Al Lahun
Senusret II nazywany także Sezostrisem II był synem Amenemhata II i czwartym władcą XII dyn. Wprowadzał on kolejne etapy dobrze zaplanowanej reformy administracyjnej, a jedną z najistotniejszych rzeczy związanych z jego panowaniem jest początek zagospodarowywania największej oazy na pustyni Zachodniej, oazy Fajum, która stała się późnej najbogatszym rejonem rolniczym Egiptu. Znajdującej się ok. 80 km. na pd-zach od Memfis. Miała ona do zaoferowania dużo nowych terenów, które władca chciał wykorzystać. To właśnie Sezostris II rozpoczął regulację Bahr Jussuf, uchodzącego do jeziora Qarun, wznosząc tamę w Illahun, dołączając do niej system rowów odpływowych i kanałów. Projekt ten został ukończony dopiero za Amenemhata III, jednak prace prowadzone już za Sezostrisa II przyczyniły się do rozwoju Illahun i powstania tam nekropoli królewskiej z kompleksem grobowym Senusereta II i osadą dla jej budowniczych, kierowników piramidy oraz funkcjonariuszy królewskich. Osadą znana jest również pod nazwą Kahun. ( 1-Piramida w Meidum, 2-piramida w Hawara, 3-piramida w Al.-Lahun)
Piramida:
Kompleks grobowy zbudowany został na prawym brzegu Bahr Jusuf. A sama piramida została zbudowana tzw. Techniką rdzeniową, którą możemy zaobserwować u jego poprzedników jak u Senusreta I w Liszt. Rdzeń piramidy stanowi skalne wybrzuszenie na którym skonstruowano kwadratowy szkielet z kamiennych ścian oporowych. Technika rdzeniowa polegała na tym, że wznoszono kamienne ściany nośne promieniście rozchodzące się od centrum. Następnie powstałą przestrzeń miedzy nimi wypełniano nie wypalonymi, ale tylko suszonymi cegłami. Dzięki zewnętrznemu licu wykonanemu z wysokogatunkowego wapienia, piramida sprawiała wrażenie całkowicie zrobionej z kamienia.
Jeżeli chodzi o konstrukcję wewnętrzną piramidy to już samo znalezienie wejścia do niej było problemem dla W. M. Flinders'a Petriego, który bezskutecznie szukał go prze z cały sezon wykopaliskowy 1887/1888. Dawało to nadzieje na znalezienie całego wyposażenia królewskiego w nienaruszonym stanie. Dopiero w następnym sezonie w 1889 r., udało się w końcu odkryć wejście, które znajdowało się od strony południowej piramidy. Zmieniona lokacja wejścia jest czymś nowym, bo jak do tej pory było ono zazwyczaj umieszczane od strony północnej. Wejście znajdowało się w posadzce grobu nieznanej księżniczki i stanowiło pionowy szyb, który łączy się z korytarzem biegnącym pod powierzchnią ziemi i łączący się z komorą grobową w piramidzie. Jednak szyb ten jest za wąski w porównaniu do szerokości sarkofagu w piramidzie. Dopiero później odkryto kolejny szyb, znajdujący się bardziej na południe. Jest on szerszy i to przez niego właśnie wniesiono sarkofag z ciałem władcy. Takie, a nie inne umieszczenie wejścia przez architektów oraz dwa szyby wejściowe były prawdopodobnie próbą lepszego chronienia grobu przed rabusiami. Potwierdzeniem tej hipotezy może być fakt, że brak kamiennych bloków blokujących korytarz. Podziemny szyb biegnący w stronę północy otwiera się na sale w której we wschodniej części znajduje się studnia, której głębokość nie jest na razie znana (ale przypuszcza się, że sięga poziomu wód podziemnych). Studnia ta pełniła prawdopodobnie jakąś funkcję kultową i znamy nawet pewne analogie do niej pochodzące z Doliny Królów w Tebach datowanych jednak 300, 400 lat po śmierci Sezostrisa II. Dalej korytarz ciągnie się, aż dochodzi do przedsionka, a następnie do komory grobowej. Komora grobowa było nowego typu. Została ona wykuta z pojedynczego bloku czerwonego granitu (o wadze 100 ton) i wsunięta w skalne podłoże na głębokość 12 m. Dopiero nad nią zbudowano piramidę. Warto tutaj zwrócić uwagę na to, że komora grobowa nie leży w samym centrum piramidy tylko w jej południowo-wschodniej ćwiartce. W samej komorze grobowej znaleziono sarkofag z czerwonego granitu, a także alabastrowy stół ofiarny. W południowo-wschodnim narożniku komory grobowej znajduje się wejście do sali w której Petrie znalazł pozostałości pozostawionych tu kiedyś darów: złoty ureusz władcy z elementami lapis-lazuli i z oczami wysadzanymi czerwonymi kamieniami, szczątkowe elementy innych przedmiotów, a także kawałki spalonego węgla drzewnego świadczące o działalności rabusiów. Niestety znaleziono też fragmenty kość (należące prawdopodobnie do pochowanego tu władcy?). W piramidzie tej pojawia się nowy element jeśli chodzi o pomieszczenia wewnątrz niej. Widać na planie korytarz, którego wejście znajduje się miedzy przedsionkiem, a komorą grobową i okrąża ją aby powrócić w jej północno-zachodnim narożniku. Uważa się, że korytarz ten jest symbolicznym wyjściem królewskiej duszy w stronę północy. Założenie to odzwierciedla starą ideę o wniebowstąpieniu władcy do (okołobiegunowych) gwiazd. Jest też hipoteza mówiąca o tym, że korytarz ten tworzy podziemną wyspę, będącą ważnym symbolem Ozyrysa. Do całego założenia należą także: mała świątynia grobowa (ściana wschodnia), kaplica północna (ściana północna). W skład kompleksu wchodzi jeszcze jedna mniejsza piramida satelitarna należąca prawdopodobnie do żony króla. Świadczy o tym inskrypcja, którą odnalazł Petrie „mistress of all the Two Lands” (pani dwóch ziem). Na zachód od niej znajduje się jeszcze osiem mastab, wybudowanych podobną metodą co piramida (czyli rdzeniową). Było to miejsce przeznaczone dla kilku innych kobiet, które miały wiecznie znajdować się w pobliżu władcy. Zgadzało by się to z teologią egipską i ideą kobiet towarzyszących królewskiej łodzi. Matka, żona , córki były by kobiecym uzupełnieniem królewskiej (mocy związanej ze słońcem), (uzupełnieniem królewskiego orszaku?). Pod mastabami nie odkryto żadnych korytarzy, jednak mają być może one związek z 4 grobami szybowymi znajdującymi się po południowej stronie piramidy, należącymi do członków rodziny królewskiej. W jednym z grobów (na zachód od szybu wejściowego), odkryto miejsce pochówku córki króla, SATHATHORIUNET. Został on co prawda obrabowany, jednak przez rabusiów pominiętych zostało kilka bocznych nisz. Wilgotne warunki na tym poziomie sprawiły, że nie zachowały się organiczne materiały, znaleziono za to złote elementy biżuterii, obsydianowe korale czy kalcytowe (?) naczynie libacyjne z inskrypcją. Znaleziono także część sarkofagu z czerwonego granitu, urny kanopskie, złoty diadem z ureuszem.
Cały kompleks był oczywiście otoczony murem płycinowym (? Definicja) oraz zewnętrzną ścianą z cegły. Dość ciekawą rzeczą w toczeniu całego kompleksu jest to, że od całej strony wschodniej, południowej i częściowo zachodniej otoczony był on rzędem drzew, które ożywiały miejsce wiecznego spoczynku władcy. Ciekawą rzeczą jest również to, że wokół podstawy piramidy wykopano płytki rów, potem wypełniony piaskiem, w którym zbierać się miała spływająca po licu piramidy woda deszczowa. Jak obliczył Petrie, rów ten był w stanie wchłonąć każdą ilość opadu zdarzającą się pod tą szerokością geograficzną. Kolejną istotną rzeczą jest to, że jak do tej pory nie znaleziono żadnych pozostałości rampy, która łączyła by ze sobą dolną świątynie z piramidą. Po mino tego, że dolna świątynia jest bardzo dobrze utytułowana w stosunku do piramidy i takie połączenie mogłoby istnieć, to jednak nie mamy żadnych pozostałości ewentualnej rampy. (Prawdopodobnie procesje zmierzające do piramidy musiały po prostu iść przez piasek i skały.)
Miasto Kahun:
Nazwę temu miastu nadał w 1889 r. Sir Williem Flinders Petrie, choć jego prawdziwa nazwa, znana z odkrytych w tym mieście papirusów to Hetep-Senusret ( king Senusret is at peace). Osadę usytuowano na terenach nie uprawnych, na skraju pustyni i oazy Fajum i niestety, pewna jej część została zniszczona przez późniejszą uprawę rolną, która funkcjonowała na tym teranie. Jak sama nazwa wskazuje, że miasto to jest ściśle związane z panowaniem króla Senusreta II, a jeszcze bardziej z okresem po jego śmierci i obecnie jest nam doskonale znana jego funkcja. Była to osada w której podczas panowania Senusreta II mieszkali budowniczy piramidy, a także cały sztab ludzi koordynujących ich prace. Z kolei kiedy władca umarł, kapłani tu mieszkający mieli za zadanie podtrzymywać kult zmarłego króla. Świadczy o tym choćby dolna świątynia, której resztki znajdują się obok miasta, która leży w linii prostej do świątyni grobowej przy piramidzie. Poza tym warto zwrócić uwagę na identyczną orientacje w terenie piramidy i samego miasta, które położone były w sumie niedaleko od siebie ok. 1,180 m.
Przyglądając się planowi miasta widać dość dobrze, że zostało ono zbudowane według wcześniej opracowanego planu. Budynki nie były budowane chaotycznie, tylko w miejscach już wcześniej dla nich przeznaczonych. Całe założenie zbudowane zostało na planie kwadratu o boku długości ok. 350m. i otoczone było dość grubym murem, który tylko od strony północnej zachował się w całej swojej długości. Oprócz muru otaczającego miasto, znajdował się również mur wewnętrzny, który dzielił miasto na dwie dzielnice (dzielnica zachodnia i dzielnica wschodnia). Na chwilę obecną znane jest tylko jedno wejście do miasta, znajdujące się w pół. - wsch. stronie miasta (choć zapewne każda dzielnica miała swoje własne, odrębne wejście) i nieznane jest przejście miedzy jedną, a drugą dzielnicą. Dzielnica zachodnia była zdecydowanie mniejsza od dzielnicy wschodniej i była prawdopodobnie przeznaczona dla robotników, ludzi o niższym statusie społecznym. O czym świadczy po odseparowanie od reszty miasta jak i sama forma większości tych mieszkań, które przypominają baraki. Dzielnica ta posiadała jedną główną ulicę od której w linii prostej odchodziły mniejsze uliczki. Przy jednej takiej uliczce mogło się mieścić nawet 200 domów. Sąsiadujące budynki miały wspólną ścianę boczną, a plany tych domów są różnorodne. Dzielnica wschodnia z kolei, była zdecydowanie większa i na jej obszarze można znaleźć 11 tzw. pałaców. Jeden z nich znajdujący się w pół. - zach. rogu zbudowany został na wyniesieniu, dzięki czemu góruje nad miastem i został nazwany przez Petrie'go „akropolis”. Kahun było dość dużym miastem i potrzebowało osoby, która by nim przewodziła i to właśnie tutaj mieszkała najważniejsza osoba w mieście tzw. burmistrz (najważniejszy urzędnik). Tuż przed tym pałacem znajduję się jedyna wolna przestrzeń widoczna na całym planie miasta. Na placu tym widoczny jest pojedynczy budynek z dwukolumnowym portykiem. Jego funkcja nie jest do końca pewna; z jednej strony uważa się, że korzystali z niej strażnicy, kiedy król odwiedzał miasto, z drugiej strony mógł to być budynek pełniący jakąś funkcję religijną (o czym mogą świadczyć wzmianki zawarte w papirusach znalezionych w Kahun, które mówią i istnieniu w obrębie miasta jeszcze jednej świątyni ale nie związanej z kultem władcy). Jeszcze inny pomysł mów o tym, że budynek ten pełnił funkcję administracyjną, a dwie kolumny pokazują miejsce z którego jakaś ważna osoba, urzędnik, przeprowadzała publiczne inspekcje. Problem ten jest ciągle otwarty. Oprócz budynków o charakterze pałacowym dzielnica ta wypełniona była domami średniego rozmiaru. Tutaj zauważyć można dwie główne ulice: jedna prowadzi od bramy, aż do otwartego placu (zanim jednak dojdzie ona do 3 centralnych pałaców odchodzi od niej 5 mniejszych ulic z domami średniej wielkości); druga od otwartego placu i biegnie ku południowi. Oczywiście oprócz głównych ulic było dużo małych uliczek dających dostęp do mniejszych domostw.
Jak widać na planie tzw. pałace były skupione po północnej stronie miasta. Najbardziej okazałymi domami były te przylegające do ściany północnej oraz trzy znajdujące się bliżej centrum miasta. Te dwie grupy różniły się od siebie rozkładem pomieszczeń. Ulokowanie ich od strony północnej jak i różnice dotyczące ich konstrukcji miały oczywiści swoje istotne powody. Powodem tym (nam może się wydawać błahym, ale w rzeczywistości bardzo ważnym) był północy wiatr nadchodzący z doliny Nilu, który miał usprawnić cyrkulację powietrza w takim domu. Biorąc pod uwagę klimat panujący w Egipcie wydaje się to bardzo rozsądne.
Teraz chciałbym pokrótce omówić jeden z tych pałaców, pokazać poszczególne pomieszczenia, aby pokazać co w takim domu się znajdowało, jak mogło wyglądać tam życie. Omówię to na podstawie pałacu znajdującego się bliżej centrum, o powierzchni 2700 m2.
Wejście do domu:
Wejście znajdowało się od strony północnej i było jedynym wejściem, przez które mogli wejść goście. Po przekroczeniu progu wchodzimy do pomieszczenia wielkości 4x4m z kolumną na środku. Drzwi znajdujące się po zachodniej stronie prowadzą do małego pomieszczenia, pokoju gdzie być może znajdował się relikwiarz lub małe figurki bogów, choć oczywiście nie jesteśmy tego 100% pewni, lub było to miejsce, gdzie przebywała osoba pilnująca wejścia. Ludzie przychodzący jako goście do pana domu kierować się musieli wzdłuż korytarza, którym dochodzimy do kolejnego pomieszczenia z jedną kolumną, a potem do wielkiego dziedzińca zakończonego od strony południowej ośmiokolumnowym portykiem. Był to największy i centralny dziedziniec domu, gdzie znajdował się ogród.
Sala przyjmowania gości i pomieszczenia w których mieszkał pan domu:
Prawdopodobnie tylko szczególni goście czy bliska służba mogła przejść przez portyk do prywatnych pomieszczeń w których mieszkał pan domu. Przez portyk wchodziło się do westybulu, a następnie do sali w której spotykało się z właścicielem domu. Było to kwadratowe pomieszczenie z 4 kolumnami i było ono najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem. Po zachodniej stronie tej sali znajdowała się sypialnia pana. Dwukolumnowe pomieszczenie po wsch. stronie miało za zadanie oddzielić przyjmowanych gości od innych osób czekających na wizytę. Na południe widać kolejne jednokolumnowe pomieszczenie, za którym znajdowała się izba na ubrania, a za nią łazienka. Natomiast po zachodniej stronie jedno filarowego pomieszczenia znajdowała się kuchnia i magazyny na żywność.
Pomieszczenia wypoczynkowe i sypialne (pd. - wsch. narożnik):
W tej części domu prawdopodobnie mieszkała żona i małe dzieci pana domu. Znajdowała się tutaj duża sala z kamiennym basenem po środku, otoczonym kolumnami. Pomieszczenie na wsch. od pomieszczenia z basenem ma dość niepewną funkcję, albo znajdowały się tu schody prowadzące na dach lub było to pomieszczenia na różne rzeczy związane z wypoczywaniem w tej części domu. Na pd. od sali z basenem znajdują się sypialnie i łazienka.
Pomieszczenia sypialne dla administratorów służby (pd. - zach. narożnik):
Znajduje się tutaj niewielki dziedziniec z czterokolumnowym portykiem. Za portykiem znajduje się sypialnie, a za nimi dwa pomieszczenia identyfikowane jako pokuj dzienny lub łazienka. Natomiast po przeciwnej stronie portyku znajdują się dwie kolejne izby należące do służby. Obok nich z kolei znajduje się długi korytarz prowadzący do 4 dużych magazynów ,a jeszcze dalej prowadzi do 9 spichlerzy.
Pomieszczenia przy ścianie wschodniej:
Znajduje się tutaj mały dziedziniec z 3 kolumnowym portykiem. Na środku znajduje się basen do być może obrzędowego obmywania ciała. Biorąc to pod uwagę pomieszczenia za dziedzińcem były dość prestiżowe i identyfikuje się je z pokojem dziennym i sypialnią i na chwilę obecną trudni powiedzieć kto tam mieszkał. Być może gość o wysokiej randze społecznej.
Pomieszczenia przy ścianie północnej:
Znajdują się tutaj dwa pomieszczenia z oddzielnymi wejściami prowadzącymi na mały dziedziniec. Przeznaczone były dla mniej ważnych gości.
Pomieszczenia dla służby:
Znajdują się w okolicy wejścia do domu. Warto tutaj może wspomnieć, że część służby mieszkała w obrębie tego tzw. pałacu ale dla wszystkich na pewno nie było miejsca. Dlatego też zgrupowanie małych mieszkań w zachodniej stronie tej dzielnicy identyfikowane jest z mieszkania mi ludzi służących u pana.
Zagroda dla zwierząt:
W tym kwadratowym dziedzińcu ze zbiornikiem na wodę trzymano małe stado hodowlane, które potem, również w tym miejscy zabijano. Czyli znajdowała się tutaj rzeźnia.
Domy średniego rozmiaru w dzielnicy zachodniej:
Taki dom ma powierzchnie ok. 168m2. Na tym rysunku widać 6 domów i również zauważyć można różnicę w konstrukcji tych z wejściem od północy i tych wejściem od południa. W każdym z nich wejście prowadzi na dziedziniec lub do sali, która w domach z wejściem od północy znajdowała się w centrum domu, a w domach z wejściem od południa przylegała do wschodniej ściany. W każdym z tych domów dziedziniec był punktem centralnym, z którego można było dalej dotrzeć do innych pomieszczeń. W każdym takim domu znajdowało się również jedno lub dwa pomieszczenia o charakterze magazynowym lub o funkcji spichlerza. Domy południowe bardzo często posiadały małe pomieszczenie tuż obok wejścia do domu (podobne pomieszczenie spotykamy w pałacach), gdzie jakiś członek rodziny starszy lub dziecko siedziało i pilnowało wejścia do domu.
Małe domy w zachodniej dzielnicy:
Jeden taki dom miał powierzchnie ok. 50m2 i każdy z nich składał się z 6 pomieszczeń. Pomieszczenie wejściowe często miało kształt wąskiego korytarza i czasami znajdowały się tutaj schody na dach (lub do piwnicy). Reszta pomieszczenie pełniła funkcję kuchni, sypialni i pokoju dziennego.
Kilka słów o papirusach z Kahun:
Na terenie miasta znalezione zostały tzw. papirusy z Kahun. Tematyka ich jest bardzo różnorodna poczynając od tematyki medycznej, matematycznej, weterynaryjnej, po przez bajki oraz ówczesne listy dokumentujące funkcjonowanie z jednej strony świątyni i związanej z nią prą kapłanów obsługujących kult zmarłego władcy, a z drugiej interesy zwykłych ludzi. Papirusy te pozwalają nam zajrzeć głębiej do życia jakie prowadzili ówcześni jej mieszkańcy. Bajki tutaj znalezione nie mają prawie żadnych analogii jeśli chodzi o treść w nich zawartą. (Tylko „Bajka o Sanehat” znajduje swoją analogię. Opowiada ona przygody dworskich urzędników uciekających w czasie śmierci Amenemhata I. Odnoszą oni sukcesy w Azji i powracają na dwór królewski, ułaskawieni przez Senusreta I.) Znaleźć można tutaj teksy napisane znakomitą ręką, zręcznego pisarza, jak i napisane bardzo prostym językiem komiczne bajki o bardzo różnej tematyce. Obecnie nie jesteśmy w stanie stwierdzić kto tworzył tego typu twórczość ani dla kogo była ona przeznaczona. Jednak czytanie bajek starożytnych Egipcjan wydaje się dość ciekawe. Oczywiście nie są one wszystkie datowane na okres panowania Sezostrisa II, znajduje się także papirusy związane z Sezostrisem III czy Amenemhatem III.
Historia badań wykopaliskowych:
W moim referacie kilkakrotnie pojawiło się imię Williama Petriego i to właśnie z nim najczęściej łączone jest badanie piramidy Senusreta II i miasta Kahun. Pierwsze swoje badania prowadził przy piramidzie w 1887/1888 roku szukając wejścia, które znalazł w roku następnym w 1889 (o czym już wspominałem). W tym samym sezonie rozpoczął również prace w mieście badając dolną świątynie, akropolis i w odkrywając inne części dzielnicy wschodniej. Później powracał jeszcze do Il lahun w latatach 1914, 1920, 1921 kontynuując swoje badania przy piramidzie.
Znaczące badania na tym stanowisku prowadził również Nicholas Millet, dyrektor Royal Ontario Museum, który prowadził misję wraz z grupą osób z Kanadyjskiego Instytutu w Egipcie. Badania prowadzono w latach 1991 - 1997. Na początku prowadzili badania w mieście, aby pod koniec badań zająć się samą piramidą.
Wielkie kultury Świata Egipt
Piramidy Egiptu, Edwards
Piramidy Egiptu. Edwards
the complete pyramids, Lehner
the complete pyramids, Lehner
www.ancient-egypt.org
poczet faraonow, boguslaw kwiatkowski
the copmlete pyramids, Lehner
the complyte pyramids, Lehner
Lahun, Stephen Quirke
Piramidy Eiptu, Edwards
Ancient Egypt, Barry, Kemp
Hist.arch.star.Egiptu, Lipinska
Lahun, Stephen Quirke
Lahun, Stephen Quirke