MŁODA POLSKA

(Europa: koniec XIXw. - 1918)

(Polska: 1891 - 1918)

Główne pojęcia epoki:

Dekadentyzm - jeden z najpopularniejszych prądów w literaturze ostatniego dziesięciolecia

XIXw. Związany z określeniem fin de siecle (fr. koniec wieku). U jego podłoża leżało przekonanie, że wraz z schyłkiem wieku pogłębia się kryzys wszelkich wartości, przede wszystkim moralnych i kulturowych. Według dekadentów ludzkość stała u progu zagłady, katastrofy. Postawa dekadencka charakteryzowała się przekonaniem o bezsensowności działania i przeciwdziałania rozpadowi cywilizacji. Dominowało przeczucie zbliżającej się katastrofy i i wynikająca z niego bierność. Własnie bierność była charakterystyczna dla dekadentów. Do dekadentów należeli przede wszystkim Kazimierz Przerwa-Tetmajer, oraz Stanisław Korab-Brzozowski.

Symbolizm - kierunek w literaturze i sztuce, którego zwolennicy posługując się systemem

symboli, starali się sugerować uczucia, stany, emocje niewyrażalne słowem. Symboliści często starali się za pomocą symboli opisać takie wartości jak: niebyt, nieskończoność, śmierć, wolność itp. W literaturze symbolizm upowszechnił belgijski pisarz i dramaturg Maurycy Maeterlinck. W Polsce wielkim entuzjastą symbolizmu był Zenon Przesmycki, a także Stanisław Wyspiański („Wesele” - dramat symboliczny)

Impresjonizm- to kierunek, którego twórcy starali się oddawać nastroje, wrażenia, wszystko

to, co ulotne, krótkotrwałe.W malarstwie impresjoniści posługiwali sięjasnymi, pastelowymi barwami, plamą, nie kreską. W poezji bardzo często używali synestezji - środka artystycznego, który polega na połączeniu w opisie różnych wrażeń zmysłowych: smaku, zapachu, dźwięku, kształtu. Dla twórczości impresjonistycznej charakterystyczne są sformułowania: „srebrzystoturkusowa cisza”, „srebrna noc”, „morze dźwięków”. Polscy impresjoniści to: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz.

Ekspresjonizm - kierunek artystyczny, którego twórcy operowali gwałtownymi,

kontrasotwymi zestawieniami, makabrą, deformacją, przedstawiali formy zwyrodniałe, będące w stanie rozkładu, chore. Ekspresjoniści stawiali sobie za cel ukazanie obrazu świata wewnętrznego człowieka. Barwami ekspresjonizmu były: jaskrawa czerwień, purpura, złoto. Zwolennikiem i teoretykiem ekspresjonizmu polskiego był Stanisław Przybyszewski.

Naturalizm - kierunek ukształtowany już w okresie pozytywizmu. Za jego twórcę uważany

jest Emil Zola, który w swojej „Powieści eksperymentalnej” wyjaśnił założenia kierunku. Według Zoli literatura powinna zawierać dokładny, fotograficzny obraz rzeczywistości. Naturalista to przede wszystkim badacz, naukowiec, który stara się opisywać mechanizmy rządzące świetem. Dla pisarza-naturalisty nie istniały tematy tabu, zakazane. Naturaliści ujawniali najbardziej wstydliwe, intymne, zwykle ukrywane momenty, zachowania, reakcje; kierowali się obiektywizmem, dokładnością, wiernością wobec rzeczywistości. W Młodej Polsce naturalizm reprezentowali: Jan Kasprowicz („W chałupie”), Stefan Żeromski (opowiadania), Gabriela Zapolska („Moralność...”)

Filister - uosobienie drobnomieszczańskiej głupoty, ograniczenia intelektualnego,

pustki wewnętrznej, braku wyobraźni, co uniemożliwia odczuwanie czystej sztuki. Filister to człowiek ograniczony, małostkowy, którego świat zamyka się w czterech ścianach jego mieszkania i w kręgu nudnych, bezbarwnych, codziennych spraw.

Nirvana - pojęcie zaczerpnięte z filozofii indyjskiej, oznaczające w sztuce

młodopolskiej, brak pragnień, i pożądania, zapomnienie, odpoczynek, wyzwolenie od wszystkiego, co ziemskie, doczesne, fizyczne.

FILOZOFIA EPOKI:

Artur Schopenhauer - główne dzieło: „Świat jako wola i wyrażenie”. Filozofia z gruntu

pesymistyczna. Życie to jest pasmo cierpień, to bezustanna szamotanina między pożądaniem, a rozczarowaniem z powodu niemożności jego zaspokojenia. Życiu towarzyszy nieustannie poczucie braku, zniechęcenia, rozpaczy. Istotą życia ludzkiego jest popęd pozbawiony celu i nie zaspokojony. Metodami wali z popędem mogły być: wyzbycie się pożądań i ucieczka w Nirvanę (pojęcie z filozofi indyjskiej, oznaczające zanik bytu indywidualnego, roztopienie się w niebycie), wzbudzenie w sobie współczucia dla innych cierpiących, uprawianie lub kontemplacja sztuki, ucieczka w świat przyrody.

Fryderyk Nietzsche - głosił afirmację życia, indywidualizm, pochwałę człowieka mocnego,

aktywnego i kształtującego swą siłę duchową. Stworzył koncepcję „nadczłowieka” - potężnego, silnego, wolnego, który miał być twórcą, kreatorem i bohaterem; gardzącego podludźmi, których uznawał za niewolników. Nietzsche odrzucał wszystko co słabe i niedoskonałe, także sprawiedliwość, altruizm, oraz litość, poświęcenie innych. Nietzscheanizm rozwinął się w polsce rozwinął się w Polsce pod koniec XIXw. Przykładem może być sonet Leopolda Staffa pt. „Kowal”.

Henryk Bergson - przyroda i cały świat, podlegają ciągłej, nieustającej, dynamicznej,

nieograniczonej i nieprzewidzianej przemianie. Bergson wprowadził pojęcie elan vital, czyli pęd życiowy: życie człowieka rozumiał, jako strumień przeżyć i postępków. Każdy, kto może pokierować swoim działaniem, sobą samym, jest wolny. Narzędziem poznania świata są intuicja i instynkt.

Karol Marks i Fryderyk Engels - stworzyli filozofię marksistowską, będącą podstawą

praktycznej ideologii proletariatu. Ich poglądy stały się jedną z głównych przyczyn rewolucji społecznych, wszczynanych pod hasłem wystąpienia klasy uciskanej przeciwko klasie uciskającej.

LITERATURA

POEZJA:

Charles Baudelaire: - „Kwiaty zła” - zbiór poezji

• „Padlina”

• „Spleen” II

• „Albatros”

Jean Artur Rimbaud: - „Statek pijany”

Stanisław Przybyszewski:

- „Confiteor” - manifest programowy, wyraz młodopolskiego rozumienia koncepcji sztuki i roli artysty w społeczeństwie, przeciwstawienie się pozytywizmowi, wskazanie nowych dróg poezji.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

- „Dziś” - manifest dekadentyzmu

- „Koniec wieku XIX”

- „Nie wierzę w nic”

- „Hymn do Nirvany”

- „Evviva l'arte!”

- „Melodia mgieł nocnych”

- „Z Tatr” (Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej)

- „Anioł Pański”

- „Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę”

Jan Kasprowicz

- „W chałupie” - wiersz naturalistyczny

- cykl sonetów „Z chałupy”

- Sonet I - naturalistyczny obraz wsi, przedstawione chaty ustawione w rzędach, walący się płot, chude krowy, ludzie pochłonięci pracą

- Sonet XV - ukazane losy ubogiej wdowy, która traci rolę, swoje nieletnie córki musi oddać „w służbę”, w końcu sama musi iść w świat jako żebraczka

- Sonet XIX - historia śmiertelnie chorego chłopa, niegdyś najtęższego i najsilniejszego we wsi. Bieda jednak doprowadziła go do utraty sił i wycieńczenia organizmu. Nie stać go nawet na lekarza.

- Sonet XXXIX - historia wiejskiego chłopca, który chce zdobyć wiedzę, pomimo ciężkich warunków. Chodził do szkoły pieszo bardzo daleko, aby móc się uczyć. Później udał się do stolicy na naukę, jednakże umarł tam na suchoty nie osiągając swojego celu.

- cykl sonetów: „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”

- „Hymny”:

- „Dies Irae” (Dzień gniewu)

- „Święty Boże, Święty mocny...”

- „Moja pieśń wieczorna”

- „Hymn św. Franciszka z Asyżu”

Leopold Staff

- „Kowal” - propozycja przezwyciężenia modernistycznego dekadentyzmu, korzystając z filozofii Nietzschego

- „Deszcz jesienny”

- „Sonet szalony”

- „Przedśpiew”

Bolesław Leśmian

- „Las”

- „Klechdy polskie”

PROZA:

Stanisław Wyspiański

- „Wesele”: Gospodarz (Władysław Tetmajer), Gospodyni (Anna Mikołajczyk), Isia (córka Włodzimierza i Anny), Pan Młody (Lucjan Rydel), Panna Młoda (Jadwiga Mikołajczykówna, siostra Anny), Marysia (siostra Anny i Jadwigi), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer), Dziennikarz (Rudolf Starzewski), Czepiec (Błażej Czepiec - pisarz gminny), Radczyni (Antonina Domańska - ciotka Lucjana Rydla), Rachela (Pepa Singer - Żydówka), Żyd (Hersz Singer - karczmarz), Ksiądz, Dziad, Kuba

Chochoł (Isi), Widmo (Marysi), Stańczyk (Dziennikarzowi), Rycerz - Zawisza Czarny (Poecie), Hetman Branicki (Panu Młodemu), Upiór - Jakub Szela (Dziadowi), Wernyhora (Gospodarzowi)

Gabriela Zapolska

- „Moralność pani Dulskiej”: Dulscy: Aniela (matka), Felicjan (ojciec), Zbyszko, Hesia, Mela; Juliasiewiczowa (krewna Dulskich), Hanka (służąca Dulskich), Tadrachowa (matka chrzestna Hanki).

Władysław Reymont

- „Chłopi”: Maciej Boryna, Antek Boryna, Jagna (córka Dominikowej), Dominikowa (Marcjanna Paczesiowa), Hanka (żona Antka), Agata (staruszka, krewna Kłębów), Jagustynka (starsza kobieta, wydziedziczona przez własne dzieci), Ksiądz, Ambroży, Kuba (Jakub Socha - parobek u Boryny), Witek (młody pastuch u Boryny), Wójt (Piotr), Kowal (Michał - zięć Boryny), Magda (córka Boryny, żona Michała - kowala), Jankiel (Żyd - karczmarz), Jasiek (syn organistów, ma zostać księdzem), Mateusz (30-letni kawaler, silny, pracowity, rozrzutny), Rocho (żebrak), Bylica (ojciec Hanki - jeden z najstarszych ludzi we wsi), Pan Jacek (stryj dziedzica, życzliwy chłopom i im współczujący), Tomasz Kłąb.

Stefan Żeromski

- opowiadania:

- „Rozdziobią nas kruki, wrony...”

- „Siłaczka”

- „Doktor Piotr”

- „Zmierzch”

- „Echa leśne”

- „Ludzie bezdomni”: Dr Tomasz Judym, Joasia Podborska, Korzecki, Niewadzka, Natalia Orszeńska, Wiktor Judym, Węglichowski, Jan Bogusław Krzywosąd Chobrzański, Leszczykowski.

Opracowanie: Mateusz Chłodnicki

---