Mirosława Grabowska Socjologia religia: problemy stare i nowe

VII. Modele stosunków państwo-Kościół(oły).

Komunistyczna polityka wobec religii i Kościoła(ów)

1. Historyczne kształtowanie się relacji państwo - Kościół/kościoły

1. w okresie Reformacji i Kontrreformacji,

2. w relacjach między tożsamościa narodową a religijną,

3. w czasie II wojny światowej.

2. Socjologiczne modele stosunków państwo-Kościół(oły):

(a) ateizm państw komunistycznych

(b) rozdział Kościoła i państwa

(c) uznane społeczności wyznaniowe

(d) kościół popierany

(e) kościół państwowy

(f) teokracja

1. Ateizm państw komunistycznych (▼)

2. Rozdział Kościoła (kościołów) od państwa przyjmował albo formę wrogą religii, jak w trakcie Rewolucji Francuskiej, albo formę przyjazną religii, jak w USA. W każdej wersji tego modelu uznaje się świecki charakter prawa oraz nieingerowanie państwa w kwestie kościelne i religijne, a kościoła lub kościołów - we władzę czy politykę. Nie oznacza to braku problemów, ale raczej stałą pracę interpretacyjną, co jest z rozdziałem zgodne, a co może mu zagrażać. W ramach tego modelu następują zmiany polegające na dopuszczaniu religii i kościoła (kościołów) do życia publicznego i uznaniu spełnianych przez nie funkcji. Np. we Francji kościoły zostały zwolnione z podatków, a państwo utrzymuje zabytkowe budowle kościelne. W szkołach publicznych nie ma miejsca na religijną ostentację, ale istnieją prywatne szkoły wyznaniowe. Państwo finansuje religijne posługi w szpitalach i więzieniach. Podobnie dzieje się w Holandii: konstytucja z 1983 r. mówi o szacunku dla religii i wiary, kościoły nie płacą podatków i mają do dyspozycji czas w publicznej telewizji i radiu, państwo finansuje szkoły wyznaniowe, religijne posługi w szpitalach, więzieniach itp. Nie można tego uznać za wrogi czy zupełny rozbrat między kościołem a państwem.

3. Model uznanych społeczności wyznaniowych (recognized communities model) rozwinął się w Niemczech (stosowany także w Austrii, Belgii, Luksemburgu, niektórych kantonach szwajcarskich i na Węgrzech). W modelu tym wszystkie główne wspólnoty wyznaniowe są prawnie uznane i równe wobec prawa. Ale nie ma rozdziału kościoła i państwa, bowiem współpracują one ze sobą na wielu polach i jest to współpraca zinstytucjonalizowana, zaś religia nie jest wypychana ze sfery publicznej. Państwo finansuje “usługi religijne” - w Niemczech państwo zbiera na ten cel specjalny podatek kościelny, który następnie rozdziela między kościoły proporcjonalnie do liczby ich członków płacących ten podatek. Kościoły prowadzą szpitale i domy opieki, zapewniają posługi religijne w szpitalach, w wojsku i w więzieniach itp. W szkołach publicznych lekcje religii są obowiązkowe, a nauczyciele religii, zatrudniani przez państwo, muszą być zaakceptowani przez odpowiedni kościół.

4. Kościół popierany (endorsed church) jest preferowany, choćby tylko symbolicznie (Hiszpania, Włochy, Irlandia, chyba także Polska). W krajach tych - historycznie i współcześnie - jeden kościół i wyznanie pozostaje dominujące. Konstytucje tych krajów uwzględniają to na różne sposoby: wymieniają dominujące wyznanie lub kościół, podkreślając jego tradycje, narodowy charakter lub specjalny status (konstytucja polska w art. 25 pkt 4 wskazuje konkordat). W preambule irlandzkiej mówi się o wdzięczności i zobowiązaniu narodu irlandzkiego wobec “naszego Boskiego Pana, Jezusa Chrystusa, który podtrzymywał naszych ojców poprzez stulecia próby”, a dalej deklaruje się szacunek dla boskiego imienia i religii. Poza takim symbolicznym uznaniem w niektórych krajach kościół dominujący cieszy się pewnymi faktycznymi przywilejami (lekcje religii w szkołach - ich organizowanie i finansowanie). W modelu kościoła popieranego znajdują się i kraje, które - jak Hiszpania po Franco i Włochy po Mussolinim - odeszły od modelu kościoła państwowego, i kraje, które - jak Polska - wraz z upadkiem komunizmu wyzwoliły się z państwowego ateizmu. Kościół popierany stanowi rodzaj kompromisu między szacunkiem dla tradycji i przekonań większości społeczeństwa a tolerancją wobec innych religii, wyznań i kościołów oraz prawami mniejszości religijnych do praktykowania wiary po swojemu.

5. Kościół państwowy (Anglia, kraje skandynawskie, Grecja). W krajach tych jedno wyznanie i kościół uznaje się za oficjalne czy narodowe, kościół pełni ważne funkcje państwowe, a państwo z mocy prawa decyduje w kwestiach kościelnych i religijnych. Przykładem może być Anglia i Kościół Anglii. Od rewolucji 1688 r. tylko anglikanin może nosić koronę Anglii. Król jest głową Kościoła, zaś arcybiskup Canterbury i 24 biskupów zasiada z urzędu w Izbie Lordów. Król mianuje biskupów, a parlament decyduje w istotnych kwestiach kościelnych, np. w 1994 r. - na wyświęcanie kobiet. Jednak państwo samo, stopniowo wycofuje się ze sfery religijnej i kościelnej. Faktyczna władza wyznaczania biskupów przekazana została Generalnemu Synodowi Kościoła Anglii i król mianuje tylko biskupów wskazanych przez synod. Podobne zmiany obserwować można w innych krajach.

6. Teokracja to rządy osób duchownych zgodne z zasadami jednej uznawanej religii.

3. Zmiany ostatniego ćwierćwiecza

4. Komunizm a religia i Kościół/kościoły

(a) zależność tych relacji od okresu historycznego w skali bloku komunistycznego i w zależności od sytuacji wewnętrznej kraju (↑)

(b) zależność tych relacji od „fazy” polityki komunistycznej władzy (↑)

(c) zależność tych relacji od cech społeczeństwa i Kościoła/kościołów

5. Przykłady historii stosunków między państwem a religijnością i Kościołem(ami): (a) ZSRR

(b) Chiny

(c) Jugosławia

(d) Polska (↓)

(e) Kuba

---