Ocena ryzyka w badaniach epidemiologicznych.

Opracowała mgr Magda Skiba

W badaniach epidemiologicznych bardzo często ocenia się dane jakościowe (kategoryczne), tzn. takie, które pozwalają zaliczyć pomiar do jakiejś klasy obiektów bez jakiegokolwiek ich uporządkowania np. płeć pacjenta, jednostka chorobowa, na którą cierpi, czy też zawód jaki wykonuje. Takie dane zostały wyrażone w skali nominalnej. Do oceny związku pomiędzy zmiennymi wyrażonymi w skali nominalnej stosujemy pojęcie ryzyka względnego (relative risk) lub stosunku szans zwanego również ilorazem szans (odds ratio).

Aby można było w pełni zrozumieć te pojęcia należy przyswoić pojęcie ryzyka i ryzyka zachorowania. Mianem ryzyka określa się prawdopodobieństwo, że jakieś zdarzenie wystąpi np. że dana osoba zachoruje lub umrze w określonym czasie lub wieku. Natomiast ryzyko zachorowania to szansa, z jaką określona osoba może zachorować na jakąś chorobę lub ulec wypadkowi.

Załóżmy, że jakaś grupa badanej populacji jest narażona na określony czynnik ryzyka, czyli taką indywidualną cechę związaną ze stylem życia lub narażeniem środowiskowym, lub cechę wrodzoną albo odziedziczoną, która jest związana ze stanem zdrowotnym uzasadniającym postępowanie zapobiegawcze.

Taka grupa stanowi grupę ryzyka. Są to osoby, u których stwierdza się istnienie czynników (lub czynnika) ryzyka zwiększającego prawdopodobieństwo wystąpienia określonej jednostki chorobowej. Grupę osób wśród, których wystąpiła choroba określimy jako grupę a, zaś te osoby, które nie zachorowały pomimo narażenia określimy jako grupę b. Jednostka chorobowa występuje także wśród ludzi, którzy nie byli narażenia na badany czynnik - grupa c. Ostatnią grupę stanowią osoby zdrowe nie narażone na czynnik ryzyka - grupa d.

Sytuację tą obrazuje tablica kontyngencji.

Jednostka chorobowa Czynnik ryzyka	Występuje	Nie występuje
Obecny Nieobecny	a c	b d

Ryzyko względne jest stosunkiem prawdopodobieństwa wystąpienia choroby w grupie narażonej na czynnik ryzyka do prawdopodobieństwa wystąpienia tej choroby w grupie nie narażonej na czynnik ryzyka i obliczamy go na podstawie wzoru:

Ryzyko względne RW =
, gdzie

a - liczba chorych narażonych na działanie czynnika

b - liczba zdrowych narażonych na działanie czynnika

c - liczba chorych nie narażonych na działanie czynnika

d - liczba zdrowych nie narażonych na działanie czynnika,

inaczej możemy ryzyko względne określić jako stosunek współczynnika zapadalności w grupie narażonej na czynnik do współczynnika zapadalności w grupie nie narażonej na czynnik.

Zmienność ryzyka względnego mieści się w przedziale od 0 do plus nieskończoności. Gdy jego wartość równa się 1 (RW=1) czynnik ryzyka nie ma wpływu na zachorowalność na daną jednostkę chorobową. Dla wartości ryzyka względnego większych od 1 (RW>1) zachorowalność w grupie ryzyka wzrasta, zaś dla wartości ryzyka względnego mniejszych od 1 (RW<1) ekspozycja na czynnik ryzyka zapobiega zachorowalności na daną chorobę.

Odnosząc się do tej samej tablicy kontyngencji wzór na iloraz szans jest następujący:

Iloraz szans =

Iloraz szans obliczamy w badaniach kliniczno -kontrolnych.

W badaniach epidemiologicznych stosuje się też pojęcie ryzyka przypisanego (frakcji etiologicznej). Jest to współczynnik choroby w grupie osób eksponowanych, którym można przypisać narażenie. Ryzyko przypisane określa frakcję wszystkich przypadków choroby w populacji, które są przyczynowo związane z działaniem danego czynnika ryzyka. Ryzyko przypisane daje pogląd jak zmniejszyłoby się natężenie choroby w populacji po wprowadzeniu działań zapobiegawczych.

RPp =
, gdzie

RPp - ryzyko przypisane (frakcja etiologiczna),

RW - ryzyko względne,

p - proporcja osób w populacji narażonej na dany czynnik

W badaniach opisowych nie oznacza się wskaźnika narażenia. Częstości choroby w populacji A i populacji B, porównuje się poprzez obliczenie ilorazu `(a/N_A) / (b/N_B)', gdzie N_A to liczba osób w populacji A, N_B to liczba osób w populacji B, a - liczba osób chorych na daną chorobę w populacji A i b- liczba osób chorych na daną chorobę w populacji B.

W badaniach ekologicznych wskaźniki narażenia są określone, co umożliwia ocenę, czy większej częstości choroby w jednej populacji odpowiada większa wartość wskaźnika reprezentującego narażenie w tej populacji. W specyficznych warunkach populacja A może być traktowana jako tzw. populacja (grupa) badana, a populacja B jako tzw. populacja (grupa) kontrolna.

W badaniach przekrojowych istotnymi wskaźnikami są:

częstość choroby w grupie badanej: a / a+b

częstość choroby w grupie kontrolnej: c / c+d

ryzyko względne (tylko oszacowanie,

możliwe przy spełnieniu pewnych warunków) [a/a+b] / [c/c+d]

W badaniach kohortowych podobnie określa się:

częstość choroby w grupie badanej: a / a+b

częstość choroby w grupie kontrolnej: c / c+d

oraz ryzyko względne: [a / a+b] / [c / c+d]

W badaniach kliniczno -kontrolnych określa się:

wskaźnik narażenia w grupie chorych: a / a+b, gdzie a to liczba chorych z narażeniem , b to liczba chorych bez narażenia

wskaźnik narażenia w grupie zdrowych: c / c+d, gdzie c to liczba zdrowych z narażenie, d to liczba zdrowych bez narażenia.

oraz iloraz szans zdefiniowany wcześniej.

---