KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI W
PAŃSTWIE
HISTORIA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA:
Pierwszymi dokumentami , które odnosiły się do kwestii praw oraz wolności jednostki są m.in. Wielka Karta Wolności z 1215 roku (Anglia), przywilej szlachecki- neminem captivabimus... -z 1433 roku (Polska), czy Petycja Praw z 1689( także Anglia).Przykładowo Magna Charta Libertatum stanowiła pierwsze w Anglii sformułowanie wolności osobistej i politycznej o charakterze demokratycznym. Artykuł 39 dotyczący wolności osobistej gwarantował niemożność pozbawienia wolności bez wyroku sądowego.
Kolejne akty pojawiają się w XVIII wieku , ale już na kontynencie amerykańskim, gdy 12 marca 1776 roku Wirginia przyjmuje Bill of Rights (Kartę Praw) . Następne uregulowania praw i wolności pojawiają się w Deklaracji Niepodległości z 4. lipca 1776 roku oraz w dziewięciu pierwszych poprawkach do Konstytucji Stanów Zjednoczonych nazwanych Bill of Rights.
Na nowożytne koncepcje statusu jednostki powstałe w Europie największy wpływ miała rewolucja burżuazyjna we Francji oraz jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku. Sformułowano w niej prawa osobiste człowieka zwane prawami obywatelskimi. Wymienia ona prawa osobiste ,naturalne ,niezbywalne i święte. Gwarantuje przede wszystkim równość wobec prawa, wolność sumienia , wolność gospodarczą, nienaruszalność prawa własności prywatnej (określanej jako prawo święte).
W nowożytnym ujęciu praw i wolności człowieka wyróżniamy dwa trendy:
indywidualistyczny
uniwersalistyczny( kolektywistyczny)
Koncepcja indywidualistyczna opiera się niejako na nauce szkoły prawa natury , według której jednostka ludzka posiada pewne niezbywalne prawa takie jak: życie, wolność, własność. Są to prawa istniejące obiektywnie , więc niezależnie od istnienia państwa, są pierwotne wobec niego. Tym samym państwo nie może ingerować w ich sferę , przeciwnie -powinno( a to może) zapewnić ich ochronę. Ważna w tym ujęciu jest godność człowieka będąca wartością przyrodzoną , niezbywalną, nienaruszalną i wynikającą z faktu bycia człowiekiem. Państwo jest sprowadzone do pozycji wtórnej, ponieważ powstało na mocy umowy społecznej czyli umowy powołanej przez ludzi, dla ludzi, a głównie dla ich ochrony i współdziałania. Pierwsze akty dotyczące praw i wolności jednostki, jej statusu zawierały uregulowania tych praw które wówczas były najważniejsze dla społeczeństwa, a były to wolności osobiste, prawa polityczne oraz prawo własności. Są to prawa określone dziś prawami pierwszej generacji. Dzięki wyodrębnieniu praw niejako najbardziej wtedy zagrożonych naruszeniem ich przez państwo . Kreowało się pojęcie praw negatywnych i ukonstytuował się status negativus jednostki w państwie, które nie mogło ingerować w swobodę obywateli, oczywiście z pewnymi wyjątkami. Zmieniło się w XVIII I XIX wieku spojrzenie na państwo, zwrócono uwagę na jego aktywną rolę w życiu społeczno-gospodarczym, więc zmieniła się również tradycyjna koncepcja prawa naturalnego. Zaczęto uznawać, że prawa naturalne maja charakter ewolucyjny, więc także muszą podlegać pewnym ograniczeniom( wpływ rodzącej się szkoły pozytywnej). W nowych warunkach społeczno -gospodarczych powstają także prawa dotyczące zbiorowości ( np. w związku z powstaniem partii politycznych), czy prawa związane ze sfera socjalną ( np. ochrona zdrowia , nauka).Nazwane są one dziś prawami drugiej generacji.
Kolejną koncepcją( na nowo odkrytą w XX wieku) jest ujęcie uniwersalistyczne, w którym nadrzędna kwestia są interesy i cele państwa względem praw obywatelskich traktowanych instrumentalnie. Kolektywistyczna koncepcja porządku społecznego opiera się na założeniu podporządkowania jednostki celom i potrzebom społeczeństwa jako całości. Jedynym źródłem praw jednostki była wola państwa , która to wola nie była ograniczona żadnymi prawami. W Polsce wyrazicielka owej koncepcji była Konstytucja z 1952 roku , znowelizowana w 1976.
Prawa człowieka - to nic innego jak prawa i wolności jednostki, podlegające ochronie, są one prawami pierwotnymi (przypisanymi każdej jednostce, osobie ludzkiej), są one prawami niezależnymi od przynależności państwowej. Źródłem tych praw jest prawo naturalne ( wg. Którego większość praw jest przyrodzoną godnością istoty ludzkiej). P. człowieka mają charakter ponadpaństwowy, niezbywalny i nie naruszalny.
Teoria praw człowieka znana była już w okresie starożytność ( stoicka koncepcja wolności i równości - prawo naturalne jest nam dane razem z rozumem, a ty samym wynika z tego, że wszyscy ludzie są sobie równi, wszyscy mają równe prawa i wszyscy powinni stosownie do tego postępować „My jesteśmy wszyscy braćmi i na równy sposób mamy Boga za Ojca”). Dalej owe zagadnienie rozwijane było przez Tomasza z Akwinu (XIII w), jednak dopiero szkoła prawa natur i związana z nią teoria umowy społecznej Locka i Rousseau znalazły dobre pole, podatny grunt realiów społecznych końca XVIII wieku związanych z walka z absolutyzmem i tworzeniem pierwszych konstytucji pisanych. Prawnonaturalne uzasadnienie praw jednostki było mocno akcentowane w początkowych aktach konstytucyjnych. Te akty przejmowały niezbywalne prawa jak: życie, wolność, dążenie do szczęścia, jako najważniejsze, a jeżeli forma rządów będzie zagrażać tym prawom naród ma obowiązek obalić rząd i powołać nowy.
Nowożytne akty konstytucyjne „ nie powoływały do życia” praw człowieka, a jedynie deklarowały już ich istnienie, ograniczając się tylko do określenia obowiązków państwa polegających na ich ochronie.
W początkach konstytucjonalizmu ukształtowały się dwie kategorie praw człowieka:
liberalne, fundament tutaj stanowiły wolności osobiste( była to sfera wolna od ingerencji państwa tzw: STATUS NEGATIVUS), te wolności to : nietykalność osobista, wolność sumienia i wyznania oraz nienaruszalność mieszkania, korespondencji itp.
Prawa i wolności polityczne( są to pochodne idei demokracji, główny cel to zagwarantowanie jednostce głosu w aparacie władzy), należą tu: prawo wyborcze, wolność zgromadzenia, zrzeszania się czy wolność słowa- są to tzw: STATUS ACTIVUS.
Ustawodawstwo socjalne zapoczątkowane w II połowie XIX wieku ( Anglia, Niemcy) ukształtowało III kategorie praw człowieka - prawa społeczne, jednak mimo wprowadzenia tych praw do konstytucji europejskich, długo nie pojmowano tych praw w ramach praw człowieka. Uznanie ich jako praw człowieka związane jest z rozwojem międzynarodowej ochrony praw społecznych.
Prawa podstawowe - zespól praw jednostki wyróżniających się z ogółu praw przysługujących obywatelom w danym państwie z racji zajmowania wyższego miejsca w hierarchii wartości akceptowanej powszechnie przez społeczeństwo i państwo. Analizując te prawa należy wyróżnić dwa kryteria:
Formalne - tutaj wyróżnienie praw podstawowych jest jasne, lecz w tej materii decyduje subiektywizm ustawodawcy zaliczający dane prawo do kategorii praw podstawowych.
Materialne - zgodnie z nim za podstawowe prawa uznane są prawa najistotniejsze z punktu widzenia interesów obywateli i państwa, niezbędne do zagwarantowania innych praw obywatelskich, które dotyczą podstawowych dziedzin życia społecznego jednostki jako obywatela.
Te prawa podstawowe dotyczą w pierwszym rzędzie obywateli jako indywidualnych osób fizycznych. Jednak coraz częściej państwo gwarantuje większość praw także obcokrajowcom, którzy przebywają na ich terytorium. Te prawa posiadają granicę określaną na dwa sposoby poprzez wskazanie formy ograniczeń i podstawy merytorycznej samych początków ochrony praw jednostki jako wyłączną formę ograniczeń wskazywano ustawę, natomiast wśród merytorycznych kryteriów ograniczeń konstytucje wymieniają najczęściej: prawa podstawowe innych osób, bezpieczeństwo państwa, moralność, zdrowie, porządek publiczny czy ochrona środowiska.
Prawa obywatelskie - pierwotnie to zespół pr. Przyznanych jednostce przez porządek prawny określonego państwa w oparciu o kryterium przynależności państwowej. Na tak rozumiane pr. Wskazuje m.in. Deklaracja Praw... z 1789roku oraz europejskie konstytucje uchwalone w XIX i w II poł. XX wieku. Obecnie zaciera się granica pomiędzy pojęciem pr. Człowieka a obywatela ( są to pojęcia używane zamiennie ). Współcześnie rozumie się pr. Obywatelskie jako wszelkie pr. Podmiotowe przysługujące obywatelom wobec państwa. Są to pr. O charakterze publicznym, dotyczą wyłącznie relacji między jednostką a państwem. Prawa obywatelskie można podzielić na:
gwarantowane konstytucyjnie, w te prawa nie można ingerować ( chyba, ze wynika to z zastrzeżeń konstytucji zezwalających na to ).
Chronione na podstawie ustawy , tu te pr. Są regulowane ustawami zwykłymi, zmieszane są w znacznej liczbie przepisów, z których często pr. Podmiotowe ni wynikają wprost. Pr. Obywatelskie są realizowane w zakresie wyznaczonym przez ustawę i zgodnie z procedurami określonymi przez nią bądź akty wykonawcze do nich.
Wolności obywatelskie - to kategoria praw podstawowych, które służą zapewnieniu obywatelom sfery wolnej od ingerencji państwa ( „wolność od państwa”) oraz terenu nieskrępowanych działań społecznych i politycznych ( „wolność w państwie”). Wolności obywatelskie są przejawem ogólnie pojmowanej wolności człowieka, mają najściślejszy związek z prawnonaturalnym uzasadnieniem praw człowieka. Wolności jako te pierwsze zostały zdeklarowane i sprecyzowane przez nowożytne państwa, są one pierwotne wobec pr. Obywatelskich i stanowią ich gwarancję, gdyż tylko wolna jednostka może w pełni korzystać ze swoich praw. Prawo nie tworzy wolności lecz jedynie określa jej granice. Katalog wolności obywatelskich to wolności:
osobiste
polityczne
społeczne
ekonomiczne
kulturalne
Praktyka uwidacznia brak ostrej granicy między wolnościami a prawami obywatelskimi. Współcześnie wszystkie wolności obywatelski ujęte w konstytucji przysługują jednostkom bez wzglądu na przynależność państwową.
Prawa podmiotowe - (pojęcie związane z aksjologią)- są to podstawowe i pochodne sytuacje prawne obywateli ( uprawnienia , kompetencje).
Gwarancje praw - zespól czynników i środków sprzyjających lub zapewniających urzeczywistnienie praw jednostki; dzielimy je na gwarancje
materialne
formalne
Materialne gwarancje praw- związane są z ogólnymi cechami ustroju gospodarczego, społecznego, politycznego ;
Formalne gwarancje praw ( instytucjonalne, prawne)- są to albo gwarancje pośrednie (zasady i instytucje prawne i dla nich realizacja praw obywatelskich jest celem drugorzędnym) lub bezpośrednie (kreowane z zamiarem wyposażenia obywateli w bezpośrednie środki dochodzenia ich swobód i praw).
MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PRAW JEDNOSTKI:
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela- uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 10. grudnia 1948 roku; stwierdza m.in. że każdy człowiek rodzi się wolny i równy , że ma prawo do życia, wolności , pracy i wypoczynku. Niejednokrotnie traktowana jako wyraz prawa naturalnego.
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności uchwalona w 1950 roku. Stanowi katalog 26 praw i wolności sformułowanych w ten sposób , że można ja traktować bezpośrednio. Określa tez jakich praw w żadnych okolicznościach nie można zwiesić albo ograniczyć. Pojawia się w niej bardzo ważne prawo skargi obywatela przeciwko własnemu państwu( weszło ono w życie w 1956 roku).
W 1961 roku zostaje przyjęta Europejska Karta Społeczna ( w ramach Rady Europy)- ma ona ogromne znaczenie gdyż formułuje 19 praw socjalnych podnosząc je do rangi praw człowieka.
Polska ratyfikowała m.in. Międzynarodowe Paty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ,w 1997 roku , protokół umożliwiający skargę obywatela w 1991 roku, oraz Europejską Konwencję Praw Człowieka z 1992 roku.
Prawa i wolności obywatelskie na gruncie konstytucji z 1952 roku i Małej konstytucji z 1992 roku
W konstytucji PRL wzorowanej na konstytucji ZSRR z 1936 roku dominowała koncepcja kolektywistyczno-uniwersalistyczna. Do podstawowych cech w odniesieniu do praw podstawowych owej konstytucji zaliczyć można: klasowość, deklaratywny charakter odnośnych postanowień ustawy zasadniczej, wskazanie na materialne gwarancje wszystkich praw z pominieńciem gwarancji formalnych oraz rozwojowy charakter instytucji praw i wolności .
Prawa podstawowe zostały potraktowane jako funkcja ustroju gospodarczego i politycznego (dlatego też rozdział o prawach znalazł się w końcowych postanowieniach konstytucji ). Poszczególne prawa i ich gwarancje materialne formułowane były w sposób lakoniczny albo wręcz ogólnikowy. W tych fundamentalnych błędach ustrojodawcy w zakresie regulacji praw podstawowych zagubił się postępowy element normowania praw obywatelskich- podniesienie do rangi praw konstytucyjnych praw społecznych i kulturalno- oświatowych. Na gruncie tejże konstytucji brakowało rozwiązań prawnych inspirujących sądowe stosowanie konstytucji powodując ze organy wymiaru sprawiedliwości nie stosowały bezpośrednio i samoistne ustawy zasadniczej. Adresatem praw jednostki określonych w konstytucji były w praktyce jedyne organy stanowiące prawo( parlament i rząd ) i to w sytuacji braku prawnych mechanizmów kontrolnych bez względu na to czy ich działalność prawotwórcza jest zgodna z wola i intencja ustrojodawcy.
Niepełność i niespójność unormowania konstytucyjnego otworzyły możliwość rozwijania bądź ograniczania praw obywatelskich w drodze poza konstytucyjnej i to często bez podstaw ustawowych.
Dopiero w 1976 roku ustrojodawca uznał, że należy zmienić niektóre postanowienia rozdziału o prawach podstawowych, tak wiec wprowadzono do konstytucji kilka nowych praw politycznych i społecznych tj. tworzenie związków zawodowych, prawo uczestniczenia w konsultacjach społecznych, prawo korzystania ze środowiska naturalnego, prawa kombatantów.
W realizacji praw przyznanych konstytucyjnie obywatelom można wyróżnić dwa okresy. W pierwszym etapie (od uchwalenia konstytucji w 1952 do lat siedemdziesiątych) urzeczywistnianie praw podstawowych w niewielkim zakresie miała charakter wykonania Konstytucji. Owa realizacja dotknięta była kilkoma wadami: przez długi okres nie uchylano przepisów sprzecznych z Konstytucją, ustawowe przepisy mające wykonywać Konstytucje nie były przez wiele lat, podejmowane były akty prawne będące w kolizji z Konstytucją zarówno co do formy, jak i treści. W analizowanym okresie ustawowe unormowanie było nie wystarczające i w takich dziedzinach jak wolność słowa, prawo do pracy, nietykalność osobista, przez wiele lat brak było wyczerpujących, kompleksowych regulacji. Szereg aktów regulujących prawa podstawowe miało charakter samoistny i były one często bardzo niskiej Rangi, choć regulowały tak istotne kwestie, jak ochrona stosunku pracy, zakładanie czasopism, dostęp do informacji, użycie środków przymusu bezpośredniego przez milicję. Analiza tych aktów wskazuje, że nie dawały one uprawnień do dochodzenia przez obywateli swoich praw.
W drugim okresie (od lat siedemdziesiątych )zmiany miały kilka wątków: konstytucyjny, ustawowy, doktrynalny i praktyczny( w najmniejszym stopniu przeobrażenia widoczne były w samym normowaniu praw obywatelskich). Z rozdziału VIII Konstytucji PRL usunięto część gwarancji materialnych, nie zastępując ich nowymi. W rozdziale I zagwarantowano wolność partii politycznych, wolność działalności gospodarczej i wolność własności. Ukształtowany katalog praw i wolności podstawowych objął 8 praw politycznych, 7 praw i wolności osobistych oraz 4 prawa i wolności ekonomiczne, 4 kulturalne i 6 socjalnych. Istotne zmiany przyniosły regulacje ustawowe takie jak: prawo prasowe (1984), zniesienie cenzury (1990), ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (1989), ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich (1987), prawo o stowarzyszeniach (1989), ustawa o partiach politycznych (1990 i 1997), prawo o zgromadzeniach (1990). Analizując te akty można wywnioskować, że nastąpiła zasadnicza zmiana koncepcji statusu jednostki w państwie w kierunku indywidualistycznym.
Istotnemu wzbogaceniu uległ system zwiększenia sądowej kontroli ograniczeń praw obywateli. Ważną gwarancją jest instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich, podejmując interwencje w zakresie naruszeń praw podstawowych. Trybunał Konstytucyjny (1982) potwierdzał swą rolę gwaranta praw podstawowych, a przede wszystkim przekonał, iż prawa zawarte w konstytucji to nie tylko zasady ustroju, ale można i trzeba wysuwać z nich normatywne konsekwencje. Owy Trybunał wypowiadał się w kluczowych kwestiach: ustalenie treści równości wobec prawa, ochrony własności, wolności sumienia, wyznania czy zrzeszania się , zasady niedziałania prawa wstecz, ochrony praw nabytych. Wspólną zasługą nauki prawa i organów ochrony prawa jest kształtowanie i propagowanie poszczególnych elementów koncepcji praw człowieka i obywatela, jak choćby zasady integralności praw człowieka. Oznacza ona jedność, niepodzielność i współzależność wszystkich prawa, mimo uznania ich normatywnej dychotomi.
KONSTYTUCJA POLSKI Z 23 KWIETNIA 1997 roku I STATUS JEDNOSTKI W NIEJ ZAWARTY:
Katalog praw i wolności w obowiązującej Konstytucji zawarty jest przede wszystkim w Rozdziale II zatytułowanym „Wolności , prawa, i obowiązki człowieka i obywatela” . Rozdział ów podzielony jest na 6 podrozdziałów:
Zasady ogólne
Wolności i prawa osobiste
Wolności i prawa polityczne
Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Środki ochrony wolności i praw
Obowiązki.
Umiejscowienie tego katalogu na pozycji drugiej w strukturze konstytucji ma ogromne znaczenie praktyczne. Jest to wynik głównie przyjęcia przez twórców konstytucji zasad nurtu ideologii prawnonaturalnej ( a nie jak proponowali niektórzy umiarkowanego pozytywizmu). Wysunięcie na czoło Konstytucji owego rozdziału ukazuje niejako służebną rolę państwa wobec społeczeństwa .Ważne jest również tytułowanie podrozdziałów- na początku wymienione są wolności( pewne sytuacje pierwotne), kolejno wymienione są prawa. Rozdział II to artykuły 30-86, z czego 8 pierwszych stanowią zasady ogólne określające zakres podmiotowych praw i wolności oraz stanowiące reguły interpretacyjne dla unormowania podstawowych praw i wolności. Tymi regułami , ideami przewodnimi są ( wg prof. Garlickiego):
zasada godności
zasada wolności
zasada równości
Najistotniejszą z nich jest zasada godności człowieka ujęta już w Preambule , a w Rozdziale II w art. 30:
„Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” .
Pojęcie godności człowieka obecnie uznawane jest niemalże za wartościujący punkt wyjścia , podstawę koncepcji indywidualistycznych pojmowania statusu jednostki. Obecne jest ono w filozofii chrześcijańskiej, w nauce społecznej kościoła, u filozofów(np. u Kanta )czy w wielu dokumentach międzynarodowych tj. Karta Narodów Zjednoczonych czy w konstytucjach współczesnych państw(np. Niemcy czy Hiszpania), a także w orzecznictwie. Pojęcie godności jest trudne do zdefiniowania , dlatego wskazujemy cechy pojęcia , co pomoże nam w jego zrozumieniu:
źródłem godności nie jest prawo stanowione lecz prawo naturalne - stad określenia godności jako przyrodzonej każdemu człowiekowi , niezależnie od istnienia prawa pozytywnego,
jest to zasada nienaruszalna , co oznacza że jeżeli sam zainteresowany nie może się jej zrzec, to tym bardziej nie może ograniczyć itp. jej prawodawca; funkcja państwa w tej kwestii ogranicza się do ochrony godności,
przysługuje każdemu człowiekowi w równym stopniu, więc: niedopuszczalne są jej stopniowania oraz staje się ona podstawą m.in. zasady równości,
jest to fundament, podstawa całego konstytucyjnego porządku, a nie jedno z wielu praw czy wolności- jest to norma podstawowa czyli Grundnorm, dlatego pozostałe zasady muszą być interpretowane, realizowane przez pryzmat zasady godności( znajdziemy to w orzeczeniu TK z 23 marca 1999 roku K2/98),
istota godności jest podmiotowość człowieka czyli jego autonomia(tzn. swoboda postępowania w zgodzie z własną wolą ), jednakże należy pamiętać o nienaruszaniu autonomii osób trzecich , stąd pojawiają się pewne ograniczenia,
powyższa cecha jest ujęciem godności w aspekcie pozytywnym, natomiast ta 6 - w aspekcie negatywnym, co równa się z tym że godność oznacza zakaz poddawania człowieka takim bodźcom, traktowaniu, które mogą tę godność przekreślić, złamać ( np. zakazy ingerowania w swobodę myśli , dyskryminacji )
Przed uregulowaniem zasady godności w Konstytucji z 1997 roku , Trybunał Konstytucyjny 17 marca 1993 roku (W 16/92) stworzył klauzulę demokratycznego państwa prawnego, gdzie ujmuje zasadę godności . Pojawia się ona także w „orzeczeniu aborcyjnym” z 28 maja 1996 roku.
Kolejna zasada to zasada wolności - pojawia się również we Wstępie Konstytucji, a w Rozdziale II w art. 31 p. 1 i 2 :
Wolność człowieka podlega ochronie prawnej”
Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych . Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego , czego prawo mu nie nakazuje”.
Podobnie jak zasada godności tak i zasada wolności jest nowa w unormowaniach konstytucyjnych Polski. Zasada ta nie ma wg Konstytucji nie ma źródeł w prawie naturalnym, jednakże również stanowią centrum w katalogu praw i wolności jednostki. Ważne jest iż czynienie użytku z wolności ograniczone jest poszanowaniem wolności innych ludzi oraz nakazami interesu publicznego. Ograniczenia uregulowane w punkcie 3 art. 31 są wyjątkami , więc spełniać pewne warunki(m.in. musza mieć wyraźną podstawę ustawową ; cel ingerencji w wolność jest wyliczony w Konstytucji- względy bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia , moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób);ograniczenia muszą opierać się na zasadzie niezbędności (proporcjonalności) oraz nie mogą naruszać istoty wolności. Zasada ta rozpatrywana jest w 2 aspektach wskazujących na formalne ujęcie wolności- jako zakresu swobody wyznaczonej prawem:
Pozytywnym- oznaczającym swobodę czynienia wszystkiego , co nie jest zakazane prawem
Negatywnym-oznaczającym , że nałożenie na podmiot , jednostkę nakazu podjęcia zachowania , określonego działania, może mieć miejsce tylko , gdy przewiduje to prawo;
Istnieje także materialne pojmowanie wolności , jednakże trudne do zdefiniowania , gdyż stanowi odpowiedź na pytania czy i w jakim zakresie może czynić jednostkę adresatem określonych nakazów czy zakazów.
Ostania zasada ogólna to zasada równości nie będąca novum w polskich unormowaniach konstytucyjnych. W Rozdziale II wyrażona przez art. 32 a także art. 33 wg mnie zbędny , a może konkretyzujący pierwszy?
Art. 32” Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy maja prawo do równego traktowania przez władze publiczne”.
Cechy zasady równości:
równość wobec prawa ( nakaz równego traktowania przez organy władzy publicznej w procesie stosowania prawa) oznacza to samo co równość w prawie( nakaz uwzględniania równości przy tworzeniu prawa)
zawiera w sobie niejako założenie różnego traktowania podmiotów i sytuacji podmiotów, które nie są do siebie podobne (identyczne);kryterium, cechą przesadzającą o podobieństwie jest tzw. cecha relewantna(przez TK zwana tez cechą istotną);
odnosi się do sytuacji prawnej adresata ( więc dopuszcza nierówności społeczne , stąd może stwarzać pewne przywileje np. dla kobiet );
nie ma charakteru bezwzględnego, absolutnego, więc w pewnych ale tylko racjonalnie uzasadnionych sytuacjach można różnicować sytuację prawną podmiotów podobnych;
musi być rozpatrywana w kontekście zasady sprawiedliwości społecznej , aby nie doprowadzić do dyskryminacji;
ma charakter uniwersalny wg art.32 p. 2 odnosi się „życia politycznego, społecznego lub gospodarczego” czyli do wszelkich dziedzin życia; pojawia się tu tez bardzo szeroka klauzula wprowadzająca zakaz dyskryminacji z „jakiejkolwiek przyczyny”;
PODMIOTY ORAZ ADRESACI PRAW I WOLNOŚCI:
Zakres podmiotowy regulacji Rozdziału II obejmuje człowieka i obywatela , przez co należy rozumieć iż owe prawa i wolności odnoszą się zarówno do każdej osoby pozostającej pod władzą RP (art. 37) oraz obywateli polskich*. Oznacza to zapewnienie praw dosłownie wszystkim .
Dla obywateli polskich zarezerwowane są przez Konstytucję prawa i wolności głównie o charakterze politycznym ( gł. związane życiem publicznym), socjalnych (np. prawo dostępu do publicznej służby zdrowia). Natomiast status osób , które nie posiadają obywatelstwa polskiego Konstytucja ujmuje w ten sposób ,że są oni9 cudzoziemcy) podmiotami praw, obowiązków i wolności , tych wszystkich , których nie zastrzeżono dla obywateli. Zapewnieniu ochrony praw obywateli służy z całą pewnością Rzecznik Praw Obywatelskich , który w Polsce pojawił się w 1987 roku- jako instytucja zupełnie nowa.
Urząd ów sięga korzeniami instytucji ombudsmana będącego od początku XVIII wieku signum specificum Szwecji, Norwegii, niemalże do II poł. XX wieku. Jego zadaniem było sprawowanie nadzoru nad działalnością instytucji i urzędów państwowych w zakresie wykonywania obowiązków wobec obywateli. W XX wieku przenika do Europy w postaci Komisarza ds. Administracji w wielkiej Brytanii, Obrońcy Praw Obywatelskich we Włoszech czy Mediatora we Francji. W Polsce pojawia się późno , bo dopiero w 1987 roku na mocy ustawy z 15 lipca 1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, jednakże organem konstytucyjnym staję się w nowelizacji Konstytucji z 7 kwietnia 1989 roku. Obecnie RPO powoływany jest przez sejm za zgodą senatu na okres 5 lat( Ewa Łętowska, Tadeusz Zieliński, Adam Zieliński , Andrzej Zoll- obecnie od czerwca 2000r.).RPO stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji RP oraz innych aktach normatywnych (art.208 konst.), jednakże nie jest organem orzekającym. Podejmuje działania na wniosek obywateli, organizacji obywatelskich, organów samorządowych lub z własnej inicjatywy. Rozpatruje wszystkie wnioski , lecz nie wszystkie sprawy podejmuje. Jeżeli podejmie to może prowadzić postępowanie wyjaśniające lub zwrócić się o zbadanie sprawy do innych organów (np. prokuratury). Może też wystąpić do sejmu o zlecenie zbadania sprawy NIK.
W przypadku stwierdzenia naruszenia praw i wolności obywatelskich -RPO dysponuje szerokim katalogiem środków prawnych :
może skierować wystąpienie do organu czy instytucji, w których działalności stwierdził owo naruszenie
może zażądać wszczęcia postępowania cywilnego, administracyjnego, lub przygotowawczego w sprawie przestępstw ściganych z urzędu
może wnieść kasację od prawomocnych orzeczeń w sprawach cywilnych i karnych
Ponadto ma prawo występowania z wnioskiem do TK oraz do SN( o przyjęcie uchwały wyjaśniającej przepisy prawa budzące wątpliwości i prowadzące do rozbieżności w orzecznictwie).
Wracając do tematu podmiotów praw i wolności należy wspomnieć o dzieciach , które mają szczególny status . Tak jak każda osoba fizyczna , tak i dzieci są podmiotami praw i wolności konstytucyjnych , chyba że przepisy ustawy zasadniczej wymagają osiągnięcia określonego wieku( np. bierne czy czynne prawo wyborcze).
Do ochrony praw dziecka służy powołany na mocy ustawy z 6 stycznia 2000r. Rzecznik Praw Dziecka , który podobnie jak RPO nie ma kompetencji rozstrzygających, jedynie może zwracać się , wnioskować do odpowiednich organów z propozycjami interwencji w konkretnych sprawach.
Kwestia czy podmiotem praw i wolności jest osoba prawna nie została przez Konstytucję jasno i wyraźnie rozstrzygnięta. Określa ona natomiast pewne prawa i wolności odnoszące się do podmiotów zbiorowych np. związków wyznaniowych czy partii politycznych. Jednakże nie odmawia się przyznania osobom prawnym tych wolności i praw , które nie zastrzeżone są niejako dla osób fizycznych ( np. prawo do życia)- chyba że są to osoby prawne prawa publicznego( np. gminy).
Wg Konstytucji adresatami zawartych w niej praw i wolności jednostki są władze publiczne ( tzn. wszystkie podmioty, instytucje i organy - państwowe lub samorządowe - sprawujące władcze kompetencje lub w nich uczestniczące). Poszczególnym prawom i wolnościom człowieka i obywatela odpowiadają pewne konkretne obowiązki po stronie władzy publicznej. Obowiązki te należy rozpatrywać w 2 aspektach:
pozytywnym- gdy władza publiczna musi podjąć jakieś działania by jednostka mogła zrealizować swe prawo
negatywnym- muszą powstrzymywać się od działań w tym przeszkadzających;
SYSTEM PRAW I WOLNOŚCI
Konstytucja przyjmuje przedmiotową klasyfikację praw i wolności jednostki. W ramach rozdziału II wyróżniono kolejno: wolności i prawa osobiste (art. 38-56), wolności i prawa polityczne (art. 37-63), oraz wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64-76).
Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka, podmiotem ich jest więc każdy znajdujący się pod władzą państwa polskiego. Oto katalog tych praw i wolności:
Prawo do życia, jego podmiotem jest każdy człowiek a obowiązkiem państwa jest zapewnienie każdemu prawnej ochrony życia.
Nietykalność osobista : zakaz poddawania eksperymentom naukowym, torturom i okrutnemu nieludzkiemu traktowaniu i karaniu, zakaz pozbawienia wolności z wyjątkiem przypadków określonych ustawowo i nienaruszalność mieszkania.
Prawo do rzetelnej procedury sądowej obejmujące: prawo do sądu, obrony zasada domniemanej niewinności, wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni wobec ludzkości.
Prawo do ochrony prywatności zawierające: prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym.
Wolność przemieszczania się na którą składa się: swoboda przemieszczania się po terytorium Polski i jej opuszczania, swobodny wybór miejsca zamieszkania i pobytu ( wszystkie te wolności mogą podlegać ograniczeniom w ustawie o ile te ograniczenia pozostaną w zgodzie z ogólnymi postanowieniami konstytucji ). Charakter bezwzględny mają: zakaz banicji, ekstradycji, prawo osiedlenia się na terytorium polski przez osoby , których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone z godnie z ustawą.
Wolność sumienia i religii( wyznania ) obejmuje m.in.: swoboda uzewnętrzniania religii, swoboda posiadania świątyń, czy prawo rodziców do zapewnienia dzieciom do wychowania zgodnie ze swoimi przekonaniami. Wolność sumienia nie jest tak szczegółowo unormowana w Konstytucji, przyjąć należy że odnosi się ona do swobody światopoglądowej- każdy może przyjąć wybrany przez siebie zespół poglądów i reguł moralnych i zgodnie z nimi postępować.
Wolność wyrażania poglądów i opinii zaliczyć do niej można: wolność wyrażania poglądów, pozyskiwania informacji, oraz rozpowszechniania informacji. Owe wolności realizowane są przede wszystkim poprzez wolności prasy i druku.
Prawo uzyskania w Polsce azylu lub statusu uchodźcy ( dotyczy to jedynie cudzoziemców )
Prawa i wolności polityczne na które składają się:
Prawa związane w życiu publicznym: prawo głosowania w wyborach i referendach, kandydowania w wyborach, dostępu do służby publicznej, inicjatywy ustawodawczej, składania skarg itp.
Wolność zgromadzeń
Wolność zrzeszania, traktowana jako jedna z podstawowych zasad ustroju Rzeczpospolitej, gwarantuje: wolność tworzenia i działania partii politycznych, związków zawodowych, organizacji pracodawców oraz organizacji społeczno zawodowych rolników.
Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne:
Prawo własności
Swoboda działalności gospodarczej
Uprawnienia pracownicze: wolność wyboru i wykonywania zawodu, wyboru miejsca pracy, prawo minimalnego wynagrodzenia, pr. do wypoczynku, koalicji, czy bezpiecznych warunków pracy.
Prawo do zabezpieczenia społecznego dotyczące tylko obywateli i odnoszące się do sytuacji niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo, wiek emerytalny, czy bezrobocie. Dodatkowo Konstytucja ustanawia prawo pomocy ze strony państwa dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.
Prawo do ochrony zdrowia
Prawo do nauki, które do 18 roku jest połączone z obowiązkiem nauki przy czym nauka w szkołach publicznych musi być bezpłatna. Z prawem do nauki łączą się trzy istotne wolności: wyboru szkoły (decyzja pozostawiona rodzicom), tworzenia szkół niepublicznych wszelkich szczebli, nauczania tzn. określania nauczanych treści, w każdym razie w odniesieniu do uniwersytetów.
Prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska
OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI
Ujęcie praw i wolności w Konstytucji ( nadanie im rangi konstytucyjnych praw podstawowych, pociąga za sobą doniosłe konsekwencje dla realizacji i ochrony tych praw i wolności.
Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest droga sądowa, tylko w tej procedurze możliwe jest ich dochodzenie przez jednostkę. Konstytucja ustanawia procedury służące ochronie tych praw i wolności:
Skarga konstytucyjna, którą każdy może wnieść bezpośrednio do TK w razie naruszenia jego konstytucyjnych praw i wolności.
Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich, z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej.
KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI JEDNOSTKI
Katalog podstawowych obowiązków obejmuje:
Obowiązek wierności Rzeczypospolitej, w którym kryje się też obowiązek troski o dobro wspólne, szczególną postacią tego obowiązku jest obrona Ojczyzny i obowiązek służby wojskowej.
Obowiązek przestrzegania prawa , ciążący na każdym pozostającym na obszarze obowiązywania prawa.
Obowiązek dbałości o stan środowiska, z czym łączy się ustanowienie procedury odpowiedzialności za spowodowanie szkody w tym stanie.
12