Mirosława Grabowska Socjologia religia: problemy stare i nowe
VIII. Przypadek Polski: uwarunkowania historyczne
1. Rzeczpospolita szlachecka
(a) Zróżnicowanie religijne: prawosławie (w 1596 r. roku część prawosławnych hierarchów związała się unią z Rzymem.) - Żydzi.
(b) Reformacja - ośrodki reformacyjne, lokalne odmiany reformacyjnych wyznań i wspólnot (jak Bracia Polscy), ale i Kontrreformacja [kardynał Stanisław Hozjusz (1504-79), Piotr Skarga (1536-1612)]. W tej konfrontacji wyznania protestanckie okazały się słabsze: zabiegały o równe prawa, ale w żadnym regionie w dłuższym okresie nie dominowały, nie narzuciły swojej doktryny, liturgii ani organizacji kościoła i wspólnoty.
(c) Akt tolerancji - uchwalony w 1573 r. przez Sejm w Warszawie Pax Dissidentium, ale i prawa nietolerancyjne, np. zakaz publicznych nabożeństw niekatolickich w miastach królewskich (1632).
2. Rozbiory i model Polaka-katolika
Po trzecim rozbiorze w 1795 r. Polska została ostatecznie podzielona i poddana trzem obcym ośrodkom władzy politycznej. Co więcej, Rosja była prawosławna, a Prusy protestanckie i oba kraje prowadziły politykę nastawioną - w pewnych okresach - na wynarodowienie oraz osłabienie Kościoła katolickiego. Wszystko to doprowadziło do sytuacji, w której Kościół stał się przestrzenią ekspresji uczuć narodowych i ambicji niepodległościowych, gdy to tylko było możliwe (jak np. tuż przed powstaniem styczniowym 1863 r. w zaborze rosyjskim) lub polem walki o polskość, gdy stawało się to konieczne (jak podczas Bismarckowskiej polityki Kulturkampf, kiedy to o polską ziemię walczono z równą zajadłością co o prawo do polskiego pacierza, czego przykładem może być słynny strajk dzieci przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim we Wrześni w latach 1901-02). Tożsamość narodowa i tożsamość religijna - pod stałym ciśnieniem politycznym - stapiały się w jedno.
3. II Rzeczpospolita była zróżnicowana narodowościowo i wyznaniowo: prawie jedną trzecią jej obywateli stanowiły mniejszości, wśród nich te najliczniejsze: Ukraińcy (ponad 3 miliony), Żydzi (2,7 miliona) i Niemcy (700 tys.).
Kościół katolicki miał zapewnioną pozycję nie tyle uprzywilejowaną, co wyróżnioną. Konstytucja z 1921 r. stanowiła bowiem: „Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań” (rozdz. V, art. 114, obowiązujący też w Konstytucji z 1935 r.).
4. Lata II wojny światowej nie podważyły, a może nawet wzmocniły ową szczególną konstrukcję kulturową i religijną Polaka-katolika oraz rolę i pozycję Kościoła katolickiego w polskim społeczeństwie. Kościół dzielił ze społeczeństwem okropności okupacji, która potrząsnęła jego formalnymi strukturami i nadszarpnęła ekonomiczną bazę: własność kościelną odbierano lub niszczono, diecezjalne i parafialne archiwa konfiskowano, seminaria zamykano, duchowieństwo zostało zdziesiątkowane - nawet biskupi ginęli w obozach. Układ jałtański przesunął granice Polski na zachód - Kościół utracił diecezje wschodnie, a obejmował obszary zachodnie, których prawne objęcie dokonało się dopiero w roku 1970.
5. Komunizm
(a) Osłabienie Kościoła katolickiego, ale utwierdzenie jego zasobów symbolicznych.
(b) Zmiana struktury narodowej i wyznaniowej - Polska stała się niemal jednonarodowa i jednowyznaniowa (wedle badań sondażowych około 96% jest wyznania rzymsko-katolickiego, mniej niż 2% wskazuje inne wyznania (prawosławne, greckokatolickie, protestanckie, Świadków Jehowy; niewierzących jest mniej niż 2%.)
(c) Kościół doświadczał ograniczeń i represji (internowanie prymasa S. Wyszyńskiego w okresie 1953-56). Próby podzielenia Kościoła: ruch tzw. księży - patriotów, świeckie stowarzyszenie katolickie PAX, które rozbijać miały Kościół od wewnątrz.
(d) Industrializacja i urbanizacja.
(e) Popaździernikowy modus vivendi: ze strony państwa zaniechanie represji + wybiórcze ograniczenia, ze strony Kościoła “niewtrącanie się do polityki”.
● Konflikt wokół listu biskupów polskich do biskupów niemieckich (1965-66).
● Krytyczne stanowisko Kościoła wobec polityki władz w marcu 1968 roku.
● Krytyczne stanowisko Kościoła wobec planowanych w 1975 r. zmian w konstytucji.
● Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku i jego pierwsza pielgrzymka do Polski w 1979 r.
● Powstanie “Solidarności” (strajkujący w Stoczni Gdańskiej robotnicy domagali się dostępu Kościoła do środków masowego przekazu i ten postulat został zrealizowany).
● Stan wojenny - zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki w 1984 r. przez funkcjonariuszy MSW nadało postawie Kościoła z tego okresu wymiar heroiczny.
● Rozmowy Okrągłego Stołu, wygrane przez Solidarność wybory z czerwca 1989 r. i utworzenie rządu T. Mazowieckiego.
6. Przemiany religijności społeczeństwa polskiego
(a) religijność ludowa (Czarnowski S., Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego) - inteligencja wierząca i związana z Kościołem - inteligencja laicka.
(b) „Cios” sekularyzacyjny - najniższe wskaźniki wiary i praktykowania notowano w latach 60.: około 80% wierzących i dwóch trzecich - trzech czwartych „jakoś” praktykujących.
(c) Stabilizacja i odwrócenie trendu: od lat 70. odsetki wierzących nie spadały, a nawet zaczęły powoli wzrastać, osiągając w połowie lat 70. 90% i nadal rosnąc. Dynamika zmian wśród młodzieży była podobna. W środowisku inteligencji najniższe wskaźniki religijności notowano w latach 70., ale w latach 80. obserwowano ich wzrost, wręcz powrót inteligencji do wiary i Kościoła - w tym okresie rósł odsetek chrztów, udział w tradycyjnych praktykach religijnych, jak np. w pielgrzymkach na Jasną Górę, rosły powołania.
(d) Jakościowe przemiany religijności społeczeństwa polskiego - ruchy religijne (w 2002 r. Ruch Światło - Życie obecny był w 48% parafii, wspólnoty różańcowe - 31%, Odnowa w Duchu Świętym - 25%, Liturgiczna Służba Ołtarza - 16%, Przymierze Rodzin - 13%, Neokatechumenat - 10%, Rodziny Nazaretańskie - 9,5%.
Związanie tożsamości religijnej z narodową nie stanowi polskiej specjalności. Zdarzało się w Europie Zachodniej, np. w relacjach między katolicką Irlandią a protestancką Anglią czy w podziale Niderlandów na bardziej protestancką Holandię i bardziej katolicką Belgię. Polityczna niesuwerenność krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które długo pozostawały w obrębie czterech imperiów (ottomańskiego, habsburskiego, rosyjskiego i pruskiego), przyczyniła się do wkorzenienia identyfikacji narodowych w tożsamości religijne i lojalności kościelne. “Polak znaczy katolik” nie tylko dlatego, że w Polsce zwyciężyła Kontrreformacja (bo zwyciężyła ona i we Francji), ale wskutek narodowego i religijnego ucisku za strony Rosji i Prus. Pozycję prawosławia w Grecji czy związek z prawosławiem serbskiej tożsamości narodowej “zawdzięczamy” Imperium Ottomańskiemu. Prawosławni duchowni bywali budzicielami świadomości narodowej, angażowali się w antytureckie powstania - w trakcie powstania greckiego władze tureckie posunęły się do tego, że straciły patriarchę Konstantynopola. Zaś po utworzeniu niezależnych państw - Grecji, Serbii, Rumunii, Bułgarii - powstawały kościoły autokefaliczne, które wspierały owe młode państwa.