Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina - naturalne środowisko wychowawcze; jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe jej życie. Rodzina stanowi jednak zarazem grupę społeczną, elementarną komórkę życie w społeczeństwie. Twórca socjologii August Comte uważał rodzinę za najważniejszą podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo. Niektórzy wiążą ideę ochrony rodziny głównie ze stanowiskiem Kościoła Katolickiego i jego pro rodzinną aktywnością. Należy jednak dążyć do upowszechnienia przekonania, że sprawa rodziny jest sprawą wszystkich ludzi, gdziekolwiek by oni nie egzystowali na świecie - i to bez względu na to jaki wyznają oni światopogląd i religię. Lepsza lub gorsza egzystencja rodzinna wiąże się bezpośrednio z jakością ich życia oraz warunkuje w znacznej mierze stopień sprawności funkcjonowania społeczeństwa. Rodzina bardzo intensywnie uczestniczy w przemianach społecznych, ulega przemianom pod wpływem czynników zewnętrznych oraz w trakcie swych przemian sama wpływa modyfikująco na zewnętrzne układy społeczne, a wpływy te bywają niejednokrotnie bardzo istotne, znaczące, których nie sposób nie brać pod uwagę. Rodzina jest istotnym elementem społecznych interakcji, od sposobu i poziomu jej funkcjonowania wiele w społeczeństwie zależy, może ona kierować zarówno pozytywne i negatywne zjawiska w społeczeństwie jako całości. Rozwijająca się cywilizacja wywiera istotny wpływ na rodzinę.
Zapoczątkowane w XIX w. procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny, totalnie zmieniły życie społeczeństwa w XX w. Wzmożona industrialna produkcja podniosła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych. Coraz liczniejsze rozrastające się instytucje potrzebowały coraz większej liczby coraz lepiej wykształconych pracowników i odpowiednio przygotowanych zawodowo. Co powodowało podnoszenie się poziomu wykształcenia i kultury społeczeństwa. Nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej ludności wielu krajów i wydłużenia długości życia. Usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych, dzięki wprowadzeniu techniki materialno - usługowej. Upowszechnienie się domowych środków przekazu informacji i kultury wpłynęło na tryb i styl życia rodzin. Zaznaczała się coraz bardziej emancypacja rodziny małej w stosunku do rodziny dużej i szerszej familii. Malały więzi rodzinno - sąsiedzkie, modyfikacjom podlegały więzi rodzinno - towarzyskie. W pierwszej połowie XX w. wzrosła znacznie liczba rozwodów, a w drugiej połowie XX w. proces ten nasilił się. Coraz częściej formowano tezę, że mamy do czynienia z kryzysem rodziny.
W drugiej połowie XX w. dalszy intensywny rozwój nauki i techniki spowodował znaczące przeobrażenia społeczno - ekonomiczne i kulturowe. Nauka stała się siłą wiodącą rozwoju technicznego i ekonomicznego a także kulturowego i oświatowego. Wystąpił ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły w większość dziedzin życia. Rozwinęły się potężne, ponadpaństwowe instytucje produkcyjne i usługowe torując drogę międzynarodowej integracji. Przepływ ludności odbywa się przeważnie z krajów mniej rozwiniętych i uboższych do krajów bardziej rozwiniętych. Wymieszania kulturowe zwiększają poczucie obcości w społeczeństwie. Narastają zagrożenia ekologiczne, oraz zagrożenia społeczne. Wynikają z rozluźnienia więzi społecznej i zmniejszonej kontroli społecznej, a także ze strony rodziny. Sytuacja rodziny jest zróżnicowana zależnie od tego, czy jest ona zlokalizowana w rozwiniętym społeczeństwie postindustrialnym, czy średnio rozwiniętym podlegającym tylko pewnym wpływom wewnątrzkrajowym i zewnętrznym postindustrializmu. Ogromnie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członków rodzin. Medycyna zrobiła ogromne postępy, osiągając bardzo dużą skuteczność leczenia. Opanowano choroby epidemiczne, przyśpieszono leczenie wielu chorób, rozpowszechniono transplantacje organów wewnętrznych, wzrosła skuteczność leczenia chorób nowotworowych. Rozpowszechniono system opieki nad chorymi. Zmalała śmiertelność kobiet w czasie porodów, a także porodowa i poporodowa śmiertelność niemowląt. Rozwój medycyny przyczynił się do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodzin do zmniejszenia jej dzietności.
W odniesieniu do kwestii narodowych dostrzec można malejący patriotyzm. Ludzie coraz mniej skłoni są do poświęceń dla Ojczyzny i coraz mniej cenią poświęcenie innych. Są coraz mniej skłoni do wyrzeczeń w imię racji wyższych, coraz bardziej cenione są wartości służące jednostce i własnej rodzinie. Narasta obojętność wobec miejscowych „akcji społecznych”. Jednostka jest coraz bardziej zainteresowana własnymi sprawami i sprawami swej rodziny. Dezintegrują się kręgi sąsiedzkie, maleje siła wspólnotowych więzi w większości kręgów towarzyskich - podobnie jak w kręgach koleżeńsko - pracowniczych. Coraz więcej zdarza się przypadków nieliczenia się z innymi ludźmi w trakcie realizacji swych indywidualnych celów. Jednostka jest wolna i ma na celu jedynie interes indywidualny (własne dobro).
Praca - do czasów pojawienia się produkcji przemysłowej zaistniały w rodzinie trzy istotne zmiany. W okresie preindustrialnym praca stanowiąca potrzebę utrzymania - wykonywana była na terenie domu rodzinnego. W okresie industrializacji, mąż „wychodzi” z domu do pracy najemnej w pozarodzinnych instytucjach pracy, w następnej kolejności czyni to żona, nareszcie na skutek umasowienia pozadomowego (rozwój szkolnictwa ), dzieci wychodzą z domu rodzinnego do szkoły. Ojcowie, matki i dzieci wchodzą w odrębne pozadomowe środowiska, które wypełniają znaczną część ich życia. Następują przesunięcia pozycji społecznych wewnątrz rodziny i modyfikacja ról społecznych pełnionych przez jej członków. Poszerza się zakres swobody żon i dzieci. Zwiększają się możliwości decydowania o sobie, o swoich losach. W drugiej połowie XX w. wyliczone wyżej procesy nasiliły się jeszcze bardziej. Wzrosła liczba pracujących żon, okres szkolny dzieci wydłużył się. Uwidoczniło się zjawisko emancypacji młodzieży w stosunku do rodziców, oraz silnie zaznaczona emancypacja żon w stosunku do mężów.
Hierarchia - kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Satysfakcja z życia rodzinnego i małżeńskiego stała się wysoko cenionym dobrem obwarowanym wymaganiami wobec członków rodziny. Brak tej satysfakcji usprawiedliwia w oczach poszkodowanych podjęcie kroków rozwodowych. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeżeli miłość wygasa, współmałżonkowie poszukują szczęścia w innych związkach, a dobro dzieci uznawane jest za rzecz drugorzędną. Następuje wzrost wymagań nie trwałości, lecz jakości życia rodzinnego.
Dawniej rodzina jest przede wszystkim instytucja powołaną do wychowywania i opieki nad dzieckiem. Była też traktowana jako instytucja organizująca i zapewniająca materialne warunki życia jej członków. Obecnie toruje sobie drogę przekonanie, że życie małżeńskie ma wtedy sens, jeśli daje pełną satysfakcję współmałżonkom.
Generalnie możemy zaobserwować:
wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów
wzrost zatrudnienia kobiet (nie tylko z pobudek ekonomicznych)
zmalenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencyjne)
indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań
Rola rodziny:
prokreacyjna - seksualne (ciągłość biologiczna)
podstawowe potrzeby dziecka np. potrzeba bezpieczeństwa, zależność i miłość. Rodzina kształtuje nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne, społeczne.
materialno - ekonomiczne
kontrolna - maleją możliwości kontroli formalnej
socjalizacyjno - wychowawcza
rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka, przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza osobiste potrzeby i interesy.
rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swoje siły i możliwości.
Rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa
Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań w konkretnych sytuacjach życia codziennego
Rodzina stanowi zarazem podstawową grupę społeczną, elementarną
komórkę życia w społeczeństwie.
Rodzina wprowadza dziecko w życie społeczne i w świat kultury.
Funkcja religijna - przekazanie norm i zasad religijnych.
Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat życia dziecka, trwa aż do osiągnięcia samodzielności, zdobycia wykształcenia i przysposobienia do zawodu ( około do 20 roku życia). Oparcia w rodzinie wymaga okres dojrzewania, w którym kształtuje się stosunek do zagadnień własnego życia i życia społeczeństwa. Szczególne zadania wychowawcze spadają na rodzinę we współczesnym świecie przeciwieństw i niepokojów. Rodzina ma chronić dorastające pokolenie „przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością”, powinna być nosicielem kultury w środowisku w którym dziecko żyje, powinna stanowić bazę i oparcie ( wg Walla). W Polsce Ludowej rodzina otoczona jest wszechstronną opieką, uznana jest bowiem za podstawową komórkę życia społecznego, warunkującą rozwój i rozkwit narodu.