Sakkara
Miejsce będące główną nekropolą starożytnego Memfis znajduje się 17 km na południe od Gizy. Nazwa miejscowości wywodzi się przypuszczalnie od imienia lokalnego boga - Sokarisa. Najsłynniejszym zabytkiem jest piramida Dżesera. Budowa piramidy schodkowej jest przykładem pierwszego zastosowania kamienia jako budulca na tak monumentalną skalę.
Dżeser
Imię Dżeser pojawia się dopiero w okresie XII dyn. Dziś jest on identyfikowany z Hor Neczerichetem,poprzednik Sechemcheta. Wg N.Grimala mógł być synem lub bratem Chasechemui, mógł być też bratem lub synem Sanachta. Na początku panowania rezydował w okolicach Abydos, gdzie rozpoczął budowę grobowca w Bet Challaf. Potem jednak przeniósł stolicę w okolice Memfis. Papirus Turyński podaje 19 lat i 1 miesiąc panowania Dżesera, Manethon - 29 lat. Istnieje teoria, że Dżoser jest autorem reformy administracyjnej, a mianowicie systemu nomów(są to jednak tylko przypuszczenia).W kompleksie tego władcy imię „Dżoser” nigdzie się nie pojawia, jest tylko „Neczerichet”- imie horusowe króla oznaczające Horus Boski Ciałem.
Imhotep Za twórcę zespołu monumentalnej architektury Dżosera uważany był przez tradycję Imhotep, wezyr króla. Nie jest on jednak nigdzie wymieniany jako architekt czy nadzorujący prace, a z jego imieniem, zapisanym we współczesnym mu czasie, spotykamy się tylko raz- na cokole jednego z posagów Dżosera(ale o tym później).Później przypisywano mu olbrzymią wiedze i czczono jako herosa, a grecy zidentyfikowali go z Asklepiosem.
|
Kompleks grobowy
Część nadziemna:
Najstarsza częścią nekropoli jest północna Sakkara, gdzie zbudowali swe mastaby królowie z Okresu Archaicznego(II dyn.). Tu też Dżoser, władca III dyn., rozkazał wznieść grobowce rodziny i swój własny. Także tutaj po raz pierwszy zastosowano kamień jako budulec, a budowle wzniesione z tego materiału naśladowały formy architektury ceglanej i drewniano- trzcinowej.
Pierwotnie teren kompleksu miał być mniejszy, ale w obecnej formie mierzy 545m długości i 277,5m szerokości.
Poszczególne elementy kompleksu:
piramida
mur z 1wejściem
sala hypostylowa
wielki dziedziniec
ołtarz
elementy półkolistne= elementy graniczne
grób południowy z kaplicą
tarasy zachodnie(masywy)
świątynia grobowa króla i serdab
mały dziedziniec heb sed; tron
kaplica bóstw Górnego Egiptu
kaplica bóstw Dolnego Egiptu
kaplica T
dom południowy
dom północy
północny dziedziniec z północnym ołtarzem
Elementem, którego nie widać gołym okiem tylko, za pomocą zdjęć lotniczych jest sucha fosa, która otacza cały kompleks z wejściem od strony południowej.
Mur otaczający miał pierwotnie 10 m wysokości, a jego lico ozdobione było niszami i ryzalitami, które zostały wykute już po ustawieniu bloków(fasada pałacowa); znajdowało się w nim 14 ślepych bram i jedna w południowo- wschodnim narożniku prowadząca do wewnątrz (Mury te miały nawiązywać do „białych murów”- Memfis).
Za bramą znajduje się przedsionek i krótki korytarz prowadzący do pasażu wejściowego-sali procesyjnej- o długości 54 m w formie portyku kolumnowego - 23 pary kolumn w kształcie wiązek trzciny, są podparte krótkimi murkami i tworzą ciąg nisz wzdłuż pasażu. W całym zespole nie ma ani jednej kolumny wolno stojącej.
W zachodnim końcu sali znajduje się poprzeczny westybul. Jego kamienny strop, wsparty na 8 zestawionych parami kolumnach, naśladuje strop z pni palmowych. Z westybulu otwarte drzwi, wymodelowanie w kamieniu, prowadzą na wielki dziedziniec heb -sed, na którym znajdują się: ołtarz, elementy półkolistne/ elementy graniczne oraz grobowiec południowy.
Elementy półkolistne odpowiadają reliefowi z kompleksu Dżosera z części podziemnej. Relief ten ukazuje króla w biegu, podczas święta heb sed, który jest umieszczony pomiędzy tymi dwoma znakami granicznymi.
Świeto Sed (święto jubileuszu) wywodzi się od byczego ogona, ale może i od boga Seda pod postacią psa, podobnego do Upuauta „otwierającego drogi”, szakala, który od Anubisa zapożyczył związek z pogrzebem. Stanowiło ono rytuał odnowienia władzy, który miał sprawdzić i potwierdzić żywotność króla. Odprawiano je w zasadzie po 30 latach panowania. Chodziło o powtórzenie rytuału koronacyjnego, czyli przejęcie koron oraz insygniów władzy nad obiema częściami Egiptu w osobnych pawilonach dla obu królestw. Uzupełniał je bieg oraz udział w procesji, odwiedzającej bóstwa krajowe w ich kaplicach.
Po południowej stronie dziedzińca znajduje się tzw. ”grób południowy”, czyli cenotaf w formie mastaby o wymiarach 84x13 m z nieobrobionych bloków wapienia pokrytych licówką(podobny system szybów i komór jak pod piramidą, jednak te struktury są mniejsze; odzwierciedlenie pałacu). We wnętrzu mastaby znajdowała się kaplica, a pod nią wydrążono szyb prowadzący do komór , z których kilka ozdobiono wykładzinami z fajansowych kafelków, imitujących plecionkę. Przed grobem znajduje się kaplica grobowa z fryzem kobr.
Zachodnią stronę dziedzińca zajmują trzy tarasy, podobne do długich mastab, a w skalnych galeriach pod nimi, odkryto wielki zespół kamiennych naczyń, liczący około 30 tys. sztuk.
Na wschód od dziedzińca znajduje się kompleks budowli otaczających mniejszy, wewnętrzny dziedziniec przeznaczony do obchodów jubileuszu panowania; wejście prowadziło przez specjalny korytarz z Sali procesyjnej; wzdłuż wewnętrznego dziedzińca zbudowano 2 rzędy kaplic o łukowatych dachach i fasadach ozdobionych półkolumnami -kaplice górnoegipskie po stronie zachodniej i dolnoegipskie po stronie wschodniej (są to jednak tylko atrapy, wypełnione w środku gruzem- za wejściami znajdują się tylko niewielkie nisze, w których umieszczano posążki bogów, a także drzwi),które stanowią imitacje archaicznych świątyń drewnianych. Na zewnątrz tych kaplic umieszczone były szpiczaste elementy(rodzaj rogów), które naśladowały drewniane kołki w kamieniu (dla zwierząt, które składano w ofierze?). (W kaplicy dolnoegipskiej wykorzystano gzyms cavetto i torus- wałek)
By wejść jednak na dziedziniec heb sed trzeba minąć budynek w kształcie litery T, który musiało pełnić funkcję „poczekalni” czy rodzaj „szatni” dla króla. Wewnątrz tej świątyni był jednak tylko gruz.
Na końcu małego dziedzińca znajduje się podium, do którego prowadziły 2 ciągi schodów- sugerowało to, że miały stać 2 trony (podium jest częściowo zachowane; zapewne musiał także istnieć kiosk); często w rekonstrukcji pojawiają się te trony odwrócone oparciami do siebie, gdzie w rzeczywistości były one ustawione obok siebie.
Po wschodniej stronie piramidy znajdują się 2 budynki, umieszczone przy małych, osobnych podwórcach: Dom Północy i Dom Południa, z których zachowane są obecnie tylko dolne części fasad- strop domu południa naśladują belki drewniane, ściany wewnętrzne natomiast są dekorowane fryzem „hekeronem” a wewnątrz kaplicy są 2 nisze (w których mogły być umieszczone posągi). Dziedziniec domu północy otaczał mur z półkolumnami, a wnętrze kaplicy było wypełnione kamieniami, była także w środku mała kapliczka.
Na północ od piramidy znajdowała się świątynia kultu grobowego króla(wejście do niej było pomiędzy 2 pseudokolumnami) z małym dziedzińcem przed wejściem, do której od strony wschodniej przylega serdab (pomieszczenie było zamknięte z 4 stron- miało tylko 2 otwory, przez które spoglądał posag królewski- posąg ten stanowił także substytut dla ciała ukrytego w komorze grobowej pod piramida; również posągowi temu składano ofiary, które przyjmowała przebywająca w nim dusza- ka)
Piramida zajmująca centrum zespołu, obłożona kamiennymi blokami, wznoszona była w kilku etapach:
Pierwsza czynnością było wykucie szybu , na dnie którego było wejście do granitowej komory grobowej i otaczającego ją systemu pomieszczeń (galerie pełniące funkcje magazynów; kopia pałacu królewskiego); następnie wzniesienie mastaby na planie kwadratu (rdzeń wykonany z nieobrobionych głazów i oblicowanie białym wapieniem) o długości boków 63m i wysokości 8m;
Na wschód od mastaby wykuto w skale 11 szybów, zakończonych poziomymi korytarzami i komorami, przeznaczonych dla członków rodziny Dżosera;na zachód od nich odchodzą galerie
Dwukrotne przedłużenie mastaby w kierunku wschodnim i jednokrotne na zachód w celu przykrycia szybów grobowych rodziny królewskiej; wykucie pasaży odchodzących na zachód od szybów ( aby umożliwić dojście do szybów grobowych rodziny, które stały się niedostępne, w skale od strony północnej wykuto schody)
Nadbudowanie nad pierwotną, przedłużoną mastabą jeszcze 3 zmniejszających się mastab- powstała piramida o 4 stopniach
Przedłużenie jeszcze raz piramidy w kierunku północnym i zachodnim i nadbudowanie jeszcze 2 mastab (podstawa piramidy ma wymiary: 140x 118 m; wys. 60 m, nachylenie 72o)
Część podziemna;
W komorze grobowej pod grobem południowym zastosowano technikę budowania komór charakterystyczną dla tradycji archaicznej. Wykonano duży, kwadratowy szyb, na dnie którego była komora grobowa(do niej także prowadził pasaż);
Komora była budowana w II fazach: a) na początku z wapienia b) później z granitu;
Był 1 mały otwór na stropie komory, na nim natomiast korek- był to sposób w jaki zamykano komorę. Strop był dekorowany gwiazdami na niebieskim tle- cechy królewskie;
Komora była pokryta blokami i dekoracjami;
Komora sarkofagowa była zamknięta po pogrzebie; Była otoczona pomieszczeniami, które były niedokończone; Ściany korytarza były dekorowane fajansowymi niebieskimi płytkami; Były 3 nisze, w których znajdowały się płaskorzeźby przedstawiające króla Dżosera podczas święta heb sed (znalazły się także znaki Dżed na filarach- symbol trwałości); Jedno z pomieszczeń odtwarzało architekturę dekorowaną w stylu roślinnym, w której otoczeniu miało przebywać ka sobowtór króla, inne naśladowały spichlerze siedziby Dżosera.
Posąg władcy:
Znaleziono wiele fragmentów posagów tego władcy; Z jednego z nich zachowała się tylko baza z elementami ikonograficznymi. Pierwotnie posąg ten miał prawdopodobnie 2 m wysokości;
Posąg przedstawiał króla trzymającego insygnia królewskie (laska), ubrany był w fartuszek i czerwoną koronę Dolnego Egiptu.
Na bazie posągu znaleziono 2 inskrypcje: I- zawierała imię horusowe króla (Neczerichet), II- wymieniała tytuły i imię osoby prywatnej- Imhotepa (nie wiadomo dlaczego ta inskrypcja znalazła się na królewskim posągu); Odkryto na bazie także inne elementy takie jak: ;”dziewięć łuków”, na których stał król (symbol 9 wrogów króla Egiptu- pokonanie ich), „trzy ptaki”-czajki, umieszczone przed stopami króla(symbol- zwykły lud egipski- poddani króla), na przodzie bazy - znak Dżed- symbol trwałości oraz znaki Tit (węzeł Izydy)- symbol ochrony.
Fartuszek króla był częścią tuniki, który zakrywał tors władcy; na tym fartuszku widać był głowy krów z ludzkimi twarzami; Z tych głów zwisały sznury paciorków(były to emblematy bogini Baat?- oznaczały one ochronę)
Elementy dekoracyjne:
Panele- pod piramidą i pod grobowcem południowym odkryto potrójne ślepe wrota pokryte reliefami i inskrypcjami, przedstawiające króla Dżosera podczas święta heb sed. Pod piramidą były 2 stele ukazujące króla jak biegnie podczas święta sed i 1 raz jak kroczy. Pod grobem południowym natomiast było na odwrót ( król 2x kroczy i 1x biegnie).
Na jednym panelu(pod piramidą?) został ukazany biały pawian, który miał symbolizować przodków. Na innym panelu została też przedstawiona kaplica Górnego Egiptu.
W grobowcu południowym na jednym z paneli został przedstawiony król jak odwiedza kaplicę Dolnego Egiptu. Na jeszcze innym panelu widać linie siatki
Gzyms- po raz 1 zastosowano w kształcie wałka- torusa; Obiegał on poziome i pionowe krawędzie budowli; powstał on z wiązki łodyg trzcinowych przewiązanych taśmą, a na wszystkich torusach występujących w architekturze egipskiej od tej pory ryto lub malowano ten ornament.
Gzyms cavetto- stosowany w poziomych elementach budowli, skośna płyta, zasłaniająca czoło belek stropowych. W zespole Dżosera płyta ta była płaska, potem nadano jej formę wklęsłą
Kolumny- wszystkie wsparte o ściany lub związane z prostopadle do nich murem;
Kolumny o trzonach imitujących wiązki trzcin, zwężające się ku górze;
Kolumny papirusowe o kapitelach w kształcie rozwartego baldachu papirusu, o łodydze w przekroju trójkątnej
Ornamenty: hekeron- ornament wyobrażający wiązki trzcin; fryz ze znaków Dżed- symboli trwałości; fryz ze rzędu węży- ureuszy, czyli Kober stanowiących symbol władzy królewskiej
Filar ozyriacki- przedstawiają postać władcy wspartego o prostokątny słup
Wyposażenie:
Stolik ofiarny- „stolik do mumifikacji”- wykonany z kalcytu; ślad dołu jest wgłębiony, a krawędzie są trochę podniesione, z tyłu znajdowała się misa( to nie jest prawdziwy stół do mumifikacji);stół jest zdobiony głowami lwów (związek z odrodzeniem)
Badania
Jean-Philippe Lauer- W 1926 roku rozpoczął pracę jako architekt przy wykopaliskach Firth'a i Quibell'a przy piramidzie schodkowej Dżesera w Sakkarze. Następne 75 lat życia poświęcił pracom renowacyjnym i restauracyjnym na terenie kompleksu otaczającego piramidę. Uznawany był za największego znawcę Sakkary.
Cecil Mallaby Firth- rozpoczął badania piramidy schodkowej w kompleksie Dżosera w Sakkara w 1924r. i odkrył serdab faraona, który obecnie znajduje się w Muzeum Kairskim. Następnie zaczął współpracę z James E. Quibell'em a następnie z Jean-Philippe Lauer'em po jego powrocie w 1926r. Był głównym inspektorem na terenie Sakkary w 1927r. (został powołany przez Egipską Służbę Starożytności)
James Edward Quibell- pracował w Saqqara, w dolinie królów
Wykopaliska
Wykopaliska, kierowane były przez prof. Karola Myśliwca(brał udział w nich także dr Kamil Kuraszkiewicz), prowadzone na terenie nekropoli urzędników z czasów późnego Starego Państwa, łączącej się ze strukturami wcześniejszymi i ponownie użytkowanej w schyłkowym okresie historii Egiptu faraońskiego. Kieruje od 1987 r. polsko-egipską misją archeologiczną w Sakkarze, po zachodniej stronie piramidy Neczericheta (Dżosera).
W 1987 r. misja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW przeprowadziła wstępne rozpoznanie w Sakkara; wykazało ono, że teren przylegający od strony zachodniej do zespołu grobowego piramidy Dżosera jest wielkim cmentarzyskiem z okresu od III tysiąclecia p.n.e. do czasów bizantyjskich. Polska ekipa odkryła mur biegnący równolegle do piramidy zbudowany z bloków kamiennych, połączonych zaprawą mułową. Po obu stronach muru znajdowały się fajansowe płytki. Wykopaliska podjęto jesienią 1996 r. Po przeprowadzeniu rozpoznawczych poszukiwań geofizycznych, ekipa prof. Karola Myśliwca natrafiła na grobowiec, który okazał się mastabą królewską.
Odkryto również inne grobowce z okresu Starego Państwa, w tym grób dostojnika Meref - Nebef (z czasów VI dynastii) zwanego także Fefi, oraz cmentarz z Okresu Ptolemejskiego.
W kolejnym sezonie archeolodzy natrafili na głęboki próg skalny w linii północ - południe, biegnący równolegle do piramidy Dżosera. Podczas oczyszczania terenu okazało się, że tkwi w nim wielka ilość szkieletów, niektóre wyposażone w proste kartonaże. Zmarłych pochowano w czasach ptolemejskich.