną i raczej nieformalną, której członkiem stajemy się (podobnie jak narodu) drogą naturalną lub przez adopcję. Grupa szkoły de­tektywów stanowi także grupę małą, lecz wtórną, a nie pierwotną i formalną, w zasadzie o dobrowolnej przynależności. W przeciwieństwie do rodziny i grupy szkolnej, wojsko jest grupą dużą, wtórną, formalną, o przymusowej przynależności członków.

4.1.3. Grupy celowe

W zasadzie wszystkie grupy w jakiejś mierze są celowe. Socjologowie mówiąc o tej kategorii grup najczęściej mają na uwadze tylko te, które zorganizowano dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, a więź skupiająca członków w tych grupach jest wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu danej grupy. Mimo zaistnienia niekiedy więzi osobistej między członkami grupy celowej, ich działania oficjalne mają charakter służbowy, nawet w stosunku do kolegów i przyjaciół. Przykładem takich grup są partie polityczne i różne organizacje oraz zrzeszenia i stowarzyszenia, które funkcjonują we wszystkich dziedzinach życia zbiorowego.

Elementem wyróżniającym daną grupę ze zbiorowości społecznej oraz określającym kierunek jej działania (pozytywny - negatywny) jest cel, jaki grupa pragnie osiągnąć

Wybrane zagadnienia socjologii 75

oraz wynikający stąd system wartości. Celem grupy może być jakiś określony przedmiot, wartości utylitarne lub symboliczne, których chęć zdobycia stanowi o sile motorycznej grupy. Formułowanie celu przez grupę może mieć charakter jednorazowy - doraźny (zespół ochraniający imprezę artystyczną lub mecz sportowy) lub ciągły (ochrona obiektu przemysłowego) wtedy, gdy wyznaczenie granicy czasowej jest trudne lub wręcz niemożliwe.

W procesie kształtowania się grup celowych ważnym momentem jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób, że ich potrzeby stwarzają podobieństwo lub wspólno­tę interesów. Potrzeby indywidualne mogą prowadzić do podobieństwa, a zbiorowe do wspólnoty interesów. Indywidualną potrzebą słuchaczy szkoły detektywów jest uzyskiwa­nie zaliczeń i egzaminów z poszczególnych przedmiotów i nauka samoobrony, natomiast ich potrzebą zbiorową jako środowiska może być podniesienie rangi zawodu poprzez ko­lejne stopnie doskonalenia. Wspólny cel nie jest podzielny, ale tak samo jest składnikiem interesów społeczności słuchaczy, jak indywidualne sukcesy ich członków.

Niezbędnym zatem warunkiem powstania grupy celowej jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób zbieżności lub identyczności niektórych potrzeb, stanowiących podstawę podobieństwa lub wspólnoty interesów.

Grupa celowa powstaje zawsze po to, by realizować odpowiednie cele, a tym samym bronić interesów jednostek i zbiorowości.

Działanie i więź grupy celowej wyróżniają się:

1. rozbudowanym systemem zorganizowania, stąd grupę celową niektórzy socjologo­
   wie nazywają organizacją;

2. uczestnictwem o charakterze kontraktu, czyli zobowiązania się każdego członka
   do wypełniania swoich obowiązków wynikających z zasad organizacji;

3. atmosferą impersonalizacji, czyli załatwianiem spraw w sposób sformalizowany,
   przejawiającym się w bezwzględnym przestrzeganiu przepisów regulujących zasady
   funkcjonowania określonej grupy celowej.

Każda grupa celowa wśród wielu cech charakterystycznych posiada jedną niezmiernie istotną - rozbudowany system instytucji sformalizowanych i urządzeń zapewniających współpracę ludziom, którzy nie stykają się ze sobą bezpośrednio, ale są zainteresowani tymi cechami innych członków, które przyczyniają się do osiągania zakładanych przez grupę celów. Grupy celowe posiadać zatem muszą specyficzny typ organizacji, mającej formalny charakter, określany mianem biurokracji.

4.1.4. Tłum i inne zbiorowości społeczne oparte na podobieństwie zachowań

Na podstawie kryterium podobieństwa i identyczności zachowań wyodrębnia się publiczność, zbiegowisko i tłum.

Najbardziej kontrowersyjną z tych trzech zbiorowości jest publiczność, którą sta­nowią ludzie w tym samym lub zbliżonym czasie odbierający w celach rekreacyjnych bądź informacyjnych określony przekaz, czyli treść wyrażoną słownie, dźwiękiem lub obrazem. Publiczność zwana często audytorium składa się z ludzi połączonych takimi

76 Blok ogólny

komponentami więzi, jak: styczność przestrzenna, łączność psychiczna, wzajemne od­działywanie lub nastawienie do wspólnych działań, zarażenie emocjonalne, dezindywi-dualizacja osobowości jednostki i zanik refleksyjności. Zachowanie publiczności jest np. inne na koncertach, inne na meczach sportowych, inne na dyskotekach, a jeszcze inne na wykładach. Przy zarażeniu emocjonalnym i zaniku refleksyjności w niektórych przypad­kach publiczność może przerodzić się w tłum, np. na koncertach muzyki współczesnej, na meczach czy nawet na często ochranianych dyskotekach.

Drugim rodzajem zbiorowości, opartej na podobieństwie zachowań, jest zbiegowisko będące przelotnym skupieniem kilku lub kilkudziesięciu osób zainteresowanych wspól­nym zdarzeniem. Czynnikiem tworzącym zbiegowisko jest zarówno gapiostwo, jak i na­kaz uczestnictwa w rozstrzyganiu i załatwianiu spraw istotnych dla innych osób i szerszej społeczności. Zbiegowisko może wywołać wypadek samochodowy, działalność pracow­nika ochrony przy ujęciu złodzieja, czy też jego praca w likwidowaniu ognisk zapalnych w czasie dyskotek. Musimy pamiętać, że zbyt radykalne i sformalizowane działania prze­ciw zbiegowisku niemal błyskawicznie mogą je przeobrazić w tłum, czyli zbiorowość jeszcze mniej podatną na kontrolę formalną i społeczną. W sytuacji, gdy ludzie skłon­ni są do identycznego zachowywania się (publiczność na meczach, zbiegowisko przy czynnościach prewencyjnych ochrony, np. na dyskotekach) należy zachować daleko idą­cą ostrożność w działaniach sformalizowanych i zgodnych z nakazem prawa, by uniknąć przerodzenia się tych zbiorowości w tłum.

Tłumem określa się zwykle przelotne zgromadzenie kilkudziesięciu, a najczęściej kilkuset osób na przestrzeni umożliwiającej bezpośredni kontakt, które spontanicznie i identycznie reagują na te same podniety. Więź w tłumie składa się przede wszystkim z komponentów emocjonalnych i popędowych oraz ze styczności przestrzennej i nadzwy­czaj silnej łączności psychicznej, która mocno identyfikuje jednostkę z tłumem. Identyfi­kacja ta doprowadza do dezindywidualizacji osobowości i jest zjawiskiem o charakterze patologicznym, ponieważ człowiek traci refleksyjność i ulega presji tłumu, a więc zo­staje w jakimś zakresie ubezwłasnowolniony. Tłum jest kierowany przez silne bodźce emocjonalne, jakimi mogą być: poczucie krzywdy, gniew, chęć zemsty czy poszukiwanie zdobyczy. Brak organizacji i osłabienie norm moralnych sprzyja wyzwalaniu się popędów prowadzących do anormalnych zachowań.

Badacze najczęściej wyróżniają tłum: agresywny, uciekający, nabywający (rabujący) i demonstrujący. Tłum agresywny to taki, który atakuje jednostkę, zbiorowość lub in­stytucję. Występuje w trzech formach: jako tłum linczujący (wymierzanie samosądu), terroryzujący (przeciw religii, mniejszościom narodowym) i walczący (zaburzenia, ma­nifestacje). Tłum uciekający w wyniku paniki (np. pożar na dyskotece) i wobec nie­spodziewanego niebezpieczeństwa (np. trzęsienie ziemi). Tłum nabywający lub rabujący występuje w okresach kryzysowych, kiedy zbiorowisko ludzi w poczuciu krzywdy rabuje sklepy czy instytucje. Tłum demonstrujący tym różni się od poprzednich, że jest zor­ganizowany. Może być wyrazem wdzięczności, uznania, potępienia, pogardy, pochwały lub protestu. Jest on ważną formą życia społecznego i politycznego (wiwatujące tłu­my, tłumy demonstrujące niezadowolenie przed budynkami Sejmu, budynkami ważnych instytucji itp.).

Warto tu dodać, że każdy rodzaj tłumu rozpada się, gdy słabnie więź łącząca jego uczestników na skutek pojawienia się nowej sytuacji, wywołującej inne niż dotychczas

Wybrane zagadnienia socjologii 77

emocje. Taką sytuacją może hyc pojawienie się autorytetu czy częściowe zaspoko­jenie żądań.

4.2. Analiza ważniejszych procesów społecznych

4.2.1. Procesy przystosowania

Procesy przystosowania, zwane także adaptacją, zachodzą w sytuacji, gdy jednostki lub zbiorowości, nic mogąc narzucić własnych wzorów działania innym osobom, muszą te odmienne wzory modyfikować i nawzajem przystosowywać.

Rezultaty badań socjologicznych sugerują, że w wielu dziedzinach życia istnieje swo­ista specyfika czynników warunkujących przystosowanie. Proces ten różnie przebiega w zależności od osób podlegających wpływom oraz od oddziaływań środowiska, w któ­rym przystosowanie się odbywa.

Wymienia się trzy stery życia społecznego, w których procesy przystosowania odgrywają ważną rolę:

1. przystosowanie jednostek lub grup do nowego środowiska w związku z ruchami
   migracyjnymi, np. wyjazd do obcego kraju, ze wsi do miasta;

2. przystosowanie do nowego środowiska w związku z podjęciem nauki w szkole wyż­
   szego stopnia, np. przystosowanie słuchaczy do wymagań i środowiska policealnej
   szkoły detektywów i pracowników ochrony;

3. przystosowanie do pracy podejmowanej po raz pierwszy w życiu lub do wszelkiego
   rodzaju zmian związanych z wykonywaną pracą.

Za czynniki napędowe procesu przystosowania uznaje się potrzeby i oczekiwania, z jakimi młodzi ludzie przychodzą do środowiska pracy i które spodziewają się zrealizo­wać. Napotykają przy tym określone warunki, wymagania i zadania związane z sytuacją pracy, które zmuszeni są respektować (przystosować).

Proces przystosowania zatem to proces wchodzenia w stosunek pracy, osiągania odpowiedniości zachowań i postaw do wymagań i sytuacji pracy; obejmuje on, z jednej strony modyfikację zachowań i postaw pracownika, z drugiej zaś - modyfikację wymagań i warunków instytucji pracy (pracodawcy). Kiedy zmiany jednej strony omawianego układu zachodzą na zmiany po drugiej stronie - mówimy o przystosowaniu.

Przystępując do pracy, pracownik dokonuje zazwyczaj weryfikacji własnej hierarchii potrzeb czy oczekiwań. W sytuacji przekroczenia granicy możliwości zmian we własnym systemie potrzeb czy oczekiwań, pracownik może zrezygnować z pracy i szukać bardziej odpowiedniej, gwarantującej zaspokojenie potrzeb.

Nie zawsze bowiem człowiek jest w stanie przystosować się do warunków pracy, nowego środowiska społecznego czy nowych sytuacji życiowych. Spośród wielu skutków (lub przyczyn) nieprzystosowania, na szczególną uwagę zasługują: frustracja, kontestacja oraz konflikt. Omówimy je ogólnie.

Frustracja jest stanem psychicznym (emocjonalnym) występującym wówczas, gdy człowiek pragnący zrealizować jakiś cel, zadanie lub zaspokoić potrzebę, napotyka

78 Blok ogólny

przeszkody utrudniające lub uniemożliwiające mu realizację jego dążeń. Częstym efektem tego typu blokady jest pojawienie się u człowieka następujących reakcji: podniecenia, agresji, apatii, fantazjowania, regresji.

Agresja frustracyjna może być kierowana przeciwko przedmiotowi lub osobie, o któ­rych wiadomo, że są przyczyną frustracji. Może ona doprowadzić do różnych form mniej lub bardziej bezpośredniej napaści. Zachowania agresywne mogą być efektem frustracji doznanej np. w życiu rodzinnym, grupie koleżeńskiej czy zdarzeniach dnia codziennego. Podczas gdy jedni reagują agresją, inni przyjmują postawę diametralnie różną. Obserwo­wać możemy apatię, której przejawem jest bierność, zobojętnienie, niedbalstwo, ogólne zniechęcenie do życia, minimalizacja wszelkich dążeń itp.

Inną jeszcze reakcją na frustrację jest ucieczka (fantazjowanie). Jest to chęć ucieczki od rzeczywistości bądź w sensie psychologicznym, np. wyobcowanie się z otaczające­go, nieprzychylnego lub wręcz wrogiego środowiska, bądź socjologicznym - utrwalanie stereotypów zachowań bez względu na konsekwencje (fiksacja) czy też ucieczka w prze­szłość, gdzie pewne zachowania były nagradzane i skuteczne, np. płacz czy szantaż (regresja).

Konsekwencją nieprzystosowania bywa również kontestacja. Kontestatorami moż­na nazwać takich pracowników, którzy ujawniają swoje niezadowolenie z istniejącego w miejscu pracy ładu społecznego, społecznych zależności i dystansów, dystrybucji ce­nionych wartości (płace, premie, prestiż) itp. Niezadowolenie to przybiera postać malkon-tenctwa, niesubordynacji, niechęci do autorytetów, zmian organizacyjnych, nieuzasadnio­nej podejrzliwości, krytykanctwa albo braku wszelkich zainteresowań pracą zawodową. Nieprzystosowanie takich pracowników znajduje wyraz w:

— tendencjach anarchistycznych (niechęć w stosunku do przełożonych, przepisów, norm),

• tendencjach konserwatywnych (niechęć wobec zmian, postępu),

• niezadowoleniu z pozycji zajmowanej w zakładzie pracy,

• uprzedzeniach i niechęci wobec kolegów, przełożonych,

• lekceważeniu norm współżycia społecznego,

• braku samokrytycyzmu itp.

Pracownik, który zbyt często popada we frustracje lub kontestacje, jest z trudem tolerowany przez rodzinę, znajomych, kolegów czy przełożonych. Jest to z kolei dosta­teczny powód do aranżowania nowych konfliktów i frustracji. Trudno jest ustalić w pełni miarodajne kryteria i granice, które określałyby stopień nieprzystosowania.

4.2.2. Wspólpraca

Przystosowanie warunkuje współpracę w najrozmaitszych dziedzinach, nie wyłączając członków rodziny, słuchaczy studium, bliższych i dalszych krewnych, sąsiadów, a tym bardziej współpracowników. „Współpraca - według J. Szczepańskiego - jest procesem pochodnym podziału pracy, dokładniej - konieczności wykonywania czynności wspólnie przez kilku ludzi [...], jest więc działaniem zharmonizowanym, w którym poszczególne jednostki czy grupy wykonują zadania częściowe w osiąganiu jednego wspólnego celu, obojętnie jaki on jest - ekonomiczny, polityczny, towarzyski czy religijny".

Wybrane zagadnienia socjologii 79

Każda współpraca jest realizacją jakiegoś celu. Jest możliwa dzięki sprawnym kana­łom komunikacji między partnerami (zwanej wspólnotą języka), wzajemnej znajomości i zaufaniu, lojalności oraz ustaleniu reguł, środków, norm i sankcji zabezpieczających. Im jaśniej jest określony cel i sens współpracy, tym:

— chętniej uczestnicy wykonują zadania,

• przeżywają mniej napięć,

• czują się bardziej związani z grupą zadaniową oraz

• lepiej spełniają wzajemne oczekiwania.

Cele grupowe i ich realizacja są główną płaszczyzną kontaktów społecznych między członkami grupy w procesie współpracy. Jeśli współpracujący tracą swoje cele, to sens istnienia grupy jest problematyczny. Cele są więc warunkiem trwałości grupy współpra­cującej, gdyż z chwilą, gdy zanika współpraca między członkami, grupa się rozpada. Na przykład, grupa pracowników ochrony ma zadanie (i cel) pilnowania porządku i spokoju w czasie trwania dyskoteki. Wszyscy członkowie zespołu współpracują ze sobą w celu realizacji powierzonego zadania. Po skończonej dyskotece grupa rozwiązuje się, gdyż jej cel współpracy został zrealizowany.

4.2.3. Wspólzawodnictwo

O procesie współzawodnictwa mówimy, gdy następuje rozbieżność interesów lub dążność do ich zaspokojenia kosztem partnera. Niekiedy ma ono znamiona konfliktu czy konkurencji, a nawet wzajemnego wyniszczania. Współzawodnictwo może mieć charakter antagonistyczny lub nieantagonistyczny. To ostatnie polega na doskonaleniu się i ulepszaniu pracy, aby uzyskać awans zawodowy itp.

Analiza wszelkich przejawów współzawodnictwa - dokonana przez S. Kosińskiego -pozwala na wyróżnienie trzech następujących typów:

1. współzawodnictwo spontaniczne - przyrodzony proces współzawodnictwa między
   jednostkami i zbiorowościami o dobra i wartości pożądane, ale deficytowe, aby je
   wszyscy otrzymali;

2. współzawodnictwo intencjonalnie organizowane w celu wyeliminowania konkuren­
   tów od dostępu do pożądanych dóbr, wartości czy realizacji ich interesów;

3. współzawodnictwo twórcze, mające na celu osiąganie lepszych wyników czy efek­
   tywniejszych rozwiązań różnych problemów teoretycznych lub praktycznych.

Współzawodnictwo powinno doskonalić działalność partnerów i dawać szansę zwy­cięstwa lepszemu, zamiast go niszczyć, bo wówczas nie jest to współzawodnictwo, lecz konflikt.

4.2.4. Konflikt

Konflikt jest procesem, w którym jednostka lub grupa dążąc do osiągnięcia celu eliminuje, podporządkowuje lub niszczy innych, którzy zdążają do celów podobnych

80 Blok ogólny

lub identycznych. W literaturze socjologicznej terminowi temu odpowiadają trzy różne pojęcia:

• konflikt jako strukturalna sprzeczność interesów grupowych (wojny, rewolucje,
  strajki, debaty parlamentarne);

• konflikt jako specyficzny rodzaj wrogich interakcji (walka, współzawodnictwo itp.);

• konflikt jako rodzaj psychicznego napięcia między stronami konfliktu (rodzaj
  wrogich, często deklarowanych postaw, które są manifestowane w zachowaniu).

W konflikcie więc występują:

• problem sporny - jego przedmiotem może być jakieś dobro społeczne, idea lub
  układ stosunków społecznych;

• zwalczające się strony - jednostki lub grupy;

• cel - osiągnięcie pewnych korzyści kosztem przeciwnika;

• walka - zamierzone działanie skierowane przeciw innym.

Wyróżnia się różne formy konfliktów dotyczących odmiennych sfer życia społecz­nego: konflikty ról społecznych, konflikty wartości, konflikty przemysłowe, małżeńskie, międzynarodowe, religijne, polityczne, gospodarcze itp.

Interesujące nas konflikty - w aspekcie przyszłej pracy zawodowej - dotyczą głównie środowiska pracy. Wymienić można szereg podstawowych przyczyn konfliktów powstających w zakładzie pracy:

• niewypełnianie podstawowych zadań i obowiązków przez pracowników,

• rywalizacja o protekcję przełożonych,

— zazdrość o sukcesy w pracy,

• nierówny podział pracy wśród pracowników osiągających podobny pułap zarobków,

• konflikt między młodymi i starszymi pracownikami na tle hierarchii wartości i tzw.
  konfliktu pokoleń,

• przyczyny tkwiące w strukturze osobowości pracowników: wyrażają się one w wy­
  godnictwie, egoizmie, eksponowaniu własnych interesów, braku solidarności zawodowej,
  nieżyczliwości, niechęci do współpracy i współdziałania itp.,

• przyczyny tkwiące w tzw. zależnościach służbowych (zły styl kierowania, zła
  organizacja pracy itp.),

• ocena i opiniowanie pracowników,

• nieodpowiedni stosunek przełożonych do podwładnych,

• jednostronność decyzji i wygórowane wymagania formalne itp.

Rozumiejąc, jak bardzo ujemnie wpływają konflikty na atmosferę i rytm pracy w miejscu zatrudnienia, przedstawimy ogólnie ich konsekwencje:

- organizacyjne: pogorszenie się osobistych stosunków między pracownikami, chaos
i dezorganizacja pracy, podział zespołu pracowniczego na obozy, płynność kadr, osła­
bienie dyscypliny pracy, nieufność i poczucie zagrożenia u pracowników, ostentacyjne
manifestowanie wrogości i złośliwości zmierzające do obniżenia efektów pracy zwaśnio­
nych stron itp;

— zawodowe: obniżone wyniki pracy, rosnące trudności w kierowaniu zespołem,
niechęć doskonalenia pracy, brak inwencji twórczej, liberalizm wymagań, obojętny
stosunek do wyników pracy, zwiększona absencja pracowników, niesprawiedliwa ocena
pracowników oraz hamowanie aktywności zawodowej pracowników;

Wybrane zagadnienia socjologii

• wychowawcze: spadek autorytetu i lekceważenie przełożonych, utrata zaufania
  pracowników, przemieszczanie się antypatii z przełożonych na podwładnych i zaostrzanie
  się stosunków między nimi, przyjmowanie postawy obronnej, popieranie zwierzchników
  lubianych i mało wymagających;

• osobiste: poczucie krzywdy i upokorzenia, poczucie osamotnienia i niezrozumie­
  nia społecznego, utrata równowagi psychicznej i osłabienie zdrowia, zniechęcenie do
  wykonywanego zawodu, poczucie mniejszej wartości i załamanie psychiczne, stresy,
  spotęgowanie napięcia psychicznego, przenoszenie się agresji na życie rodzinne oraz -
  w skrajnych przypadkach - zachowania destrukcyjne wobec własnej osoby;

• społeczne: niewłaściwa i często negatywna opinia środowiska o miejscu pracy,
  niekorzystna i lekceważąca opinia środowiska o pracownikach, zerwanie więzi zakładu
  ze środowiskiem i środowiska z zakładem pracy, wzrost zainteresowania konfliktami
  w zakładzie, a przez to ciągłe kontrole i wykorzystywanie przez jednostki nadrzędne
  nieprzyjaznych stosunków w miejscu pracy do prowadzenia własnej polityki personalnej,
  przenoszenie się antagonizmów z zakładu pracy na środowisko sąsiedzkie i rodzinne itp;

W każdej zbiorowości społecznej w różnym nasileniu występują omówione wcze­śniej procesy przystosowania (albo nieprzystosowania), współpracy, współzawodnictwa i konfliktu. Zapewniają one zaspokajanie interesów, potrzeb oraz odpowiedni wzrost go­spodarczy i rozwój osobowości, czyli procesy te podtrzymują porządek i lad społeczny będący swoistą równowagą rozbieżnych tendencji. Równowagę tę podtrzymują procesy przystosowania i współpracy, natomiast zakłócają: współzawodnictwo i konflikty.

W sytuacjach konfliktu, w jakich może się znaleźć absolwent studium detektywów i pracowników ochrony, należy pamiętać o czterech sposobach jego rozwiązywania. Są to: kompromis (opiera się na założeniu, iż obie strony konfliktu dojdą do porozumienia, je­żeli tylko każda z nich zadowoli się osiągnięciem częściowego spełnienia swych żądań), arbitraż (odwołanie się do przepisów prawnych i narzucenie woli wspólnego zwierzchni­ka czy leż sądu), odwlekanie (oczekiwanie, iż jakieś zmiany w środowisku zewnętrznym lub sam los pomogą rozwiązać konflikt) oraz pokojowe współistnienie (tłumienie wszel­kich sprzeczności i nieporozumień z jednej strony, z drugiej zaś podkreślanie konkretnych, wspólnych obszarów działań czy też celów).

Znajomość omówionych procesów społecznych pozwala na lepsze zrozumienie swojej przyszłej pracy zawodowej i własnej roli w procesie tworzenia atmosfery pracy i to niezależnie od tego czy słuchacz będzie detektywem, pracownikiem ochrony, czy też kierownikiem określonego zespołu ludzi powołanych do realizacji określonych celów

ORGANIZACJA ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ I SAMORZĄDOWEJ

9.1. Struktura organizacji państwa

W życiu każdego współczesnego państwa znaczną role odgrywa konstytucja, która stanowi akt o najwyższej mocy prawnej, określający podstawowe zasady ustroju politycz­nego i gospodarczego państwa, podmioty władzy w państwie i wzajemne relacje miedzy nimi. Przepisy ustawy zasadniczej dotyczą także: organów ochrony prawnej i kontroli, podstawowych praw i obowiązków obywateli, zasad prawa wyborczego, symboli pań­stwowych oraz zmiany konstytucji.

Polska ustawa zasadnicza została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe dnia 2 kwietnia 1997 roku. Zawiera ona katalog zasad ustrojowych o charakterze fundamen­talnym, na których opiera się organizacja państwa. Najważniejsze z tych zasad to: zasada republikańskiej formy rządów, zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada pań­stwa opiekuńczego, zasada podziału władzy, zasada odrębności i niezależności sądów, zasada pluralizmu politycznego oraz zasada samorządności lokalnej.

9.1.1. Władza ustawodawcza

Organem państwa w zakresie władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament składający się z Sejmu i Senatu.

Sejm - izba niższa i Senat - izba wyższa zbierają się na wspólnych posiedzeniach, działając jako Zgromadzenie Narodowe. Do kompetencji Zgromadzenia Narodowego należą: przyjęcie ślubowania od nowo wybranego prezydenta, uznanie, że prezydent jest trwale niezdolny z powodu choroby do sprawowania urzędu; postawienie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu oraz uchwalenie nowej Konstytucji RP.

l 20 ^B1

Sejm - izba niższa parlamentu - składa się z 460 posłów, wybieranych w wybo­rach powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Wybory prze­prowadzane są w wiclomandatowych okręgach wyborczych. Podział mandatów między poszczególne ugrupowania następuje wprost proporcjonalnie do liczby uzyskanych przez nic głosów. W podziale mandatów uczestniczą jedynie te listy wyborcze, na które pa­dło co najmniej 5% głosów w skali kraju. Listy koalicji wyborczych muszą uzyskać minimum 8%. Część mandatów jest proporcjonalnie dzielona między tzw. listy ogól­nopolskie wystawione przez poszczególne ugrupowania. Jednak, aby lista ogólnopolska mogła uczestniczyć w podziale mandatów, powiązane z nią listy okręgowe muszą otrzy­mać co najmniej 7% głosów w skali kraju. Czynne prawo wyborcze posiadają obywatele polscy, którzy w dniu głosowania mają ukończonych 18 lat (wyłączone są osoby ubezwła­snowolnione i pozbawione praw publicznych lub wyborczych). Bierne prawo wyborcze posiadają obywatele polscy, którzy ukończyli 21 lat oraz stale zamieszkują na terytorium RP od 5 lat i mają prawo wybierania.

Kadencja Sejmu trwa 4 lata. Izba może być jednak rozwiązana przed upływem tego terminu w rezultacie własnej uchwały podjętej większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów, bądź na skutek postanowienia prezydenta powziętego po zasięgnięciu opinii marszałków obu izb parlamentu.

Akty prawne powstające w Sejmie to: konstytucja, ustawy i uchwały.

Na strukturę organizacyjną Sejmu składają się:

• plenum Sejmu,

• marszałek i wicemarszałkowie (Prezydium Sejmu),

• Konwent Seniorów (członkowie Prezydium oraz przewodniczący lub wiceprzewod­
  niczący klubów parlamentarnych),

- komisje sejmowe (problemowe lub branżowe, stałe i nadzwyczajne).
Wśród kompetencji sejmu można wyróżnić:

1. ustrojodawcze - określa w aktach rangi konstytucyjnej podstawowe reguły porządku
   państwowego;

2. ustawodawcze — tworzy prawo o randze ustawowej; w formie ustaw tworzone są
   m.in.: ordynacja wyborcza, budżet państwa, rozstrzygane są kwestie politycznych
   praw i wolności obywateli oraz prawa i obowiązki wynikające ze stosunku pracy;
   inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom — grupa 15 posłów, komisji sejmowej,
   Prezydentowi, Senatowi i Radzie Ministrów. Procedura ustawodawcza odbywa się
   w trzech czytaniach i polega na wspólnym wypracowaniu projektu ustawy przez
   Sejm i Senat, a także zaakceptowaniu go przez Prezydenta;

3. kreacyjne - uczestniczy w powoływaniu rządu, wybiera albo powołuje: Trybunał
   Konstytucyjny, Trybunał Stanu, prezesa Najwyższej Izby Kontroli (wspólnie z Se­
   natem), prezesa Narodowego Banku Polskiego, swoich przedstawicieli w Krajowej
   Radzie Sądownictwa oraz w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji;

4. kontrolne - są to zwłaszcza środki kontroli parlamentu wobec rządu, tj. coroczna
   dyskusja nad budżetem państwa, wotum nieufności, interpelacje i zapytania poselskie;
   istotną rolę w wykonywaniu funkcji kontrolnej wypełniają komisje sejmowe.

Senat tworzy stu senatorów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, taj­nych, bezpośrednich oraz większościowych (większość względna). Okręgiem wyborczym

Organizacja administracji państwowej i samoi/.adowej 121

jest całe województwo. Za wybranych uważa się dwóch kandydatów (w woj. stołecznym i katowickim trzech), którzy uzyskali najlepsze rezultaty w głosowaniu. Wprowadzona re­forma administracyjna w Polsce zdeterminowała także sposób kreowania Senatu. Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy w dniu głosowania ukończyli 18 lat, a bierne osobom posiadającym 21 lat, zamieszkującym na terytorium Polski co najmniej 5 lat i mającym prawo wybierania.

Kadencja Senatu trwa 4 lata. Rozwiązanie Sejmu przed upływem kadencji pociąga za sobą jednocześnie rozwiązanie Senatu.

Akty prawne wydawane przez Senat to uchwały.

Struktura izby wyższej przedstawia się analogicznie do struktury Sejmu, pozbawiona jest jednak Konwentu Seniorów.

Kompetencje Senatu:

1. prawodawcze - inicjatywa ustawodawcza, odrzucenie lub skorygowanie ustawy
   uchwalonej przez Sejm; Senat może w ciągu 30 dni ustawę przyjąć, wprowadzić
   do jej tekstu poprawki lub ją odrzucić;

2. kreacyjne - wraz z Sejmem wybiera prezesa Najwyższej Izby Kontroli oraz Rzecz­
   nika Praw Obywatelskich, a ponadto przedstawicieli w Krajowej Radzie Sądownictwa
   oraz Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji.

9.1.2. Władza wykonawcza

Władza wykonawcza w RP wykonywana jest przez prezydenta i Radę Ministrów.

Prezydenta wybiera się w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich w gło­sowaniu tajnym. Bierne prawo wyborcze posiada każdy obywatel polski, który ukoń­czył 35 lat i ma pełnię praw wyborczych do Sejmu. Wybory Prezydenta RP zarządza marszałek Sejmu. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje organizacjom politycznym, społecznym oraz wyborcom. Zgłoszenie powinno być poparte podpisami co najmniej 100 tyś. wyborców. Wybory są większościowe: za wybranego uważa się kandydata, któ­ry otrzyma więcej niż połowę ważnych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, w dwa tygodnie później przeprowadza się drugą turę, w której biorą udział dwaj kandydaci, którzy otrzymali największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. Za wybranego uważa się kandydata, który otrzymał więcej ważnych głosów.

Kadencja urzędu prezydenta wynosi 5 lat; istnieje możliwość reelekcji.

Kompetencje prezydenta:

1. jako głowy państwa: występuje do Sejmu i Senatu z wnioskiem o powołanie i odwo­
   łanie prezesa NBP i pierwszego prezesa Sądu Najwyższego; powołuje prezesów Sądu
   Najwyższego; prezesa NSA i na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa wszystkich po­
   zostałych sędziów; nadaje stopnie wojskowe, tytuł naukowy profesora, powołuje 1/3
   składu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji; nadaje obywatelstwo polskie, ordery
   i odznaczenia, korzysta z prawa łaski;

2. w stosunku do parlamentu: zarządza wybory do obu izb, zwołuje ich pierwsze
   posiedzenie po wyborach, wyznacza marszałków seniorów; rozwiązuje parlament
   fakultatywnie, gdy Sejm w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia mu projektu nie

122 Blok ogólny

uchwali budżetu państwa, gdy udzieli rządowi wotum nieufności nie powołując nowego premiera, gdy zawiodą wszystkie próby powołania oraz obligatoryjnie, jeżeli w efekcie niepowodzeń w utworzeniu rządu, za zgodą Sejmu rząd powołany przez prezydenta samodzielnie na okres 6 miesięcy nie uzyska w tym czasie wotum zaufania lub otrzyma wotum nieufności; podpisuje ustawy i ma związane z tym prawo weta; ma prawo zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie zgodności z konstytucją przekazanej mu do podpisu ustawy; wygłasza w parlamencie orędzia; ma prawo inicjatywy ustawodawczej;

3. wobec rządu: desygnuje osobę premiera, na którego wniosek powołuje cały gabinet
   i odbiera od niego przysięgę; ma wpływ na powoływanie ministrów: spraw zagra­
   nicznych, spraw wewnętrznych i obrony narodowej; zwołuje w sprawach szczególnej
   wagi posiedzenia rządu i przewodniczy im;

4. w dziedzinie stosunków zagranicznych: reprezentuje państwo polskie na zewnątrz;
   ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe; mianuje i odwołuje przedstawicieli
   pełnomocnych RP oraz przyjmuje listy uwierzytelniające od akredytowanych przy
   nim przedstawicieli innych państw; gdy Sejm nie obraduje, podejmuje postanowienie
   o stanie wojny;

5. w dziedzinie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa: w razie
   zagrożenia państwa może wprowadzić stan wojenny na części lub całym terytorium
   RP oraz ogłosić częściową lub powszechną mobilizację; jest zwierzchnikiem sił
   zbrojnych; w porozumieniu z ministrem obrony narodowej lub na jego wniosek
   obsadza najwyższe stanowiska w siłach zbrojnych; w razie zagrożenia wewnętrznego
   bezpieczeństwa państwa lub klęski żywiołowej może wprowadzić na czas określony
   (do 3 miesięcy) stan wyjątkowy;

6. normatywne: wydaje rozporządzenia i zarządzenia kontrasygnowane przez prezesa
   Rady Ministrów lub właściwego ministra.

Prezydent RP nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, co oznacza, że może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Try­bunałem Stanu na mocy uchwały Zgromadzenia Narodowego, podjętej na wniosek co najmniej 1/4 ogólnej liczby członków Zgromadzenia. Zgromadzenie Narodowe podejmu­je uchwałę większością 2/3 ogólnej liczby jego członków.

W skład rządu wchodzą: prezes Rady Ministrów (przewodniczący), wiceprezes Rady Ministrów, ministrowie, przewodniczący niektórych komisji i komitetów sprawujących funkcje naczelnych organów administracji państwowej.

Inicjatywa powołania rządu wychodzi od prezydenta, który powołuje go w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji rządu. Prezydent wyznacza premiera, a na jego wniosek Radę Ministrów w składzie zaproponowanym przez prezesa Rady Ministrów. Jeżeli Sejm bezwzględną większością głosów nie uchwali wotum zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta, może w ciągu 21 dni taką samą większością sam wybrać rząd. Gdy to nie nastąpi, to prezydent w ciągu 14 dni powołuje nowy rząd. Rząd ten powinien otrzymać poparcie Sejmu zwykłą większością głosów. Gdy Sejm nie udzieli rządowi poparcia, może sam wybrać rząd taką samą większością. Gdyby te wszystkie próby nie dały rezultatu, to prezydent może rozwiązać parlament lub powołać na okres 6 miesięcy rząd przejściowy.

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 123

Kompetencje rządu:

1. prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP oraz kieruje pracą administracji rzą­
   dowej. W szczególności zadania te polegają na: zapewnieniu wykonania ustaw, wy­
   dawaniu rozporządzeń w celu wykonania ustaw, podejmowaniu uchwał w zakresie
   wykonania jego kompetencji, kierowaniu i kontroli działalności wszystkich organów
   administracji państwowej, sporządzeniu projektu budżetu państwa i innych central­
   nych planów finansowych, nadzorowaniu samorządu, w tym samorządu terytorialnego
   oraz pod ogólnym kierownictwem prezydenta utrzymywaniu stosunków z innymi pań­
   stwami, organizacjami międzynarodowymi, a także na zapewnieniu bezpieczeństwa
   państwa;

2. Rada Ministrów może wydawać rozporządzenia wykonawcze i rozporządzenia z mocą
   ustawy, premier i poszczególni ministrowie tylko rozporządzenia wykonawcze;

3. rząd jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Sejm wyraża rządowi wotum
   nieufności. Z wnioskiem może wystąpić co najmniej 46 posłów (1/10 składu Sejmu).
   Wniosek może być poddany pod głosowanie w Sejmie po upływie 7 dni od daty
   jego zgłoszenia. Wotum nieufności wyrażane jest bezwzględną większością głosów.
   Występują dwa rodzaje wotum nieufności: zwyczajne i konstruktywne;

4. poszczególni ministrowie są także odpowiedzialni politycznie. Odpowiedzialność ta
   przejawia się w takim samym trybie, jak odpowiedzialność całego gabinetu. Osoby
   zasiadające w rządzie podlegają również odpowiedzialności konstytucyjnej.

9.2. Struktura organizacji samorządowej

Mocą przepisów ustawy o trójstopniowym podziale administracyjnym wprowadzono w Polsce trójstopniowy podział terytorialny państwa. Jednostkami zasadniczego podziału terytorialnego państwa stają się (od l stycznia 1999 roku) gminy, powiaty i województwa. Powstało szesnaście nowo utworzonych województw. Wraz z ich powstaniem przestają funkcjonować województwa dotychczasowe.

9,2.1. Samorząd powiatowy

Samorząd powiatowy został utworzony na mocy ustawy o samorządzie powiatowym. Powiat stanowi terenową jednostkę samorządu terytorialnego o takim samym charakterze jak gmina, ale o innych zadaniach. Stanowi on wyodrębniony związek lokalnego społe­czeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania części zadań państwa (sprawowa­nia administracji publicznej) i wyposażony w materialne środki realizacji zadań. Powiat posiada osobowość prawną, co oznacza, że może być podmiotem praw majątkowych. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Jego rola polega na uzupełnianiu gmin. Powiaty i gminy tworzą system realizacji cało­kształtu zadań publicznych o charakterze lokalnym w strukturach samorządowych. Źródeł kompensacji powiatu należy zatem upatrywać w administracji rządowej. To od niej po­wiat przejął zadania i kompetencje. W szczególności jego kompetencje obejmują sprawy

124 Blok ogólny

należące dotychczas do znoszonych urzędów administracji rejonowej oraz struktur rzą­dowej administracji specjalnej. Powiaty przejmują też część zadań przysługujących do tej pory wojewodzie. W rezultacie następuje decentralizacja zadań publicznych z admini­stracji rządowej na samorząd terytorialny, a zakres uprawnień samorządu ulega istotnemu rozszerzeniu.

Zadania powiatu obejmują następujące kategorie spraw.

1. ponadpaństwowa infrastruktura społeczna, w tym edukacja publiczna wychodząca
   poza obowiązek szkolny oraz ponadstandardowa opieka zdrowotna i pomoc społeczna
   (prowadzenie szpitali i domów opieki społecznej);

2. ponadpodstawowa infrastruktura techniczna, w tym m.in. ponadgminny lokalny trans­
   port publiczny oraz drogi publiczne o zasięgu ponadgminnym;

3. porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli w wymiarze ponadgminnym, w tym
   ochrona przeciwpożarowa i przeciwpowodziowa oraz nadzór budowlany;

4. ochrona środowiska i zagospodarowanie przestrzenne w wymiarze lokalnym ponad­
   gminnym, w tym gospodarka wodna i gospodarka nieruchomościami;

5. działalność organizatorska zmierzająca do rozwiązywania lokalnych problemów,
   w tym przeciwdziałanie bezrobociu, aktywizacja lokalnego rynku pracy, ochrona
   praw konsumenta, wspieranie osób niepełnosprawnych oraz promocja powiatu na
   zewnątrz.

W celu realizacji tych zadań powiat zostaje wyposażony w mienie, które stanowią własność i inne prawa majątkowe. Zarząd i ochrona tego mienia będą się odbywać na ana­logicznych zasadach jak w gminach. Realizując nałożone nań zadania powiat będzie mógł tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami. Może też realizować te zadania bezpośrednio, podejmując w tym celu działalność gospodarczą, ale wyłącznie w zakresie zadań o charakterze użyteczności publicznej. Tym samym usta­wodawca zakazuje powiatowi działalności komercyjnej nastawionej wyłącznie na zysk.

Zasadą jest przedstawicielski sposób sprawowania władzy w powiecie. Organy po­wiatu to: rada powiatu i zarząd powiatu. Ustawodawca przewiduje też stosowanie form demokracji bezpośredniej, które dotyczą wyboru władz oraz obejmują możliwości po­dejmowania rozstrzygnięć „w sprawach z zakresu właściwości powiatu". Oznacza to, że referendum może być zwołane w każdej sprawie pozostającej we właściwości organów powiatu.

Rada powiatu jest organem uchwałodawczym i kontrolnym. Rozstrzyga o najważniej­szych kwestiach powiatu. Do jej wyłącznej kompetencji należą zaś: stanowienie aktów prawa miejscowego, stanowienie statutu powiatu, uchwalanie budżetu powiatu, wybór i odwoływanie zarządu, stanowienie o kierunkach działalności zarządu, podejmowanie uchwał w najważniejszych sprawach majątkowych. Na czele rady stoi przewodniczący z jednym lub dwoma zastępcami. Rada może powoływać komisje stałe i doraźne do wykonywania określonych zadań. Obowiązkiem rady jest powołanie komisji rewizyjnej kontrolującej działalność zarządu oraz powiatowych jednostek organizacyjnych. Człon­ków komisji powiatowych można powoływać tylko spośród radnych. Sytuacja radnego w powiecie jest regulowana tak samo jak w gminie.

Zarząd powiatu stanowi jego organ wykonawczy. Do jego zadań zalicza się przede wszystkim przygotowywanie projektów i wykonywanie uchwał rady, gospodarowanie

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 125

mieniem powiatu i wykonywanie budżetu. W skład zarządu wchodzi starosta jako jego przewodniczący oraz 3—5 członków, wybieranych niekoniecznie spośród radnych. Szcze­gólną rolę pełni w zarządzie starosta, który kierując bieżącymi sprawami powiatu, re­prezentuje go na zewnątrz i podejmując zadania za zarząd w stanie wyższej koniecz­ności, staje się w pewnym sensie drugim organem wykonawczym. Zarząd powiatu jest kontrolowany pr/.ez radę powiatu na podobnych zasadach, jak zarząd gminy przez ra­dę gminy.

Aparatem pomocniczym zarządu staje się powiatowa administracja zespolona skła­dająca się ze starostwa powiatowego, kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży oraz innych jednostek organizacyjnych powiatu.

Powiatowi przysługuje prawo stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze powiatu. Może to nastąpić tylko na podstawie konkretnego upoważnienia ustawowego.

Nadzór nad działalnością powiatu sprawują te same organy, co w przypadku nadzoru nad gminą. Są to: prezes Rady Ministrów, wojewoda, a w zakresie spraw finansowych regionalna izba obrachunkowa.

9.2.2. Samorząd wojewódzki

Województwo jest z jednej strony jednostką samorządu terytorialnego, z drugiej zaś jednostką zasadniczego podziału terytorialnego do wykonywania administracji państwo­wej w terenie i w związku z tym siedzibą organów administracji państwowej.

Województwo samorządowe jest trzecim szczeblem samorządu. Jest odrębną od gmi­ny i powiatu wspólnotą samorządową, a także odrębną osobą prawną z własnym ma­jątkiem, zdolną uczestniczyć w obrocie gospodarczym. Podobnie jak gmina i powiat, województwo działa we własnym imieniu, jest samodzielne, a samodzielność ta pod­lega ochronie sądowej. Wyróżnikiem województwa, podobnie jak w przypadku dwóch wspomnianych wspólnot, jest inny zakres zadań.

Ustawodawca definiuje województwo jako regionalną wspólnotę samorządową. Wy­nika z tego, że zadania województwa koncentrują się wokół funkcji o znaczeniu regio­nalnym. Ograniczają się one do kilku kategorii spraw:

1. kształtowania i utrzymania ładu przestrzennego,

2. pobudzania aktywności gospodarczej,

3. zachowania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego,

4. utrzymania i rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej o znaczeniu woje­
   wódzkim.

Nałożone zadania województwo wykonuje przede wszystkim w formie programowa­nia rozwoju regionalnego i zaspokajania zbiorowych potrzeb społeczności regionalnej.

Gospodarka finansowa województwa jest kształtowana podobnie jak w gminie i po­wiecie. Jest ona realizowana samodzielnie, a jej podstawę stanowi budżet.

Podobnie jak w przypadku gminy i powiatu, ustawodawca przyjmuje, że mieszkańcy województwa podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (wybory lub refe­rendum) lub za pośrednictwem organów samorządu wojewódzkiego. Zasadą jest przed-

126 ^Blok ogólny

stawicielski system wykonywania władzy w województwie, ale może on być wyłączony na rzecz referendum w każdej ważnej dla województwa sprawie (podobnie jak w gminie). Z inicjatywą zwołania referendum może wystąpić sejmik wojewódzki lub 1/10 miesz­kańców uprawnionych do głosowania.

Organem stanowiącym i kontrolnym województwa jest sejmik wojewódzki. Do jego kompetencji należy:

• uchwalanie strategii rozwoju województwa oraz programów wojewódzkich,

• uchwalanie i kontrola budżetu,

• stanowienie aktów prawa miejscowego, w tym statutu województwa,

• powoływanie i odwoływanie organu wykonawczego,

• podejmowanie uchwał w ważniejszych sprawach majątkowych województwa.

Organizowanie pracy sejmiku i kierowanie jego posiedzeniami należy do przewodni­czącego sejmiku i jego 1-3 zastępców (nie mogą wchodzić w skład zarządu wojewódz­twa). Sejmik może powoływać komisje do wykonywania swoich zadań, a jego obowiąz­kiem jest powołanie komisji rewizyjnej w celu kontroli zarządu i wojewódzkich jednostek organizacyjnych. Funkcji radnego województwa nie można łączyć z mandatem radnego powiatu i gminy.

Zarząd województwa (5 osób) jest organem wykonawczym. Członkostwa w zarzą­dzie nie można łączyć z zatrudnieniem w administracji rządowej, z mandatem radnego gminy i powiatu ani z mandatem posła i senatora. Członkowie zarządu, z wyjątkiem marszałka, mogą pochodzić spoza grona radnych.

Zarząd wykonuje wszystkie zadania należące do samorządu województwa, nie za­strzeżone na rzecz innych organów - zasada domniemania kompetencji. W szczegól­ności zakres jego obowiązków obejmuje wykonywanie uchwał sejmiku, przygotowanie projektu i wykonanie budżetu województwa, gospodarowanie mieniem województwa oraz koordynacja i kontrola działalności wojewódzkich jednostek organizacyjnych.

Przewodniczącym zarządu jest marszałek województwa. Nie jest on jednocześnie przewodniczącym sejmiku wojewódzkiego. Marszałek organizuje pracę zarządu woje­wództwa i urzędu marszałkowskiego, kieruje bieżącymi sprawami województwa oraz reprezentuje je na zewnątrz. W stanach wyższej konieczności podejmuje zadania za za­rząd. Sytuacja tego podmiotu jest podobna do tej, w jakiej pozostaje wójt (burmistrz lub prezydent miasta) oraz starosta.

Podobnie jak w przypadku powiatu i gminy zarząd województwa wykonuje swoje zadania przy pomocy aparatu pomocniczego - urzędu marszałkowskiego i wojewódz­kich jednostek samorządowych. Szczególnym urzędnikiem jest skarbnik województwa -główny księgowy budżetu województwa. Jest on powoływany i odwoływany na wnio­sek marszałka województwa przez sejmik wojewódzki. Skarbnik uczestniczy w obradach i pracach obu organów samorządowych.

Nadzór nad działalnością samorządu wojewódzkiego jest podobny do modelu nadzoru nad działalnością gminy i powiatu. Jest on dokonywany przez te same organy, które sprawują nadzór nad gminą i powiatem.

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 127

9.3. Rola państwa i samorządów w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego

9.3.1. Wymiar sprawiedliwości

Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są:

1) sądy - Sąd Najwyższy, sądy powszechne i sądy szczególne.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakre­sie orzekania. Sądownictwo powszechne obejmuje sądy rejonowe, sądy wojewódzkie i sądy apelacyjne. Sądy rejonowe są właściwe dla jednej lub kilku gmin, wojewódzkie dla każdego z województw, zaś sądy apelacyjne dla okręgów obejmujących po kilka województw. W ramach sądownictwa powszechnego wyodrębnione są sądy rodzinne, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, sądownictwo gospodarcze oraz sąd antymono­polowy. Sądy rejonowe są sądami pierwszej instancji w większości rozpatrywanych spraw, sądy wojewódzkie są sądami odwoławczymi od decyzji sądów rejonowych oraz sądami pierwszej instancji w przekazanych im ustawowo sprawach. Sądy apela­cyjne są sądami odwoławczymi od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie;

2) trybunały - Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

Są to dwa sądy o szczególnym znaczeniu. W swoim orzecznictwie są niezależne od Sądu Najwyższego.

Trybunał Konstytucyjny jest powoływany przez Sejm na 9-letnią kadencję. W jego skład wchodzi 15 sędziów. Jego rola polega na orzekaniu o zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów państwo­wych. Orzeczenia Trybunału są wiążące. Orzeczenia o niezgodności ustaw z kon­stytucją podlegają rozpatrzeniu przez Sejm. Uchwała Sejmu oddalająca orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego musi być podjęta większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Trybunał Stanu jest także powoływany przez Sejm. Jego kadencja trwa 4 lata, a tworzy go 21 członków. Trybunał gwarantuje istnienie odpowiedzialności konstytucyjnej (prawnej) wysokich urzędników państwowych;

3. Krajowa Rada Sądownictwa - instytucja, która stoi na straży niezależności sądów
   oraz niezawisłości sędziów;

4. Naczelny Sąd Administracyjny. Praworządne państwo kontrolowane jest przez są­
   downictwo administracyjne. Naczelny Sąd Administracyjny działa od 1980 roku. Na
   jego czele stoi prezes powoływany i odwoływany przez prezydenta. Jest to jedyny sąd
   administracyjny w Polsce z siedzibą w Warszawie oraz ośrodkami zamiejscowymi.
   Do NSA mogą być zaskarżane decyzje i postanowienia administracyjne z powodu
   ich wydania bez podstawy prawnej, o ile została wyczerpana droga postępowania
   przed organami administracyjnymi. Sąd może wniesioną skargę oddalić, uchylić za­
   skarżoną decyzję w całości lub części albo stwierdzić jej nieważność lub niezgodność
   z prawem.

128 Blok ogólny

Konstytucja RP zawiera szereg zasad regulujących działalność organów sprawiedli­wości i mających na celu zagwarantowanie właściwego funkcjonowania tych instytucji. Do najważniejszych z nich należą: zasada odrębności i niezależności sądów, zasada dwu­instancyjności postępowania sądowego, zasada niezawisłości i nieusuwalności sędziów oraz zasada apolityczności sędziów.

9.3.2. Kontrola przestrzegania prawa

Organy kontroli przestrzegania prawa to: prokuratura, Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Prokuratura ma na celu strzeżenie praworządności i czuwanie nad ściganiem przestępstw. Od 1990 roku została ona podporządkowana ministrowi sprawiedliwości jako Prokuratorowi Generalnemu. Prokuratorzy prowadzą albo nadzorują postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych oraz występują przed sądem jako oskarżyciele posiłkowi.

Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na 4-letnią kadencję. Jest w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych orga­nów. Odpowiada przed Sejmem. Rzecznik stoi na straży praw obywatelskich i wolności określonych w konstytucji i innych przepisach prawa. Nie jest organem rozstrzygającym, a jedynie wskazuje właściwym organom państwowym i instytucjom na konieczność pod­jęcia działań w związku z zagrożeniem lub naruszeniem praw i wolności obywatelskich. Podstawę prawną działań RPO stanowi konstytucja i ustawa o Rzeczniku Praw Obywa­telskich z 1987 roku.

Najwyższa Izba Kontroli powołana jest do kontroli działalności gospodarczej, finan­sowej, organizacyjno-administracyjnej organów administracji państwowej i podległych im jednostek.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa w radiu i telewizji oraz ma zapewniać otwarty i pluralistyczny charakter tych mediów.

9.3.3. Porządek publiczny na terenie gminy

Do ochrony porządku publicznego na terenie gminy może być utworzona samorzą­dowa umundurowana formacja - straż gminna. Podstawą prawną jej działalności jest ustawa o strażach gminnych. Według niej straż gminną może utworzyć rada gminy po zasięgnięciu opinii właściwego Komendanta Wojewódzkiego Policji. W gminach, w któ­rych przewodniczącym zarządu jest burmistrz, straż nosi nazwę straż miejska.

Straż gminna (miejska) jest jednostką organizacyjną gminy. Kieruje nią komendant powoływany i odwoływany przez zarząd gminy. Jego przełożonym jest wójt (burmistrz). Komendant wykonuje swoje zadania przy pomocy Komendy Straży. Nadzór nad dzia­łalnością straży sprawuje zarząd gminy, a w zakresie fachowym - komendant główny Policji poprzez właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego.

Straż wykonuje zadania w zakresie ochrony porządku publicznego, w szczególności do zadań tych należy:

Organizacja administracji państwowej i samorządowej 129

• ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych,

• czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego,

• pomoc w usuwaniu awarii technicznych i skutków klęsk żywiołowych,

• współdziałanie / właściwymi podmiotami w zakresie ratowania zdrowia i życia,

• współdziałanie z Policją w zakresie zabezpieczenia miejsca przestępstwa, katastro­
  fy, ustalenia świadków zdarzenia, zapobiegania przestępczości,

• ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej,

• współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku publicz­
  nego podczas zgromadzeń i imprez publicznych,

• konwojowanie dokumentów lub wartości pieniężnych dla potrzeb gminy,

• informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń.

Strażnik wykonując wyżej wymienione zadania ma prawo do udzielania pouczeń, legitymowania osób, ujęcia osób stwarzających zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, a także dla mienia i doprowadzenia ich do najbliższej jednostki Policji, nakładania grzywien, kierowania wniosków do kolegium do spraw wykroczeń, oskarżania przed kolegium i wnoszenia środków odwoławczych, dokonywania czynności sprawdzających, usuwania pojazdów i blokowania kół pojazdów w przypadkach określonych w przepisach

0 ruchu drogowym, wydawania poleceń, żądania niezbędnej pomocy od instytucji
państwowych i samorządowych.

Strażnik może stosować środki przymusu bezpośredniego wobec osób uniemożli­wiających wykonanie przez niego zadań określonych w ustawie. Straży wykonującej określone w ustawie zadania może być wydane pozwolenie na broń. Użycie broni może następować tylko w przypadkach wymienionych w ustawie (art. 18), pod warunkiem, że środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające.

Strażnik podczas wykonywania czynności służbowych jest obowiązany nosić umun­durowanie, legitymację służbową, znak identyfikacyjny oraz emblemat gminy. W czasie wykonywania zadań określonych w ustawie strażnik jest obowiązany przedstawić się imieniem i nazwiskiem, a ponadto na żądanie osoby, której czynności dotyczą, okazać legitymację służbową.

Strażnikiem może być osoba, która: posiada obywatelstwo polskie, ukończyła 21 lat, korzysta z pełni praw publicznych, posiada co najmniej wykształcenie średnie, cieszy się nienaganną opinią, jest sprawna pod względem fizycznym i psychicznym, nie była karana sądownie, ma uregulowany stosunek do służby wojskowej.

Do obowiązków strażnika należy: przestrzeganie prawa, rzetelne wykonywanie po­leceń przełożonych, poszanowanie powagi, honoru, godności obywatelskiej i własnej, zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej, podejmowanie interwencji w sytuacja za­grożenia zdrowia i życia lub mienia, a także w przypadku naruszenia dóbr osobistych ludzi, zachowanie uprzejmości w kontaktach z obywatelami i współpracownikami, stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zachowywanie się z godnością w czasie pilicy

1 poza nią.

Strażnik, który w czasie wykonywania zadań przekroczył uprawnienia lub nie dopełnił obowiązku, naruszając w ten sposób dobra osobiste obywatela, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5. Strażnik, który wzorowo wykonuje swoje obowiązki, może uzyskać nagrodę, pochwałę, awans lub odznac

W trakcie trwania stosunku pracy strażnik nie może być członkiem partii politycznej, a także bez zezwolenia komendanta nie może podejmować innego zajęcia zarobkowego.

Literatura

Źródła

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, póz. 438).

Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o trójstopniowym podziale administracyjnym (Dz. U. Nr 96, póz. 603).

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. Nr 91, póz. 578).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. Nr 123, póz. 779).

WYBRANE ZAGADNIENIA KRYMINOLOGII

5.1. Ogólna charakterystyka współczesnej przestępczości

Opis współczesnej przestępczości zostanie dokonany w oparciu o informacje zareje­strowane w policyjnych statystykach, w których odnotowywane są wyłącznie przestępstwa stwierdzone. W ten sposób pominięta zostanie problematyka przestępczości nieujawnio­nej (nazywanej w kryminologii ciemną liczbą przestępczości). Tego rodzaju podejście uzasadnia przede wszystkim takt, iż w Polsce nie przeprowadzono w ciągu ostatnich lat badań empirycznych nad przestępczością nieujawnioną, wobec czego nie można wypo­wiadać się autorytatywnie na temat rzeczywistego zagrożenia przestępczością w naszym kraju. Należy jednak podkreślić, że w Polsce - podobnie zresztą jak we wszystkich kra­jach na świecie - rozmiary tzw. ciemnej liczby są olbrzymie, a przestępczość ujawniona i odzwierciedlona w statystyce stanowi zaledwie niewielki procent rzeczywicie popełnio­nych przestępstw.

W charakterystyce współczesnej przestępczości zostaną poczynione uwagi głównie do jej dynamiki i struktury w latach dziewięćdziesiątych, a więc po transformacji ustrojowej, przy czym za punkt odniesienia przyjmiemy, podobnie jak inni autorzy, rok 1989.

W miarę dostępności materiałów zostaną także ukazane zmiany w dynamice prze­stępczości w innych krajach (w tym również postkomunistycznych).

Dynamika przestępczości w Polsce gwałtownie się wzmogła na przełomie lat 1989 i 1990, czyli w momencie transformacji ustrojowej. Liczba stwierdzonych przestępstw wzrosła wówczas z 547 589 w 1989 r. do 883 346 w 1990 r., czyli o 61,3%. Identyczne by­ło również nasilenie przestępczości mierzone współczynnikami przestępczości (tzn. licz­bą na 100 tyś. ludności), jako że w 1989 r. współczynnik ów wynosił 1442,2, a w 1990 r. - 2317,3. Zjawisku temu towarzyszył wydatny spadek wskaźnika wykrywalności prze­stępstw, który w pierwszym roku omawianego okresu wynosił 55,9%, a w 1990 r. już tylko 40,1%.

Poczynając od 1990 r. daje się zaobserwować stabilizacja rozmiarów przestępczości. Gdyby bowiem przyjąć liczbę stwierdzonych przestępstw w tym roku (883 346) za równą

84 Blok ogólny

100, to w kolejnych trzech latach liczby bezwzględne malały (odpowiednio: 866094, 881 076, 852507), co oznaczało spadek wskaźników odpowiednio do 98,0; 99,7; 96,5. Przedstawione dane pozwalają więc stwierdzić, że w roku 1993 przestępczość ujawniona zmalała o 3,5% w stosunku do 1992 r. Nieznaczny wzrost o 1,6% w porównaniu do roku wyjściowego zanotowano dopiero w 1996 r., kiedy to liczba stwierdzonych przestępstw wynosiła 897751, a wskaźnik dynamiki 101,6.

Na podkreślenie zasługuje fakt. iż od 1991 r. wzrastał wskaźnik wykrywalności przestępstw, który w kolejnych latach wahał się pomiędzy 48,7 a 54,7%, podczas gdy -jak wcześniej wspomniano - w 1990 r. wynosił on 40,1%. Od pięciu lat poziom wykrywalności nic ulega poważniejszym zmianom.

Struktura przestępstw stwierdzonych przez Policję przedstawia się następująco: zde­cydowanie dominują zamachy na mienie stanowiąc ok. 64%, a więc blisko dwie trzecie ogółu przestępstw, na drugim miejscu plasują się przestępstwa przeciwko rodzinie, opie­ce i młodzieży (ok. 5%), na trzecim zaś przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, czyli czyny połączone z użyciem przemocy (3,2%). Stosunek tych ostatnich do pierwszej z wy­mienionych grup, świadczący na ogół o powadze stanu przestępczości w danym kraju, pozwala przyjąć, że zagrożenie nią nie jest w Polsce zbyt duże.

Dynamika poszczególnych grup przestępstw w latach dziewięćdziesiątych była dość zróżnicowana. I tak udział przestępstw przeciwko mieniu zmniejszył się z 84,7 do 63,4%, natomiast odsetek przestępstw popełnionych z użyciem przemocy wzrósł prawie dwukrotnie (z 1,8 do 3,2%). Wzrósł również poważnie udział przestępstw przeciwko rodzinie (z 3 do 5,1%).

Wśród przestępstw przeciwko mieniu wyraźnie przeważały włamania, stanowiąc blisko połowę ogólnej liczby (49,3%-), na dalszych miejscach znalazły się kradzieże (ok. 24%) i rozboje (4,3%). Warto zauważyć, że w omawianym okresie udział włamań podwoił się (z 2,2 do 4,3%;), odsetek kradzieży wzrósł o około połowę i prawic dwukrotnie zwiększył się udział rozbojów. Dodajmy, iż w latach dziewięćdziesiątych odnotowano gwałtowny, około dziesięciokrotny wzrost rozbojów z użyciem broni lub innego niebezpiecznego narzędzia.

Z kolei wśród przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu dominowało uszkodzenie ciała (ok. 70%) i udział w bójce (ok. 34%), natomiast odsetek zabójstw wynosił około 3,6%. W grupie tej w analizowanym przedziale czasowym prawie czterokrotnie zwiększył się odsetek udziału w bójce oraz podwoił się odsetek uszkodzeń ciała i zabójstw. Występowanie tego ostatniego, a zarazem najpoważniejszego przestępstwa, nasiliło się w latach 1989-1996 średnio rocznie o 10%, Współczynnik jego występowania ustabilizował się ostatnio na poziomie 2,9 na 100 tyś. ludności (l 134 zabójstwa w 1996 r. w liczbach bezwzględnych).

Dokonując charakterystyki dynamiki przestępczości w Polsce trzeba zauważyć, że na początku lat dziewięćdziesiątych w wyniku zmiany ustroju we wszystkich krajach Europy Centralnej i Wschodniej nastąpił skokowy wzrost ujawnionej przestępczości w stosunku do poprzedniego okresu. Wzrost ten był najwyższy w Estonii (o 86%), a najniższy w Słowenii (o 40%). Przypomnijmy, iż w Polsce wynosił on 63%.

Jeżeli natomiast porównamy stan przestępczości w naszym kraju z niektórymi pań­stwami zachodnioeuropejskimi, okaże się, iż Polska jest krajem stosunkowo bezpiecznym. Współczynnik przestępstw był u nas w połowie lal dziewięćdziesiątych średnio 4,2 razy

Wybrane zagadnienia kryminologii 85

niższy niż w Wielkiej Brytanii, 3,3 razy niższy aniżeli w Niemczech i 2,8 razy niższy niż we Francji.

5.2. Niektóre zjawiska społeczne o potencjale kryminogennym

Powszechnym czynnikiem kryminogennym jest nadużywanie alkoholu i alkoholizm.

Spożycie napojów alkoholowych w Polsce niezmiennie utrzymuje się na bardzo wysokim poziomic. Szacuje się, że w 1996 r. wynosiło ono 8-9 litrów na statystycznego mieszkańca, co sytuuje Polskę w czołówce światowej.

W oparciu o wyniki badań statystyczno - kryminalnych przyjmuje się, że przeciętnie 30-50% wszystkich przestępstw popełniają osoby nietrzeźwe. Dotyczy to zwłaszcza przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko rodzinie i przestępstw o charakterze chuligańskim. Ponadto w ostatnich lalach obserwuje się gwałtowny wzrost przestępstw popełnionych w stanic nietrzeźwości z winy nieumyślnej, w szczególności naruszeń w komunikacji drogowej.

Badania wskazują na inny jeszcze charakter związków między alkoholizmem a prze­stępczością. W niektórych wypadkach występuje on jako okoliczność podtrzymująca uprzednio powzięty zamiar popełnienia czynu zabronionego, w innych - doprowadza do popełnienia przestępstwa człowieka, który będąc trzeźwym zachowałby się poprawnie. Analizowany związek może wyrażać się również w tym, że osoby nietrzeźwe częściej stają się ofiarami przestępstw.

W kryminologii przyjmuje się, iż wpływ alkoholu na przestępstwo może być dwoja­kiego rodzaju: bezpośredni, tj. gdy przestępstwo zostało popełnione w wyniku oddziały­wania spożytego alkoholu na organizm sprawcy oraz pośredni - gdy alkoholizm wpłynął na przestępcze zachowanie się innych osób lub samego sprawcy nie będącego w chwili popełnienia czynu w stanie nietrzeźwym.

Kryminologowie przyjmują również określoną typologię sprawców popełniających przestępstwa pod wpływem alkoholu. Najczęściej wyróżnia się trzy podstawowe typy:

1. sprawcę będącego uzależnionym od alkoholu (w znaczeniu medycznym),

2. sprawcę systematycznie nadużywającego alkoholu,

3. sprawcę pijącego okazjonalnie.

Przestępczość alkoholików ma dość specyficzny charakter. Najczęściej popełniają oni zabójstwa, ciężkie uszkodzenia ciała, zgwałcenia, naruszenia nietykalności cielesnej oraz czyny o charakterze chuligańskim. Ponadto chęć zdobycia środków na alkohol prowadzi w licznych wypadkach do dokonywania kradzieży i innych przestępstw przeciwko mieniu, a częste nadużywanie alkoholu skutkuje wzmożoną recydywą.

Przestępcze zachowanie osoby będącej pod wpływem ostrego zatrucia alkoholem lub cierpiącej na uzależnienie od alkoholu, wynika nie tylko z samoistnej reakcji organizmu na alkohol, lecz jest związane z szeregiem innych czynników zarówno o charakterze subiektywnym, jak i obiektywnym. Wchodzą tu w rachubę m.in. tolerancja na alkohol, warunki życia, postępowanie najbliższego otoczenia, czy też określone sytuacje życiowe.

Zdarza się też tak, że stan nietrzeźwości towarzyszy wprawdzie popełnieniu przestęp­stwa, ale nie pozostaje z nim w jakimkolwiek związku przyczynowym. Równocześnie

H6 Blok ogólny

podkreśla się, iż nic można również, wykluczyć sytuacji, kiedy spożyty alkohol, niezależ­nie od innych czynników, powoduje w organizmie zmiany o charakterze przemijającym albo mniej lub bardziej trwałym, stając się podstawowym czynnikiem przestępstwa.

Pośredni wpływ alkoholu na przestępczość to przede wszystkim ujemne oddziaływa­nie alkoholu na zachowanie się sprawcy lub innych osób. Chodzi o sytuacje, gdy sprawca w chwili czynu jest wprawdzie trzeźwy, ale dopuszcza się przestępstwa w celu zdoby­cia środków na zakup alkoholu. Z reguły zdarza się to w następujących przypadkach: gdy nadużywanie alkoholu doprowadza do biologicznej degeneracji, gdy zachowanie się takich osób wywiera ujemny wpływ na najbliższe otoczenie oraz gdy jest ono wykorzy­stywane przez innych do popełnienia zbrodni lub występku.

Alkoholizm działa pośrednio na nasilenie przestępczości również dlatego, że do­prowadza do konfliktów w zespołach ludzkich, do rozkładu pożycia małżeńskiego, do uszczuplenia środków niezbędnych do wyżywienia rodziny, do obniżenia jej standardu materialnego, do osłabienia nadzoru i opieki nad dziećmi itp., a takty te z kolei stają się często kryminogennym czynnikiem popełniania różnego rodzaju przestępstw. Towa­rzyszące nadużywaniu napojów alkoholowych objawy w postaci zmniejszenia bądź wy­łączenia zdolności zachowania równowagi, zapamiętywania, samokontroli i samoobrony oraz wzmożonej agresywności mogą doprowadzić osoby trzecie do przestępstwa, którego ofiarą staje się często sam alkoholik.

Kolejnym zjawiskiem społecznym o dużym potencjale kryminogennym jest narko­mania, której stopień powszechności w Polsce budzi kontrowersje. W związku z powyż­szym warto przypomnieć, że prezentując rozwój narkomanii w naszym kraju po II wojnie światowej wyodrębnia się zazwyczaj cztery okresy, oceniając rozmiary i dynamikę tego zjawiska na podstawie informacji zawartych w statystykach policyjnych i medycznych. Przyjmuje się, że to ostatnie źródło informacji jest bardziej miarodajne, ponieważ ocena uzależnienia jest rezultatem diagnozy lekarza. Za najbardziej precyzyjny jego miernik uznaje się liczbę osób leczonych w szpitalach psychiatrycznych z rozpoznaniem uzależ­nienia lękowego, jako że pozwala to uniknąć wielokrotnego liczenia tej samej osoby, jeżeli została odnotowana w jednym roku w kilku różnych placówkach. Statystyka policyjna uchodzi już za źródło mniej miarodajne, gdyż obejmuje dane o liczbie osób uzależnio­nych podejrzanych o popełnienie przestępstw, a także liczbie stwierdzonych przestępstw związanych z narkotykami.

Pierwszy z wymienionych na wstępie okresów, nazywany najczęściej medycznym, trwał mniej więcej do końca lat sześćdziesiątych. Nazwa ta wynikała z faktu, iż specy­ficzną cechą ówczesnych narkomanów było to, że w znakomitej większości wywodzili się ze środowiska medycznego (lekarze, farmaceuci, pielęgniarki) lub - znacznie rzadziej -spośród osób leczonych na choroby somatyczne, które wskutek ordynowania im w trak­cie kuracji medykamentów działających odurzająco popadły w uzależnienie. Nic przeto dziwnego, że okres ten charakteryzował się nieznacznymi rozmiarami narkomanii, jako że w szpitalach psychiatrycznych leczyło się w tym czasie ok. 160 pacjentów rocznie, zaś liczba przestępstw popełnionych przez osoby uzależnione była jeszcze mniejsza, w związ­ku z czym zjawisko narkomanii było postrzegane głównie jako problem medyczny.

Drugi okres, nazywany młodzieżowym, rozpoczął się na przełomie lat 60-tych i 70-tych, a wyodrębnia się go, ponieważ narkomania zmieniła w tym czasie swój charak­ter stając się zjawiskiem subkulturowym, występującym głównie wśród młodzieży. Nar-

Wybrane zagadnienia kryminologii 87

koty/.owanie się przestało być bowiem zachowaniem indywidualnym, a stało się wyrazem pewnych postaw symbolizujących przynależność do określonej podkultury. Wiązało się to z docieraniem do Polski i bezkrytycznym przyjmowaniem ideologii młodzieżowych ruchów kontestacyjnych, zwłaszcza hipisowskiej. W okresie tym nastąpiło gwałtowne zwiększenie rozmiarów narkomanii, przede wszystkim wśród młodzieży. Wyrażało się to przeszło trzykrotnym wzrostem liczby uzależnionych pacjentów szpitali psychiatrycznych (z 222 w 1969 r. do 676 w 1974 r.) oraz około czterdziestokrotnym zwiększeniem liczby przestępstw popełnionych przez narkomanów (z 34 w 1969 r. do 1460 w 1974 r.). Było to zresztą nic tylko rezultatem rzeczywistego nasilania się narkomanii, lecz również wzmo­żenia zainteresowania tymi sprawcami przez Policję. Coraz większą rolę wśród środków używanych do odurzania się odgrywały wówczas leki pochodzące z aptek, zakładów służ­by zdrowia, laboratoriów czy też zakładów produkcyjnych, zaś ich uzyskiwanie w sposób nielegalny było stosunkowo łatwe. Rozpowszechnienie zażywania środków odurzających wywołało naturalną reakcję władz zmierzającą do ograniczenia dostępności narkotyków poprzez wprowadzenie specjalnych recept, lepsze zabezpieczenie aptek przed włama­niami oraz wzmożoną kontrolę nad lekami odurzającymi i psychotropowymi. Z drugiej jednak strony utrudnienia te sprawiły, iż młodzi ludzie zaczęli używać tzw. substytutów, tj. szkodliwych substancji chemicznych (np. kleju) lub nie podlegających reglamentacji rozmaitych medykamentów nie będących środkami odurzającymi, które po odpowied­nim spreparowaniu (lub zmieszaniu z alkoholem) mogły wywołać stan odurzenia, stając się w rezultacie przyczyną szeregu ostrych zatruć, a nawet śmierci. Efektem wspomnia­nych utrudnień było ustabilizowanie w latach 1976-1978 rozmiarów zjawiska narkomanii w statystykach medycznych, jako że liczba leczonych w szpitalach psychiatrycznych oscy­lowała w granicach 680-790 rocznie, a liczba stwierdzonych przestępstw wykazywała nawet tendencję malejącą zmniejszając się z 1736 w 1976 r. do 1313 w 1978 r.

Na przełomie lat 70-lych i 80-tych następuje nowy okres w rozwoju narkomanii -tzw. makowy. Nazwa zjawiska wywodziła się stąd, iż w okresie tym młodzież odkryła możliwość wykorzystywania powszechnie dostępnej słomy i mleczka makowego do pre­parowania, w prymitywnych domowych warunkach, specyficznej substancji odurzającej zawierającej morfinę i heroinę, powodującej bardzo szybko uzależnienie. Substancja ta zyskała miano polskiej heroiny. Nic bez znaczenia było przy tym to, że uprawa maku była dotąd powszechna i nie reglamentowana przez prawo, wobec czego dostęp do niego i wy­twarzanie zeń środków odurzających nie nastręczało większych trudności. Pojawienie się tej nowej substancji doprowadziło do poważnego nasilenia rozmiarów narkomanii, jako że w latach 1979-1984 liczba uzależnionych przyjmowanych do szpitali psychiatrycznych wzrosła z 1095 do 3203 (tj. o 192,5%), liczba stwierdzonych przestępstw związanych z narkomanią zwiększyła się z 1313 do 3203, czyli o 144%, zaś liczba osób zarejestro­wanych przez Policję jako narkomani wzrosła z 7995 do 15249, a więc o 90,7%.

Od połowy lal siedemdziesiątych zjawisko narkomanii w Polsce nabiera pewnych specyficznych cech. Polegają one na zażywaniu najpierw substytutów, a później wy­nalezieniu i stosowaniu domowego sposobu chemicznego wytwarzania z maku i jego pochodnych środków odurzających o bardzo wysokiej toksyczności. Ponieważ te ostatnie środki pochodziły z domowej produkcji i wytwarzali je przede wszystkim sami uzależnie­ni na własne potrzeby, a także na potrzeby kolegów, okazało się, że polski narkoman był równocześnie producentem, konsumentem oraz dystrybutorem substancji odurzających.

88 Blok ogólny

Po transformacji ustrojowej, w wyniku otwarcia granic, rozszerzenia swobody w kon­taktach zagranicznych oraz wprowadzenia wymienialności złotówki pojawiła się zorga­nizowana nielegalna produkcja (głównie amfetaminy), nasilił handel i przemyt, a także zwiększyło się zainteresowanie Polską międzynarodowych gangów narkotycznych trak­tujących nasz kraj jako dogodne miejsce tranzytu.

Rzecz w tym jednak, że nic znalazło to odzwierciedlenia w materiałach statystycz­nych. I tak, z danych statystyki medycznej wynika, że w okresie od 1986 r. do 1994 r. przez pierwsze trzylccic mogliśmy zaobserwować nieznaczną tendencję malejącą w sto­sunku do roku wyjściowego (o ok. 10%), zaś poczynając od 1991 roku daje się zauważyć wyraźny i systematyczny wzrost o 30-59%. Gdyby zatem przyjąć, że rok 1986 (2938 osób leczonych) równa się 100, to w 1994 r. (4673 osób leczonych) wielkość ta wy­nosiłaby 159, co oznaczałoby wzrost o 59%. Z identyczną niemal tendencją mamy do czynienia, jeżeli policzymy wskaźnik osób leczonych na 100 tyś. mieszkańców, który w 1986 r. wynosił 7,02, a w 1994 r. - 12,12, czyli wzrósł o 54,6%. Uważa się, iż wzrost len był nie tylko elektem powiększenia się liczby uzależnionych, lecz także częstszych zgłoszeń na leczenie z powodu epidemii HIV.

Mówiąc o bezpośrednim powiązaniu nadużywania środków odurzających i przestęp­czości, ma się na myśli popełnianie przestępstw w stanic odurzenia, wywołanym tym środkiem. W literaturze przedmiotu od lat toczy się dyskusja na ten temat. Analiza wyrażonych w niej zapatrywań pozwala stwierdzić, że przeważająca większość auto­rów opowiada się za istnieniem takiego związku przy przyjmowanej (szczególnie dożyl­nie) amfetaminie. Odurzanie się tym środkiem, zwłaszcza w wysokich dawkach, może u niektórych osób prowadzić do zachowań agresywnych, gwałtownych i do popełniania przestępstw.

Ustalono bez wątpienia, że niektórzy sprawcy celowo przyjmują w formie iniekcji dożylnych te środki, aby dodać sobie odwagi i pewności siebie przy popełnianiu niektórych przestępstw. W wypadku dłuższego odurzania się narkomani - z racji przeżywanej psychozy paranoicznej - nierzadko dopuszczają się niebezpiecznych czynów, w tym również przestępstw.

Wśród zjawisk kryminogennych należy także wymienić prostytucję. W ostatnich latach nic prowadzono w Polsce żadnych badań dotyczących tego zjawiska, wobec czego nie dysponujemy żadną wiedzą na ten temat.

Z dawnych badań wynikało jednak, iż związek pomiędzy przestępczością a prosty­tucją był bardzo wyraźny. Same prostytutki odpowiadały często za naruszenie spokoju publicznego w wyniku różnego rodzaju awantur urządzanych w stanie nietrzeźwości, a także często brały udział w kradzieżach i rozbojach. Specyficznym typem popełnia­nych przez nie przestępstw było okradanie upojonego alkoholem klienta.

Prostytutki były też silnie związane z sutencrami i kuplerami, a więc osobami ułatwiającymi cudzy nierząd i wciągającymi prostytutki w środowisko przestępcze.

W badaniach J. Jasińskicj ustalono, iż w okresie poprzedzającym prostytucję badane dziewczęta w 34% popełniały kradzież, a 25% dopuszczało się wybryków chuligańskich. W okresie, kiedy zaczęły one uprawiać prostytucję, udział popełnianych przez nie kradzieży wzrósł do 65%, na drugim miejscu plasował się opór władzy (37%), a na trzecim - rozbój (13%). Zaledwie 15% badanych nie popełniło żadnego przestępstwa.

Wybrane zagadnienia kryminologii 89

Ustalenia powyższe pozwoliły autorce dojść do wniosku, iż najczęściej z prostytucją związane były kradzieże i zachowania o charakterze chuligańskim.

Inny badacz ustalił, że w latach sześćdziesiątych na ogólną liczbę około 9000 zarejestrowanych prostytutek, blisko 1500 miało sprawy karne za różnego rodzaju przestępstwa.

5.3. Profilaktyka kryminologiczna

Profilaktyka kryminologiczna sprowadza się do stosowania prewencji przestępczości. W literaturze polskiej określenia prewencja przestępczości i zapobieganie przestępczości używane są wymiennie. Pierwszym krokiem w ustaleniu definicji zapobiegania prze­stępczości jest ustalenie podstawowych instytucji, z którymi należy wiązać owo zapo­bieganie.

W piśmiennictwie wyodrębnia się najczęściej cztery grupy takich instytucji:

1. prawny system, za pomocą którego społeczeństwo próbuje regulować zachowania
   swoich członków;

2. podstawowe instytucje socjalizujące, takie jak np. rodzina, szkoła, środowisko pracy,
   kościół, od których oczekuje się kształtowania prawidłowych postaw obywateli,
   zwłaszcza młodzieży;

3. nielegalne struktury społeczne mające wpływ na przestępczość, np. młodzieżowe
   bandy, podkullury przestępcze;

4. agendy kontroli społecznej, które są odpowiedzialne za reagowanie na zachowania
   dewiacyjne.

Według innych definicji prewencja przestępczości to forma społecznej interwencji mającej na celu uniemożliwianie występowania zachowań uznanych za niepożądane, czyniąc je niemożliwymi, mniej atrakcyjnymi, trudniejszymi do realizacji, poprzez zmiany w fizycznych, prawnych lub społeczno-ekonomicznych warunkach.

Zgodnie z kolejną definicją, prewencja ma na celu poprzez społeczną interwencję niedopuszczenie do powstania konfliktu pomiędzy sprawcą niepożądanego zachowania a instytucjami kontroli społecznej.

Zapobieganie przestępczości próbuje się również klasyfikować. Można tu zaobser­wować dwie tendencje. Według pierwszej z nich zapobieganie przestępczości dzie­li się na:

- działania ogólne społcczno-ekonomiczne dotyczące całego społeczeństwa,

- działania specjalne odnoszące się do osób będących potencjalnymi przestępcami.
Drugą propozycję stanowi trzystopniowy podział zapobiegania przestępczości, wy­
różniający:

1. prewencję pierwszego stopnia,

2. prewencję drugiego stopnia,

3. prewencję trzeciego stopnia.

Pierwszy stopień w tym podziale dotyczy tego wszystkiego, co może mieć wpływ na ogół społeczeństwa, aby uniknąć nieprzystosowania społecznego jego członków,

90 Blok ogólny

mogącego prowadzić do przestępczości. Drugi stopień dotyczy potencjalnych przestęp­ców, natomiast stopień trzeci odnosi się do osób, które dopuściły się przestępstwa i ma za zadanie zapobieganie recydywie.

Literatura

Opracowania

Baladynowicz A.. Zapobieganie pn.estepi~.osci. Warszawa 1998.

Gaherle A., Patologia społeczna. Warszawa 1993.

Hotyst B.. Kryminologia, Warszawa 1988.

Jasiński J. (red.), Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Wrocław 1978.

Kolakowska-Przełomiec H., Zapobieganie przestępczości. Studium kntnńnologiczne, Wrocław 1984.

Lenieli L.. Zasady kryminologii ogólnej. Warszawa 1978.

Gruszyńska B.. Marczewski M.. Siemaszko A.. Atlas przestępczości w Polsce, Warszawa 1999.

Slawnik K.. Ujawnianie przestępstw i wykrywanie ich sprawców. Warszawa 1994.

Widacki J. Czapska J. (red.). Bezpieczny obywatel - bezpieczne państwo, Lublin 1998.

WYBRANE ZAGADNIENIA KRYMINALISTYKI

6.1. Pojęcie, istota i zadania kryminalistyki

Pojęcie kryminalistyka pojawia się po raz pierwszy we współczesnym znaczeniu w trzecim wydaniu pracy Hansa Grossa Podręcznik dla sędziów śledczych jako system kryminalistyki w 1989 r.

Kryminalistyka definiowana jest tam jako element „wiedzy przyrodniczej w prawie karnym; to co ona wie, czego dowodzi i co chce wykryć, czego uczy i co przedstawia, opiera się na ścisłych podstawach obserwacji. Przedmioty jej badań, jej usług to realia prawa karnego w najszerszym tego słowa znaczeniu."

Cel kryminalistyki pozostaje zasadniczo niezmieniony od jej początków i można powiedzieć, że jest zgodny z celem postępowania karnego. Jest nim opracowywanie metod (coraz bardziej skutecznych) wykrywania przestępstw i ich sprawców (funkcja wykrywcza).

Oczywiście kryminalistyka nie koncentruje się jedynie na działaniach wykrywczych, ale także opracowuje metody ujawniania, gromadzenia i wykorzystywania dowodów winy przeciwko sprawcom przestępstw. Drugą więc funkcją kryminalistyki oprócz wykrywczej jest funkcja dowodowa, ściśle powiązana z procesem karnym. Najogólniej rzecz ujmując można stwierdzić, że przepisy kodeksu postępowania karnego określają stronę formalną przeprowadzanej czynności dowodowej (dopuszczenia dowodu, sposobu utrwalania, zakazy dowodowe), natomiast kryminalistyka wskazuje na metody, które pozwalają na uzyskanie jak najbardziej wiarygodnego dowodu (strona materialna). Jednak niektóre przepisy kodeksu postępowania karnego (np. art. 171 dotyczący przesłuchania, czy też art. 173 dotyczący okazania) zawierają szczegółowe merytoryczne wskazówki co do sposobu przeprowadzania czynności dowodowej.

Oprócz dwóch wymienionych wyżej funkcji, w kryminalistyce wymienia się jeszcze funkcje rozpoznawczą i zapobiegawczą (zwaną także profilaktyczną lub prewencyjną). Funkcja rozpoznawcza polega na opracowaniu metod pozwalających na penetrowanie środowiska przestępczego w celu uzyskania informacji o planowanych i popełnionych

92 Blok ogólny

przestępstwach. Zaś funkcja zapobiegawcza /mierzą do skutecznej ochrony przed przestępczością zarówno w aspekcie ogólnym (np. lepsze oświetlenie ulic, czy też zwiększenie służby patrolowej), jak też konkretnym (np. ochrona konkretnego świadka).

Kryminalistykę często dzieli się na taktykę i technikę. Podział ten ugruntował się w polskiej literaturze kryminalislycznej od lat 60-tych, gdy W. Gutekunst zdefiniował kry­minalistykę jako naukę ,,o taktyce i technice popełniania przestępstw, o taktyce i technice dochodzenia przestępstw i taktyce i technice zapobiegania przestępstwom". Taktyka kry-minalistyczna zajmuje się wypracowaniem metod i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców, zaś technika wykorzystaniem do tego celu środków i urządzeń technicz­nych. Oczywiście oba te działy są ze sobą ściśle związane. Określone metody taktyczne możliwe są do zrealizowania tylko przy użyciu określonych środków technicznych, te z kolei do ich skutecznego zastosowania wymagają odpowiednich metod taktycznych.

Obecnie większość definicji kryminalistyki spotykanych w literaturze polskiej obej­muje taktykę i technikę kryminalistyczną oraz funkcję wykrywczą, profilaktyczną i do­wodowa.

6.2. Zasadnicze źródła informacji

Zasadnicze źródła informacji mające znaczenie zarówno dla kryminalistyki, jak i pro­cesu karnego, to źródła osobowe i rzeczowe (zwane osobowymi i rzeczowymi źródłami dowodowymi). Niektóre z nich posiadać będą cechy obu tych źródeł, np. dokument będzie źródłem o charakterze zarówno rzeczowym (przybiera postać materialną), jak i osobowym (zawiera treść pojęciową).

W kryminalistyce wyodrębniono ze względu na ich szczególne znaczenie źródła pierwszych informacji, które inicjują postępowanie karne.

W literaturze kryminalistycznej powszechnie przyjęto podział pierwszych źródeł informacji na zewnętrzne i wewnętrzne (zwane także własnymi).

Najczęstszym źródłem informacji o przestępstwie będą zawiadomienia pokrzywdzo­nych (oczywistym jest, że osobą najbardziej zainteresowaną wykryciem sprawcy jest pokrzywdzony).

Należy jednak pamiętać, że przepisy kodeksu karnego i kodeksu postępowania karne­go nakładają w pewnych wypadkach na obywatela lub kierownika instytucji obowiązek złożenia zawiadomienia o przestępstwie.

Zgodnie z arl. 304 § 2 kpk instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Muszą także przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

Natomiast art. 240 § l kk przewiduje karę pozbawienia wolności do lat 3 dla osoby, która mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 127, 130,140, 148, 163, 166 lub 252, nic zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw.

Wybrano zagadnienia kryminalistyki 93

W pozostałych wypadkach na każdym obywatelu ciąży moralny (społeczny) obowią­zek powiadomienia organów ścigania.

Wśród zawiadomień szczególne miejsce zajmują zawiadomienia pochodzące od sprawcy, czyli tzw. samooskarżenia. Motywy takiego postępowania mogą być różne. Nic można wykluczyć sytuacji, że przyczyną takiego zachowania są wyrzuty sumienia sprawcy przestępstwa. Może to być także chwyt taktyczny, gdy sprawca, aby uniknąć odpowiedzialności za cięższe przestępstwo, składa zawiadomienie, w którym przyznaje się do popełnienia przestępstwa zagrożonego znacznie niższą sankcją. Stosunkowo często samooskarżenia będą pochodzić od osób chorych psychicznie. Wszystkie te czynniki każą oceniać samooskarżenia z wyjątkową ostrożnością i wnikliwością.

Pierwsze informacje o przestępstwie pochodzić będą też od organów zajmujących się kontrolą różnych zakresów działalności. Takie instytucje, jak NIK, PIH, Sanepid i inne w swojej rutynowej działalności stykają się z uchybieniami, które mają znamiona prze­stępstw i wykroczeń. Zgodnie z arl. 304 § 2 kpk ciąży na nich obowiązek zawiadomienia organów ścigania.

Coraz większego znaczenia nabierają, wraz z rozwojem mass mediów i powstaniem tzw. dziennikarstwa śledczego, informacje zawarte w środkach przekazu. Głośne w ostat­nich latach sprawy korupcji w poznańskiej Policji, przestępczości transgranicznej, w tym także korupcji w urzędzie celnym i w organach ścigania w Terespolu, wymuszenia hara­czy od restauratorów na warszawskiej starówce, rozpoczęły się od informacji w prasie.

Źródłem pierwszych informacji mogą też być wszelkiego rodzaju skargi od ludności kierowane do innych niż organy ścigania państwowych organów, jeżeli zawarte w nich stwierdzenia stanowią opis czynów zabronionych przez kodeks karny.

Natomiast źródła wewnętrzne pierwszych informacji o przestępstwie (inaczej określa­ne jako źródła własne) pochodzić będą najczęściej z takich działań służbowych, jak służ­ba patrolowa, praca dzielnicowych oraz czynności operacyjno-rozpoznawczych. Służba patrolowa, niestety obecnie coraz mniej widoczna, oprócz spełniania funkcji zapobiegaw­czej (profilaktycznej), jest także istotnym źródłem pierwszych informacji o przestępstwie, w tym także stwarza możliwość ujęcia sprawcy na gorącym uczynku.

Czynności operacyjno-rozpoznawcze stanowią tę sferę działań organów ścigania, któ­ra dzięki utajnieniu pozwala na dyskretną penetrację środowisk przestępczych. Ta forma pracy zapoczątkowana w 1810 roku we Francji przez F. Vidocq'a, byłego recydywi­stę, szybko stała się standardową działalnością organów policyjnych. Dziś trudno byłoby prowadzić efektywną walkę z przestępczością bez stosowania środków techniki operacyj­nej (podsłuch telefoniczny i elektroniczny, podgląd), kontroli korespondencji, obserwacji, czy tajnych współpracowników. Oprócz tych czynności, obecne ustawodawstwo policyjne w Polsce daje podstawę do stosowania także zakupu kontrolowanego i kontrolowanego wręczenia lub przyjęcia korzyści majątkowej (zwanej także prowokacją policyjną) oraz przesyłki niejawnie nadzorowanej.

Wśród źródeł wewnętrznych warto wspomnieć jeszcze o informacjach uzyskiwanych w trakcie czynności dokonywanych w innej sprawie oraz analizie materiałów archi­walnych.

Według danych Komendy Głównej Policji w Polsce w 1996 r. podstawą wszczęcia śledztwa lub dochodzenia były: zgłoszenia obywateli w 675 121 sprawach (75,2% ogółu), zawiadomienia instytucji w 138 134 sprawach (15,4%), zawiadomienie organów kontro-

94 Blok ogólny

li w 7791 sprawach (0,9%), ujecie na gorącym uczynku w 26994 sprawach (3,0%), materiały operacyjne w 29 876 sprawach (3,3%).

6.3. Ślady kryminalistyczne

Pojęcie śladu jest jednym z kluczowych pojęć w kryminalistyce, gdyż wiąże się z problematyką identyfikacji - stwierdzenia tożsamości (identyczności) osoby lub rzeczy, od której ślad pochodzi.

Według Słownika języka polskiego pod red. M. Szymczaka, ślad — to „odcisk czegoś, znak odciśnięty, np. nóg, kół, pozostały po przejściu, przejeździe, trop lub też „pozostałość po czymś, resztki, znaki świadczące o tym, że coś istniało, działo się, odbywało się gdzieś".

Oba te znaczenia mieszczą się z pewnością w zakresie pojęcia śladu kryminalistycz-nego, oczywiście w odniesieniu do śladów, które wiążą się z popełnieniem przestępstwa i dzięki którym możliwa będzie identyfikacja sprawcy.

W kryminalistyce klasyfikacja śladów jest dość rozbudowana.

Można rozpocząć od podziału na ślady materialne i niematerialne (tzw. ślady pamięciowe). Z kolei ślady materialne można podzielić na substancjonalne, które przybierają względnie trwałą postać materialną i zjawiskowe, np. ślady termiczne (cieplne).

Z kolei wśród śladów substancjonalnych wyróżniamy mikroślady. Kryterium wyróż­niającym jest w tym przypadku wielkość śladu. Mikrośladem określamy taki ślad, który nie jest możliwy do zaobserwowania gołym okiem i wymaga odpowiedniego oprzyrzą­dowania (lupy, mikroskopu lub innego urządzenia).

Jeżeli ślad powstaje poprzez odkształcenie podłoża, mówimy o odcisku (np. odcisk stopy w piasku, czy też odcisk palca w plastelinie lub w wosku). Natomiast ślad nie deformujący podłoża nazywamy odbitką. Większość śladów linii papilarnych to odbitki, mimo że w języku potocznym używamy określenia odciski palców, gdyż najczęściej powstają one bez odkształcenia podłoża.

Ślady dzielimy też ze względu na źródło ich pochodzenia - są to: ślady biologicze (ślady krwi, wydzielin i wydalin organizmów ludzkich i zwierzęcych), chemiczne, fizyczne.

Ślady różnicuje się także ze względu na dziedzinę zajmującą się ich identyfikacją. Mówi się więc o śladach daktyloskopijnych, mechanoskopijnych, traseologicznych itd.

Wyodrębnia się także ślady pozostawione przez sprawcę lub przez pokrzywdzonego. Natomiast brak rzeczy, która powinna znajdować się w określonym miejscu, ponieważ przed popełnieniem przestępstwa znajdowała się tam, jest istotną informacją dla prowa­dzącego postępowanie karne, mogącą doprowadzić go do sprawcy przestępstwa (można powiedzieć, że informacja ta jest śladem w szerokim znaczeniu tego słowa).

Ślady muszą zostać nie tylko ujawnione, ale także w odpowiedni sposób utrwalone i zabezpieczone, aby mogły zostać wykorzystane w procesie karnym. Szczególnie ważne jest postępowanie ze śladami na miejscu zdarzenia. Ujawnienie mikrośladów lub śla­dów słabo widocznych wymaga zastosowania odpowiednich technik. Może to polegać

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 95

na wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu (np. do ujawniania śladów w podczerwieni lub ultrafiolecie), ale także przy użyciu prostych metod (np. w jednej ze spraw zebrano włókna tekstylne z powierzchni drzew oklejając pnie taśmą przylepną). Ślad ujawniony musi być utrwalony (w sensie fizycznym), w taki sposób, aby mógł być następnie przed­miotem badań identyfikacyjnych prowadzonych przez biegłego (np. ślad daktyloskopijny ujawniony przy użyciu proszku daktyloskopijnego przenoszony jest z miejsca ujawnie­nia na specjalną folię daktyloskopijną). Procedura karna wymaga, aby spełnione były odpowiednie warunki wprowadzenia dowodów do procesu karnego. Ślad ujawniony na miejscu zdarzenia powinien zostać dokładnie opisany w protokóle oględzin, zarówno co do rodzaju śladu, miejsca ujawnienia, jak też sposobu ujawnienia i utrwalenia. Na przy­kład w protokole oględzin powinno zostać zapisane, że na klamce drzwi wejściowych ujawniono przy użyciu argentoratu (rodzaj proszku daktyloskopijnego powszechnie uży­wanego w praktyce) ślady linii papilarnych dwóch palców, ślady te utrwalono na czarnej folii daktyloskopijnej, którą oznaczono nr 1. Bez takiego zabezpieczenia dla celów pro­cesowych, spełniającego wymogi przewidziane w kpk wykorzystanie tych śladów jako dowodów obciążających sprawcę będzie praktycznie niemożliwe.

6.4. Metody identyfikacji człowieka i rzeczy

Problematyka identyfikacji, czyli ustalenia tożsamości człowieka i rzeczy, jest z pew­nością centralnym zagadnieniem w kryminalistyce. Jedna z definicji określa kryminali­stykę wprost jako naukę o identyfikacji osób i rzeczy.

Identyfikacja może być indywidualna lub grupowa. Identyfikacja indywidualna oznacza, że ślad pochodzi od ściśle określonej osoby lub rzeczy (np. ślad linii papilarnej od Jana Kowalskiego, a pocisk został wystrzelony z konkretnie wskazanego pistoletu TT). Natomiast z identyfikacją grupową mamy do czynienia, gdy określamy ślad jako pochodzący od większej grupy osób lub rzeczy (np. gdy stwierdzamy, że ślad linii papi­larnych pochodzi od kobiety, pocisk został wystrzelony z pistoletu typu TT — określanego jako model broni palnej). Ekspert może swoją opinię w przedmiocie identyfikacji wyra­zić kategorycznie (stwierdzając, że badany ślad pochodzi tylko i wyłącznie od określonej osoby lub rzeczy), bądź też wskazać stopień prawdopodobieństwa.

Można powiedzieć, że narodziny kryminalistyki ściśle wiążą się z rozwiązaniem pro­blemu identyfikacji człowieka. Problem ten wystąpił ze szczególnym nasileniem wraz ze zniesieniem przez ustawodawstwo karne po rewolucji burżuazyjnej kar hańbiących (gdy piętno wypalone przez kata na twarzy przestępcy wskazywało, że mamy do czynienia z osobą o kryminalnej przeszłości). Pozwoliło to wielokrotnym przestępcom (recydywi­stom) na unikanie surowszej odpowiedzialności karnej poprzez zmianę wyglądu i zmianę personaliów. Jedynym sposobem identyfikacji było wtedy rozpoznanie przestępcy przez świadków (np. funkcjonariuszy Policji, pokrzywdzonych). Starano się jak najdokładniej zapamiętać wygląd zatrzymanych przestępców, tak aby funkcjonariusze Policji mogli ich później prawidłowo rozpoznać. Wprowadzono w tym celu tzw. parady przestępców, w czasie których funkcjonariusze Policji obserwowali ich z ukrycia np. podczas spaceru na dziedzińcu więziennym. Pierwsza udaną próbę rozwiązania tego problemu przepro-

96 Blok ogólny

wad/ił Alfons Bcrtillon. Zaproponował on, aby przestępców w celach identyfikacyjnych po prostu mierzyć. Pomiary oczywiście dotyczyły części kostnych (jako względnie nie­zmiennych) u osób, które ukończyły 20 rok życia. Opierając się na prawie Queteleta, że prawdopodobieństwo powtórzenia się pojedynczego pomiaru u człowieka wynosi l :4, wpadł na pomysł, aby zwiększając liczbę pomiarów, doprowadzić do zmniejszenia praw­dopodobieństwa, aż stanie się ono bardzo małe, tak iż będzie mogło być przyjęte za podstawę identyfikacji. Uznał, że 12 pomiarów w zupełności wystarczy do identyfikacji człowieka, gdyż prawdopodobieństwo powtórzenia się tych samych wymiarów u róż­nych osób wyniesie 1:67 108864. 20 lutego 1883 roku nastąpiła pierwsza identyfikacja w oparciu o metodę Berlillona (zwaną bertillonagc'm lub metodą antropometryczną). Od 1884 roku. w którym Bcrtillonowi udało się zidentyfikować ok. 300 przestępców, za­interesowanie berlillonage']!! stale rośnie i pod koniec lat 80-tych dziewiętnastego stulecia staje się podstawową metodą identyfikacji człowieka.

Niemal równolegle z rozwojem metody Bertillona trwały prace nad bardziej nieza­wodną i prostszą metodą identyfikacji człowieka - daktyloskopią. W 1880 r. w czasopi­śmie Natura ukazała się krótka wzmianka o możliwości identyfikacji człowieka w oparciu

0 odbitki palców. Informacja ta pochodziła od dwóch Brytyjczyków (Wiliama Herschela

1 Edwarda Fauldsa), którzy podczas pobytu na dalekim wschodzie, zetknęli się z nieznaną
kulturze europejskiej tradycją uwierzytelniania ważnych dokumentów odbitkami palców.
Szczególnie dokładne, trwające ponad 20 lat badania przeprowadził Herschel. Stwierdził
on, że linie na opuszkach palców człowieka są nic tylko indywidualne (nie ma dwóch
osób o identycznych liniach), ale także niezmienne.

Sir Francis Galton, uważany za ojca daktyloskopii, zainteresował się innymi niż me­toda antropometryczna Bertillona możliwościami identyfikacji człowieka, gdy w 1888 r. przygotowywał, na zlecenie Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie, re­ferat na temat poprawności berlillonage'u. W 1892 r. wydał książkę pt. Fingerprints (w dowolnym tłumaczeniu odbitki palców). W pracy tej określił trzy podstawowe cechy pozwalające na identyfikację człowieka na podstawie śladów linii papilarnych, czyli nie­powtarzalności, niezmienności i nieusuwalności, zwanych także prawami Galtona (lub też prawem 3 N). Wprowadził także podział na wzory w zależności od występowania szczególnej cechy budowy linii papilarnych, którą nazwał deltą. Nie udało się jednak Galionowi stworzyć zbioru (registratury) dekadaktyloskopijnego (kart z odbitkami dzie­sięciu palców), który pozwalałby na szybką identyfikację daktyloskopowanej osoby. O ile Berlillon nie miał najmniejszych kłopotów z uporządkowaniem zbioru kart z pomiarami (podzielił poszczególne pomiary na trzy wielkości - mały, średni i duży), o tyle w przy­padku daktyloskopii jest to znacznie trudniejsze, gdyż odbitki linii papilarnych nie na­dają się do prostego opisu pomiarowego. Dopiero w 1897 r. Edward Henry, szef Policji w Bengalu, opublikował pracę pt. Klasyfikacja i wykorzystanie odbitek linii papilarnych, w której przedstawił metodę zbudowania registratury daktyloskopijnej dziesięciopalco-wej. Metoda ta została nazwana metodą Henry-Galtona.

Niezależnie od badaczy anglosaskich prace nad daktyloskopią prowadził w Argenty­nie Juan Yucelich, chorwacki emigrant. Wykazał on, iż daktyloskopią jest lepszą metodą niż metoda Bertillona. Dzięki niemu Argentyna jako pierwszy kraj na świecie zrezygno­wała z berlillonagc'u i wprowadziła w 1896 r. daktyloskopię jako metodę identyfikacji

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 97

człowieka. Rok później daktyloskopię zaczęto stosować w Indiach. Nastąpił szybki od­wrót od bertillonage'u i już na początku XX wieku powszechnie stosowano daktyloskopię.

Ślady linii papilarnych powstają, ponieważ skóra człowieka stale powlekana jest substancją polowo-tłuszczową. Ujścia kanalików potowych i tłuszczowych znajdujące się w listewkach brodawkowych także pozwalają na identyfikację osoby, która pozostawiła ślad linii papilarnych - metodę tę nazywamy poroskopią. Brzegi linii papilarnych wykazują przy dużym powiększeniu cechy indywidualne. Metodę wykorzystującą to zjawisko nazywamy krawędzioskopią.

Człowieka można także identyfikować na podstawie śladów warg. Dział identyfi­kacji na podstawie układów bruzd występujących na czerwieni wargowej człowieka to cheiloskopia.

W ostatnich latach w Polsce, w kilku głośnych sprawach kryminalnych (m.in. sprawie „Gumisia" czy „Inkasenta") podstawowym dowodem obciążającym był ślad zapachowy pozostawiony na miejscu zdarzenia przez sprawcę. Identyfikacją człowieka na podsta­wie tego śladu zajmuje się dyscyplina zwana odorologią lub osmologią. W polskiej praktyce do identyfikacji na podstawie śladu zapachowego używa się specjalnie tresowa­nych psów.

Wraz z rozwojem genetyki pojawiła się możliwość identyfikacji człowieka na podsta­wie bardzo niewielkich śladów biologicznych. Wystarczy fragment komórki z łańcuchem DNA. Metoda ta, z uwagi na wysoki koszt badań, w Polsce nic jest jeszcze powszechnie stosowana w praktyce kryminalistycznej.

Cechy indywidualne pozwalające na identyfikację posiada także głos człowieka. Identyfikacja polega na przedstawieniu poszczególnych głosek zarejestrowanych na taśmie magnetofonowej (lub innym nośniku) w postaci graficznej. Ten dział kryminalistyki nazywamy fonoskopią lub akustyką kryminalistyczną.

Bardzo rozbudowane są też działy kryminalistyki zajmujące się identyfikacją rzeczy na podstawie pozostawionych przez nie śladów.

Jeden z tych działów zajmujący się jednocześnie identyfikacją osób i rzeczy -to traseologia. Jest to dział kryminalistyki zajmujący się identyfikacją śladów stóp i śladów pojazdów. Wydaje się, że z upływem czasu maleje znaczenie tej metody identyfikacji, szczególnie gdy chodzi o możliwość identyfikacji osób (coraz mniej jest miejsc, w których można pozostawić trwały ślad stopy).

Kryminalistyczne badania dokumentów obejmują zarówno identyfikację urządzeń technicznych, przy użyciu których sporządzono dokument, jak też identyfikację osoby na podstawie pisma ręcznego (czasami możliwa jest identyfikacja autora maszynopisu). W kryminalistyce dokumentem najczęściej określa się każdy przedmiot zawierający treść wyrażoną w formie graficznej (może być wykonany ręcznie lub przy użyciu urządzenia). Można spotkać lakżc pogląd, że treść może być utrwalona dowolną techniką (np. audiodokumenty). Fałszerstwo dokumentu może przybrać dwie formy: podrobienia, gdy fałszerz wykonał dokument od początku na wzór autentycznego lub przerobienia, gdy z autentycznego dokumentu usunięto lub zmieniono treść w całości lub części (np. pozostawiając autentyczne podpisy i pieczęcie).

Badania identyfikacyjne urządzeń do sporządzania dokumentów obejmują maszyny do pisania, badania urządzeń kopiujących (powielających) oraz identyfikację drukarek komputerowych. Rozwój techniki z jednej strony stwarza coraz większe możliwości za-

98 Blok ogólny

tarcia śladów fałszowania dokumentów, z drugiej utrudnia identyfikację (starsze typy powiclac/.y i kserokopiarek pozwalały na identyfikację w odróżnieniu od najnowszych, także maszynopis daje więcej możliwości badań kryminalistycznych niż wydruk kompu­terowy).

Mechanoskopia często jest definiowana jako dział kryminalistyki zajmujący się iden­tyfikacją narzędzi na podstawie śladów ich użycia, zajmuje się także badaniem, czy po­szczególne fragmenty rzec/y stanowiły przed zdarzeniem jedną całość (np. czy odłamki szkła pochodzą z jednej szyby), badania falsyfikatów monet, autentyczności numerów fa­brycznych pojazdów itp. Podstawowym narzędziem w badaniach mechanoskopijnych jest mikroskop porównawczy. Składa się on z dwóch obiektywów i jednego okularu. Pozwala lo na jednoczesną obserwację śladu dowodowego i porównawczego.

Pokrewnym rodzajem do badań mechanoskopijnych są kryminalistyczne badania broni palnej. Broń palna jest to (według przygotowanej ustawy o broni i amunicji) „niebezpieczne dla życia lub zdrowia narzędzie, które w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wyrzucenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu ją zastępującego, a przez to rażenia celów na odległość". Do broni palnej zaliczamy wojskową broń bojową, myśliwską, sportową, gazową, alarmową i sygnałową. Identyfikacja broni palnej możliwa jest dzięki śladom, jakie powstają w wyniku strzału na łusce i na pocisku. Na łusce będą to głównie ślady grotu iglicy na spłonce, czółka trzonu zamkowego na podstawie łuski oraz ślad pazura wyciągu i wyrzutnika. Na płaszczu pocisku odwzorowują się pola i bruzdy lufy (w broni gwintowanej). Wielkość, kształt i wzajemne usytuowanie tych śladów pozwala na identyfikację grupową broni palnej. Identyfikacja indywidualna możliwa jest dzięki badaniom mikrośladów (metodami mechanoskopijnymi), jakie pozostawiają elementy broni na łusce i pocisku (w obrębie wyżej wymienionych śladów).

Wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i technicznych będą pojawiać się nowe możliwości identyfikacji osób i rzeczy, a niektóre dotychczas stosowane metody będą traciły na znaczeniu lub zostaną wyparte przez metody precyzyjniejsze.

6.5. Postępowanie po uzyskaniu informacji o przestępstwie do czasu przybycia Policji

Art. 304 kpk, nakładający obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, obliguje także do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa do czasu przybycia uprawnionych organów. Czynności te mogą polegać na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia przed osobami trzecimi, zabezpieczeniu dokumentów przed zniszczeniem lub ukryciem itp. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na pracownikach ochrony, którzy powinni dążyć do zminimalizowania strat wynikłych z popełnienia przestępstwa. Pracownik ochrony ma obowiązek powiadomić przełożonych o zaistniałym fakcie.

Niezależnie od różnic, jakie istnieją w regulacjach wewnętrznych (szczegółowych in­strukcjach) w poszczególnych instytucjach, pracownicy ochrony winni pamiętać o ogólnie przyjętych prawach i obowiązkach.

Wybrane zagadnienia kryminalistyki 99

Prawo do ujęcia osoby na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa (jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości zgodnie z arl. 243 kpk) - przysługuje każdemu obywatelowi. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji.

Pracownikowi ochrony służy ponadto prawo ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla chro­nionego mienia. Celem ujęcia jest niezwłoczne oddanie tych osób Policji (art. 36 ust. l pkt 3 ustawy o ochronie osób i mienia).

Zadanie niedopuszczenia osób postronnych na miejsce przestępstwa ułatwia pracow­nikowi ochrony przepis (art. 36 ust. l pkt. 2 ustawy o ochronie osób i mienia) dający mu prawo wezwania osób do opuszczenia obszaru lub obiektu w dwóch przypadkach: stwier­dzenia braku uprawnień do przebywania na terenie chronionego obszaru lub obiektu oraz stwierdzenia zakłócania porządku.

Pracownik ochrony musi pamiętać, że zasada humanitaryzmu obowiązuje także w działaniach służb policyjnych i służb ochrony. Oznacza ona, że przed uprawnieniami tych służb pierwszeństwo mają względy bezpieczeństwa osób. W pierwszej więc kolej­ności pracownik ochrony powinien udzielić pierwszej pomocy medycznej (także osobie zatrzymanej), wezwać karetkę pogotowia, a dopiero potem zawiadomić swego przeło­żonego i wezwać Policję. Musi pogodzić się z tym, że akcja ratowania życia i zdrowia ludzi może doprowadzić do zatarcia i bezpowrotnej utraty niektórych istotnych dla póź­niejszego postępowania karnego śladów i dowodów, chociaż oczywiście powinien dążyć do zminimalizowania tych strat.

Wymóg zabezpieczenia miejsca zdarzenia w stanic niezmienionym do czasu przy­bycia organów ścigania oznacza, że pracownicy ochrony powinni nie tylko nie dopuścić na miejsce zdarzenia osób postronnych, ale także sami nie mogą pozostawić własnych śladów (np. śladów stóp, śladów linii papilarnych).Literatura

Źródła

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. Nr 114, po/.. 740).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88. po?.. 553).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89. póz 555).

Opracowania

Czeczot Z. Tomas/ewski T.. Podstawy kryminalistyki ogólnej. Warszawa 1996.

Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 1998.

Kulicki M., Kr\^:niinaHst\ka. Wybrane i)i~oblein\ teorii i praktyki śledczo — sądowej, Toruń 1994.

Thorwald J.. Godzina detektywów, Kraków 1993.

Thorwald J.. Stulecie detektywów. Drogi i przygody kryminalistyki. Kraków 1971.

Widacki J. (red.). Kr\minalist\ka. Warszawa 1999.

---