Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze
Pierwszym naturalnym środowiskiem wychowawczym jest rodzina.
Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i jej dzieci, która zamieszkuje pod wspólnym dachem i prowadzi wspólne gospodarstwo domowe.
Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa lub pokrewieństwa (bądź adopcji). W ramach społeczeństwa spełnia ona dwie podstawowe funkcje: utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa poprzez rozmnażanie, oraz przekazuje dziedzictwo kulturalne szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądź religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.
Rodzina jest podstawową komórką życia społecznego. Jest naturalną społecznością, w której mężczyzna i kobieta są wezwani do daru z siebie w miłości i do przekazywania życia. Autorytet, stałość i życie w związkach rodzinnych stanowią podstawy wolności, bezpieczeństwa i braterstwa w społeczeństwie. Rodzina jest wspólnotą, w której od dzieciństwa można nauczyć się wartości moralnych, zacząć czcić Boga i dobrze używać wolności. Życie rodzinne jest wprowadzeniem do życia społecznego. Rodzinę można więc rozumieć jako grupę ludzi, którą łączy małżeństwo, pokrewieństwo i rodzicielstwo, spełniającą zadawanie przedłużenia gatunku i ciągłości kulturowej. Jest sformalizowana, ponieważ egzystencję w rodzinie regulują przepisy i prawa dotyczące jej funkcjonowania. Zaliczamy ją też do instytucji społecznych, ponieważ życie w niej związane jest z przestrzeganiem obowiązujących w danym społeczeństwie norm, wzorców i wartości. Z góry podane są schematy ról członków rodziny i wzorów zachodzącego pokrewieństwa
Fundamentalne znaczenie rodziny dla społeczeństwa dostrzegane było już w starożytności -świadczyć o tym mogą poglądy Arystotelesa na jej priorytetową rolę w życiu społecznym. Natomiast twórca socjologii August Comte uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo.
Współczesny pedagog J. Pilch twierdzi , że rodzina „ułatwia jednostkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, do jej wymogów”... Jest „ strefą ochronną człowieka.”
Na przestrzeni długiego procesu rozwojowego dokonywały się przemiany zarówno w strukturze jak i funkcjonowaniu rodziny.
Dawniej istniała rodzina typu patriarchalnego.W niej jedynym żywicielem i autorytetem był ojciec, którego ranga narzucona była z racji przyrodniczych i ekonomicznych. Ewolucja roli kobiety i funkcji kobiety jako współodpowiedzialnej za całość rodziny wprowadziła zaburzenia w tradycyjnym układzie społecznym rodziny. Dodatkowo pogłębia ten fakt wczesne usamodzielnianie się dzieci poprzez dość szybkie podejmowanie pracy zawodowej oraz system nauczania, a w nim stypendia dla uczniów.
Współczesna rodzina jest rodziną demokratyczną. Zazwyczaj pracują zawodowo obydwoje rodzice, czasami też starsze dzieci. Zanika podział pracy na prace męskie i żeńskie. W takiej rodzinie, demokratycznej, powstają bardziej dogodne warunki do wychowania dzieci. Stosunki miedzy domownikami układają się na stopie przyjacielskiej, posiadają atmosferę wzajemnego zrozumienia i współpracy. Instytucja rodziny staje się zespołem typu koleżeńskiego, współrządzą w niej jednostki z poczuciem równouprawnienia.
Współczesna rodzina nie ma już monopolu wychowawczego. Dzieci i młodzież są w większym stopniu niż dawniej wychowywane przez szkołę, ośrodki publicznej rekreacji, organizacje młodzieżowe. Duże jest także, charakterystyczne dla naszych czasów, oddziaływanie radia, telewizji, filmu, teatru, prasy i książki. Jednak mimo wszystkich tych wpływów funkcja rodziny w kształceniu postaw i osobowości dziecka jest nadal niezwykle ważna.
Rodzina nie tylko umożliwia zaspokojenie potrzeb, lecz jest także czynnikiem ich rozwoju. Kształtuje wszystkie te cechy i dyspozycje dziecka, które decydować będą o jego przyszłym losie. Wpływ rodziny sprawia, iż w znacznym stopniu wyznacza ona klasową, zawodową, ideologiczną przynależność dziecka. Rodzina wytwarza też u dziecka moralną kontrolę nad własnym postępowaniem, kształtuje światopogląd i czyni w ten sposób człowieka członkiem określonego społeczeństwa, a także konsumentem i producentem dóbr kultury. Rodzina katolicka jest pierwszą szkołą chrześcijańskiego poglądu na świat i chrześcijańskiej moralności. Rodzice podsuwają dziecku określone wytwory kultury: ubranie, zabawki, książki, przedmioty domowe itp., co skłania je do posługiwania się tymi przedmiotami. Ucząc pewnych prac, rodzice przygotowują dziecko do aktywnego uczestnictwa w określonej kulturze.
Rodzina jako podstawowa grupa przynależności i odniesienia jest niezwykle ważnym miejscem przekazu kultury, a więc i religii, które w swoim wymiarze zjawiskowym jest elementem kultury. Rodzina w procesie socjalizacji i wychowania z jednej strony przekazuje swoim członkom, a zwłaszcza dzieciom, kulturę szerszych grup społecznych, do których należy, a z drugiej strony -przygotowuje ich do pełnienia określonych ról w tych że grupach.
Najbardziej popularna klasyfikacja grup rodzinnych wyróżnia:
a.) rodzinę dwupokoleniową, składajacą się z rodziców i dzieci, zwana też małą;
b.) rodzinę trójpokoleniową zwaną rodziną wielką, w której są dziadkowie, oraz bliżsi i dalsi krewni;
c.) rodzinę rozszerzoną, gł. na wsi, którą tworzy kilka obok siebie leżących, niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną, a utrzymujących ze sobą kontakt.
Obecnie określa się rodzinę jako współczesną, inną niż tradycyjna, która przestała być grupą produkującą dobra materialne. Członkowie rodziny mają teraz udział w szerszym układzie stosunków społecznych i produkcyjnych. Dawna rodzina przygotowywała młodsze pokolenie do samodzielnego życia. Była tzw. „wielką” , trzypokoleniową, czteropokoleniową rodziną. W okresie feudalnym młode pokolenie uczestnicząc w życiu własnej lub obcej rodziny uczyło się zawodu oraz samodzielności życiowej. Tradycyjna rodzina obwarowana była formalnymi sankcjami. Dzieci z pozamałżeńskich związków były dyskryminowane.
Na szczęście przełom wieku XIX i XX na skutek obrony praw dziecka zmienił tę sytuację. Niestety czas nie tylko przyniósł pozytywy, ale także uległa przeobrażeniu również struktura rodziny.
W przemianach tych uwidaczniają się cztery charakterystyczne zjawiska:
1.„autonomizacja członków rodziny
2.ich egalitaryzacja
3.malenie spójności i dezintegracja rodziny
4.patologizacja społeczna i psychospołeczna jednostek”
Zjawiska te wpływają niekorzystnie na rodzinę. Autonomia daje poszczególnym członkom rodziny poczucie wolności, tak bardzo upragniona przez współczesnego Europejczyka. Niesie to za sobą jednak rozluźnienie struktury rodziny. Jeżeli jednak granica realizacji własnych interesów nie zostanie przekroczona więzy rodzinne nie zostaną zerwane.
Rodzina pełni też określone funkcje:
1.) PROKREACYJNA
2.) SPOŁECZNA
3.) KULTUROWA
4.) GOSPODARCZA
Funkcja prokreacyjna wiąże się z przedłużeniem życia gatunku. To zadanie jest najprostszym i najmilej spełnianym obowiązkiem jakie posiada rodzina jako grupa społeczna.
Funkcja społeczna polega na pielęgnowaniu, zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych jej członków, zapewnieniu im odpowiedniego wychowania i startu życiowego.Te zadania nalężą do najtrudniejszych. Wiążą się z wieloma wyrzeczeniami ze strony rodziców, ale także pozostałych członków rodziny.
Funkcja kulturowa niesie ze sobą obowiązek sprawowania pieczy nad życiem członków rodziny, ich rozwojem duchowym, naukowym, troską nad zdrowiem, a także podaniem ręki w razie życiowych problemów.
Funkcja gospodarcza niesie za sobą obowiązek zabezpieczenia odpowiednich warunków godnego życia (prowadzenie gospodarstwa rodzinnego) i zaspokajania codziennych potrzeb członków rodziny.
W naszej, polskiej kulturze młodzież długo jest materialnie i emocjonalnie zależna od rodziny. Rodzina w sposób bezwzględny wyznacza wzory zachowań, roztacza kontrolę nad swymi dziećmi, żąda bezwzględnego posłuszeństwa. Dlatego młodzież rozumie dojrzałość społeczną jako całkowitą wolność od nacisków rodziny, uwolnienie się od jej ingerencji w życie osobiste.
„Rodzina jest pierwszą i istotną instytucją wychowania i kształcenia jednostki. Jest ona nie tylko instytucją wychowania naturalnego, lecz spełnia podstawowe funkcje w przedszkolnym i późniejszym rozwoju osobowości człowieka.”
Do postaw właściwych zaliczamy postawę akceptacji, współdziałania z dzieckiem, dawania mu rozumnej swobody, uznawania jego praw. Rodzice charakteryzujący się postawą akceptacji przyjmują dziecko takim, jakim ono jest, z wadami i zaletami, zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Współdziałanie z dzieckiem polega na zainteresowaniu się jego sprawami, na wciąganiu go w sprawy domowe. Dawanie rozumnej swobody, która pozwala na wyrażanie się dziecka w różnych formach własnej aktywności. Łączy się to jednak ze stawianiem dziecku koniecznych wymagań i utrzymywaniu autorytetu rodziców. Uznawanie praw dziecka pociąga za sobą styl kierowania jego zachowaniem, polegającym na wzajemnym porozumiewaniu się i oddziaływaniu rodziców poprzez własny przykład. Właściwe postawy rodzicielskie mają ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, a w tym dla kształtowania jego osobowości.
Rodzina jest również doskonałym ośrodkiem kształtowania zainteresowań dzieci. Dziecko a następnie młodzież zapoznając się z różnymi dziedzinami kultury, korzysta z pomocy rodziców, chociażby przez sama zachętę, namowę, przykład środowiska rodzinnego. Rzecz jasna, że nie we wszystkich rodzinach wymieniony proces występuje w jednakowym stopniu. W rodzinie inteligenckiej, rodzice mają większy udział we wprowadzaniu swoich dzieci w różne sfery życia i kultury, niż to ma miejsce w rodzinie robotniczej, czy chłopskiej. Jednocześnie ojciec i matka mogą eliminować dziecko od pewnych negatywnych czynników tkwiących w środowisku lokalnym, spełniając w ten sposób ideę filtra dla płynących ze środowiska norm postępowania. Zakres i charakter odpowiedzialności i oddziaływań wychowawczych rodziny zmienia się w różnych okresach rozwojowych dziecka. Możliwości wychowawcze środowiska rodzinnego są największe i najtrwalsze w stosunki do małych dzieci.
Wychowanie dziecka w pierwszych jego okresach rozwojowych nie powinno być zastępowane przez inną instytucję wychowawczą. Wraz za rozwojem dziecka zwiększa się wprawdzie rola pozarodzinnych ośrodków wychowawczych, lecz znaczenie rodziny nie maleje, Jan Paweł II w liście do rodzin mówi ,,Bezpośrednimi wychowawcami w stosunku do swoich dzieci pozostają zawsze na pierwszym miejscu rodzice. Rodzice mają też w tej dziedzinie pierwsze i podstawowe uprawnienia. Są wychowawcami, ponieważ są rodzicami. Jeśli zadanie to rodzice z kolei dzielą z innymi ludźmi, a także z instytucjami, na przykład z Kościołem i państwem, to zawiera się w tym prawidłowe odzwierciedlenie zasady pomocniczości. Rodzice nie są w stanie zaspokoić wszystkich zapotrzebowań całościowego procesu wychowawczego, zwłaszcza gdy chodzi o wykształcenie, ale również gdy chodzi o całą szeroką dziedzinę uspołecznienia. W tych dziedzinach, gdzie rodzina nie może skutecznie działać sama, zasada pomocniczości wspiera miłość rodzicielską, odpowiada dobru rodziny. Pomocniczość dopełnia w ten sposób miłość rodzicielską, a równocześnie potwierdza jej fundamentalny charakter. Wszyscy inni uczestnicy procesu wychowawczego działają poniekąd w imieniu rodziców, w oparciu o ich zgodę, a w pewnej mierze nawet ich zlecenie” zmienia się jedynie treść i zakres oddziaływań w związku z nowymi sferami życia dziecka, jego wzrastającymi potrzebami społecznymi oraz innymi wymaganiami, jakie niosą ze sobą zewnętrzne stosunki międzyludzkie i ekonomiczne.
Rodzina to swoiste „sanktuarium”, w którym życie ma być właściwie przyjęte
i chronione. Poprzez przykład, słowo, zachowanie, decyzje i reakcje rodzice uczą swoje dzieci szacunku do innych, akceptacji, dialogu, współistnienia obok innych. Praca wychowawcza rodziców powinna trwać nieustannie i służyć rozwojowi dzieci
Postawy prezentowane przez rodziców i ich autorytet stanowią niekwestionowany wzór. Jeżeli zachowania rodziców przestaną być autentyczne i wiarygodne tracą oni swoją pozycję postrzeganą oczami dzieci. Konsekwentna postawa natomiast, mądre wymagania, właściwie stosowany system kar i nagród zaowocuje Rodzina traktowana jako pierwsze środowisko wychowawcze musi być zdrowa pod każdym względem, bowiem to bogactwo przekazywać będzie młodemu pokoleniu.
Ważny czynnik życia rodzinnego stanowi wewnętrzna atmosfera panująca w rodzinie. Wpływa na nią wzajemna relacja osób, kultura jej członków, życzliwość oraz szczerość Niezwykłość rodziców wyraża się w tym, że uczestniczą w rozwoju dziecka na kilka sposobów. Po pierwsze: z natury swej pełnią role rodzicielskie, po drugie: wychowują przez to, że reprezentują określone postawy i modele zachowań; po trzecie: wychowują na tyle ile mają kultury pedagogicznej.
Ogromny wpływ na wychowanie ma także wiedza rodziców jak wychować,
w jaki sposób wpływać na wychowanie swoich dzieci. Rodzina na pozór szczęśliwa często jest nieszczęśliwa, ponieważ naczelne miejsce przypisuje się bogactwu materialnemu i gromadzeniu wszelkiego rodzaju dóbr. W rodzinie takiej dziecko staje się intruzem, ponieważ bogactwo materialne i pęd do niego stają się najważniejsze. Innym zagrożeniem dla rodziny i dziecka są pozarodzinne źródła kształtowania osobowości dziecka: telewizja, video, gry komputerowe. To właśnie tam pokazywane są brutalne morderstwa, zemsta, okaleczenie. Dzieci uczą się agresji i nienawiści, skumulowanie zaś przemocy prowadzi do zobojętnienia młodych ludzi na krzywdę drugiego człowieka, do fałszywego pojmowania kategorii dobra i zła, do uznania przestępstwa za normę, zaś agresję - za postawę konieczną do przetrwania. Rodzice często nie zdają sobie sprawy z tego zagrożenia, są przekonani, że jeśli dziecko nie jest poza domem, to nic mu nie zaszkodzi. Prawda jednak jest inna, w domu bowiem może przebywać wróg, który stopniowo wypacza psychikę dziecka. Statystyki wskazują, a raporty donoszą, że w krajach, w których spada przestępczość wśród nieletnich istotną rolę odegrał sprzeciw społeczeństwa wobec przemocy ukazywanej w mediach.
Telewizja niestety wypiera z naszych rodzin rozmowy, rodzinne i towarzyskie spotkania i uczy pasywności. Od mądrości rodziców zależy jakie programy pozwolą dziecku oglądać i ile czasu mogą na to poświęcać. Świadomość, wiedza, kultura, duchowość, stanowczość, miłość rodziców to elementy wychowawcze, które umiejętnie stosowane w kształceniu osobowości dziecka stanowić będą o jego przyszłym losie.
Rodzice powinni wiedzieć, że wychowywanie dziecka to nie tylko nauczenie go podstawowych czynności niezbędnych w życiu codziennym, nie tylko dopilnowanie, aby uczęszczało do szkoły i w miarę dobrze się uczyło, aby zdobyło jakiś konkretny zawód i radziło sobie w przyszłości. Wychowywanie dziecka to przede wszystkim zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa zarówno w wieku dziecięcym, jak i dorosłym, nauczenie go umiejętności prawidłowego wyboru i właściwego podejmowania życiowych decyzji oraz odpowiedzialności za nie, to wreszcie świadomy i chętny udział w życiu społecznym i kulturalnym narodu.
Receptę na piękne rodzicielstwo podaje „autorytet naszych czasów” Jan Paweł II w „Liście do rodzin”: „Naród prawdziwie suwerenny i duchowo mocny jest zawsze złożony z mocnych rodzin: rodzin świadomych swego powołania i posłannictwa w dziejach.”
Podsumowując, można stwierdzić, że rodzina jako grupa społeczna i środowisko społeczne ma decydujący wpływ na kształtowanie się prawidłowego procesu wychowawczego i osobowości dziecka. Środowisko rodzinne bowiem jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej osobowości, postaw moralnych dzieci. Jest podstawową grupą społeczną, w której kształtuje się umiejętności współżycia zespołowego dziecka w życiu społecznym.
Wychowanie zależy zarówno od wpływów i ścisłej współpracy instytucji specjalnie powołanych przez społeczeństwo do realizacji zadań wychowawczych, jak i - w dużej mierze - od rodziny i bliższego i dalszego środowiska społecznego wychowanków. Dlatego też można mówić o wychowaniu zintegrowanym, tzn. takim, które obejmuje całokształt warunków, grup, stowarzyszeń, organizacji i instytucji działających w społeczeństwie, od których są uzależnione ostateczne efekty wychowawcze. Rodzina to ta grupa społeczna, do której późno i z pewnymi oporami przenikają nowe idee wychowawcze, jednak jej funkcja wychowawcza musi być rozpatrywana w powiązaniu z całokształtem wpływów uspołeczniających członków rodziny oraz we współdziałaniu z mikroukładem wychowawczym i lokalnym układem wychowawczym. Ogólne i wychowawcze funkcjonowanie rodziny bywa zgodne z poszczególnymi elementami środowiskowego systemu wychowawczego.
Rodzice muszą być świadomi wszystkich wpływów i zagrożeń, muszą aktywnie odbierać wszelkie sygnały dotyczące wychowania, poznawać nowości i umieć się ustosunkować do nowych - dobrych czy złych - idei mających bezpośredni lub pośredni wpływ na ich świadomość w zakresie wychowania dzieci. Rodzice muszą być czujni, aby się nie okazało, że ich świadomość wychowawcza jest tylko intuicją w wychowywaniu dzieci narażonych współcześnie na zagrożenia spowodowane degradacją wartości moralnych, upadkiem właściwych postaw społecznych i zanikiem ideałów, a także zagubionych wśród nowoczesnej techniki komputerowej, internetowej i dealerów narkotykowych.
Rola rodziny jest niezwykle istotną częścią życia każdego dziecka (jak i dorosłego człowieka); każdą rodzinę cechuje intymny, wewnętrzny i niepowtarzalny, tak różniący się od innych rodzin - mikroświat, i właśnie ta cecha ją wyróżnia spośród pozostałych grup społecznych. Rodzina jest równocześnie grupą otwartą, która nawiązują liczne kontakty z innymi, wchłaniając treści zewnętrznego świata i dostosowując się do zachodzących zmian. Można więc powiedzieć, iż rodzina stanowi niejako kolebkę dla rozwoju osobowości człowieka, a szczególnie dziecka, które poznaje w niej mowę, język, kształtuje swoje uczucia oraz postawy wobec innych członków rodziny jak i otaczającego świata; rodzina wprowadza dziecko w świat kultury i przygotowuje je do udziału w dalszym, dorosłym i samodzielnym życiu.
Rodzina to również pierwszy wychowawca, dzięki któremu dziecko nabywa określonych ról społecznych zarówno w domu, jak i w szkole oraz wśród swoich rówieśników. Niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest dorastanie w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, przez co zaspokaja ono swoje podstawowe potrzeby. Mimo, iż szczęśliwe dzieciństwo nie jest gwarantem powodzenia w dojrzałym wieku, to stanowi ono podstawę dla osiąganych sukcesów.
Podsumowując, rodzina jest podstawową komórką społeczną; instytucją o niezachwianej wartości dla każdego człowieka, której aktualność jest nieprzemijająca, rezultatem czego jest tworzenie przez nią więzi społecznych i emocjonalnych (dzięki właściwym stosunkom wewnątrzrodzinnym) oraz najskuteczniejsza nauka jednostki budowania tych więzi, również poza rodziną. Jednak rolę tę wypełniać może tylko dzięki swojej zdolności do ciągłego przystosowania się do otaczającej rzeczywistości
BIBLIOGRAFIA
1. Banach Czesław, Pedagodzy o oświacie i wychowaniu, WSIP Warszawa 1989
2. Boczar, Wychowanie zadaniem rodziny, "Wychowawca", 1999, n.9
3. Jan Paweł II List do rodzin
4. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallotinum, Warszawa 1994
5. Kurzawa Sabina, Świadomość wychowawcza rodziców.” Edukacja i dialog” 2005 nr.5
6. Murynowicz-Hetka Ewa, Pedagogika społeczna, Wyd.PWN, Warszawa 2007
7. Pilch, Lepalczyk, Pedagogika społeczna. Wyd. Żak, Warszawa 1995
8. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii; Warszawa 1963
9. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979
J. Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii; Warszawa 1963, s.148-149
Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallotinum, Warszawa 1994
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995, s.137
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995, s.138
M. Boczar, Wychowanie zadaniem rodziny, "Wychowawca", 1999, n.9, s.26
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995 s.139
Słownik psychologiczny. red. W. Szewczuk, Wiedza Powszechna W- wa 1979, s.251
Czesław Banach Pedagodzy o oświacie i wychowaniu . WSIP W- wa 1989, s.127
Jan Paweł II List do rodzin. 16
Sabina Kurzawa Świadomość wychowawcza rodziców. Edukacja i dialog 2005 nr.5
Jan Paweł II List do rodzin. 17
Sabina Kurzawa Świadomość wychowawcza rodziców. Edukacja i dialog 2005 nr.5