ROZDZIAŁ III
„KOBIECOŚĆ” PODMIOTU LIRYCZNEGO W UTWORACH
RAFAŁA WOJACZKA
Kolejne zasadnicze „pęknięcie” tożsamości w poezji Wojaczka następuje na poziomie płciowym. Podmiot liryczny wielu wierszy jest rodzaju żeńskiego, często łączy w sobie pierwiastki męskie i żeńskie.
Ta dominacja „kobiecości” rozpoczyna się już w tomiku „Sezon”:
„Dziewczyna, która nie będzie już Tobą,
Twoją ma postać i Twój czyni gest.
Twoje spojrzenie jeszcze u niej w oku
lecz zbroi każdą rzecz już przeciw niej.(...)
Już zaraz zacznie jeść nawet odchody ;
już rozpacz siedzi we włoskach Twoich brwi.
Dziewczyna, która nie będzie już Tobą,
Twym jeszcze gestem zamknie za mną drzwi.”
(„ Rozstanie” S)
Naszkicowana w wierszu sytuacja rozstania sugeruje, że chodzi o kobietę
i mężczyznę. Nie są oni jednak wyraźnie wyodrębnieni, przenikają się nawzajem. Dotyczy to również podmiotu lirycznego, który pojawia się bezpośrednio w ostatnim wersie poprzez zmianę zaimka „tobą” na „mną”. Jedyna pewna płeć jest rodzaju żeńskiego („dziewczyna” zostaje nazwana), „męskość” istnieje jako potencjalna (!) możliwość, jako narzucająca się oczywistość. Jednak jej podstawy są kruche, pojawiające się w utworze zaimki nie przeczą jej istnieniu i go zarazem nie potwierdzają. Spróbujmy sobie wyobrazić co zaszło przed rozstaniem? Najbardziej narzucającą się odpowiedzią jest: stosunek seksualny. Dla Wojaczka jest to akt, w którym tożsamość płci zostaje całkowicie zniesiona. Przekonują o tym inne utwory:
„Ja jestem pozioma
Ty jesteś pionowy
Ty jesteś góra
Ty jesteś dolina
Ja jestem Ziemia
Ty jesteś Słońce (...)
Ty jesteś we mnie
Ja jestem pozioma
Ale nie zawsze
Ty jesteś pionowy
Ale do czasu
Ja jestem pionowa
Góra orgazmu
Ty jesteś poziomy
Przy mnie”
(„ Krzyż” NSK )
„Ja” liryczne tego wiersza jest rodzaju żeńskiego, natomiast „ty” liryczne ma rodzaj męski. „Kobiecość” i „męskość” zostają wyodrębnione za pomocą przymiotników odpowiedniego rodzaj: „Ja” jestem pozioma | Ty jesteś pionowy”. Przymiotniki zmieniają swoje pozycje, dając świadectwo absolutnego zespolenia płciowego. Zespolenie to przybiera wymiar kosmiczny: „Ja jestem Ziemia | Ty jesteś Słońce”, staje się zasadą organizującą świat. Wojaczek przykłada płeć do szablonu heglowskiej triady, czyniąc z „kobiecości” tezę z „męskości” antytezę, a z „aktu seksualnego” syntezę. Monika Bogdanowska pisze przy okazji tego utworu o komplementarności: „Harmonia osiągana jest tutaj poprzez nieustanne zmiany form obecności i równoczesne, ciągłe dopasowywanie się”. Moment stosunku seksualnego związany z wymianą płynów ustrojowych i grożący poczęciem potomka jest miejscem rozszczepienia tożsamości:
„Płomień jeszcze łuczywem cieszy się nasienie
Jeszcze żuje kobieta pożyczyłeś jej
Żeby z lichwą odebrać cztery kilo mięsa
Z mózgiem płaczem trzewiami i żeby był syn”
( „Prolegomena do sztuki wyzwolonej” NSK )
Doświadczenie dominującej roli „kobiecości” w akcie prokreacyjnym legło u pod- staw redukcji „męskości”:
„Jeszcze w nią nie wszedł, już nie ma jak wrócić.
Ze świata jawnie wyświecony, w skóry
worek wciśnięty, patrz: śliną sromotną
cieknie w otwarte
jej krocza okno.
(*** „ Jeszcze w nią nie wszedł, już nie ma jak wrócić...” NSK )
Dramat tożsamości płciowej jaki rozgrywa się w poezji Wojaczka wypływa z problemu od wieków obecnego w literaturze. Problemem tym jest walka duszy z ciałem. Epoki literackie raz palmę pierwszeństwa przyznawały ciału (starożytne „carpe diem”), innym razem duszy (średniowieczne „memento mori”).
W literaturze polskiej wystarczy przypomnieć sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Przez stulecia chodziło o zbawienie duszy ludzkiej lub o korzystanie z wszystkich ziemskich rozkoszy. Rozwój nauki, poznanie przez człowieka siebie i otaczającego świata zmieniły nieco spojrzenie na „cielesność” i „duchowość” homo sapiens. Świadomość swojej wyjątkowości wśród innych ziemskich istot, a jednocześnie podleganie tym samym biologicznym uwarunkowaniom, w tym związanym z rozmnażaniem, oto przyczyny rozterek człowieka doby nowożytnej. W poezji Wojaczka to rozdarcie jest obecne, stanowi podstawę do rozkładu tożsamości na poziomie płciowym. „Cielesność” równa się „kobiecość”, ta zaś symbolizuje wartości duchowe:
„Kochankowie moi umarli poeci
Gryzą ziemię u mych stóp.
Chłodem wciskają się po kołdrę.
Krążą rojem rozdrażnionych much
Nad kubłem gdzie cisnęłam tampon miesięczny.
Wieszam majtki na sznurze wisi Jesienin.
Biorę phanodorm tabletkę kradnie Trakl. (...)
Zasypiam z ich imieniem na ustach i z nimi
W ustach, przy boku, w kroczu i ciepłej macicy.
I nawet teraz któryś pisze mi te słowa:
>>Bądź pochwalona pochwa Twa, Madonna<<”
(***„Kochankowie moi umarli poeci...” KNB)
Poezja i język reprezentują wartości wyższe. „Symbioza języka i ciała stanowi pojęciową osnowę wielu figur mowy w poezji Wojaczka.” Autor „Sezonu” epatuje opisami seksualności, łamie tabu, jest prekursorem. Postulat „przeżycia dostępnych form bytu” oraz metoda poetycka polegająca na przeniesieniu wartości z sacrum do profanum dla ich ocalenia, były próbą pogodzenia „duchowości” i „cielesności”. O uniwersalizmie poezji Wojaczka świadczą tematy podejmowane przez literaturę i kino francuskie na początku dwudziestego pierwszego wieku. Głównym motywem tego trendu staje się pogodzenie seksualności człowieka z wysoka kulturą. Bohaterkę filmu „Pianistka” Michaela Haneke oglądamy w roli wirtuoza fortepianu, by za chwilę zobaczyć jak nurza się w perwersji. Zygmunt Kałużyński tak o niej pisze: „Erika nie potrafi pogodzić wysokiej kultury ze zwierzęcością, do jakiej popycha człowieka jego biologia. W tym rozdarciu Erika wychodzi naprzeciw bestii tam gdzie ona, w przekonaniu Eriki, działa najbardziej ostatecznie, w swoim definitywnym zbydlęceniu; Erika rozmyślnie stacza się na dół, by spojrzeć twarzą w twarz w fizyczny upokarzający upadek seksu. (...) Konflikt między cywilizacją i potrzebami fizycznymi jest dla niej nie do pogodzenia.” Widzimy zatem, że problem tożsamości płciowej wyrasta z odwiecznych ludzkich rozterek, wynikających z samej natury człowieka.
Wspomniałem już, że w „kobiecości” Wojaczka „cielesność” spotyka się
z „duchowością”. W wierszu ***„Kochankowie moi umarli poeci...” „kobiecość” zostaje utożsamiona z poezją. Jest to stały motyw twórczości autora „Innej bajki”:
„Nie wiem, czyś Ty to dostrzegł, że słowo >>kobieta<<
Oczywiście rymuje się z słowem >>poeta<<”
(„Kobiecość III” ZWSZ)
„A ja właściwie nie wiem co znaczą te słowa
Kobieta i kobiecość Znaczą coś dla Ciebie
Ja już jestem zmęczona pisaniem poematu
Ciągle gwałconym ciałem
Ja już chcę być poetką Pisać długopisem
Na zwykłej kartce Nie na karcie prześcieradła
Raz na tydzień załatwiać potrzebę cielesną
Dla lepszego pisania”
(***„Jeszcze jestem kobietą Wciąż zmuszasz bym nią była ...”NSK )
„Wiersz rankiem napisany, nakarmiony nocą,
Czyż może nie być kobietą ?”
( „ Czy wiersz może nie być kobietą” IB )
Integracja języka z ciałem, zrównanie „cielesności” z „kobiecością”, wreszcie „zniesienie opozycji między Życiem i Sztuką, desygnatem i nazwą”, oto czynniki determinujące powstanie kobiety-poezji.
Poezja nie jest jedyną wartością, której synonimem staje się kobieta:
„Kobieta mówi, że nie ma wyboru .
Ale on jeszcze wciąż odwraca głowę .
Lecz nagle - śmierć już całą w sobie przeżył -
wpada. Nie widać
mu nawet pięty .
(***„Jeszcze w nią nie wszedł, już nie ma jak wrócić” NSK )
„ Bądź - i nie pytaj, jak Ci się wpłacę
A wtedy darmo weźmiesz najpiękniejszą zdradę :
Miłość, która obudzi śpiącą w Tobie śmierć”
(„ Bądź mi” KNB )
„Poezja znalazła swe dopełnienie w śmierci, która stwarza ostatnią szansę indywidualizacji, dojścia do siebie autentycznego i niepowtarzalnego, gdyż własne życie postrzega człowiek jako nierzeczywiste do tego stopnia, że nawet trudno mu stwierdzić, czy ono jeszcze trwa. Śmierć jest wówczas probierzem umożliwiającym określenie i identyfikację >>ja oryginalnego<< oraz naśladowczego, sobowtórowego, dzięki czemu możliwe byłoby pokonanie rozdwojenia jaźni poprzez uwolnienie się od swojego alter ego. To z kolei pozwoliłoby na przekroczenie granicy własnej obcości i uzyskanie tożsamości z sobą.” Kobieta - śmierć jest u Wojaczka figurą archetypiczną, wywodzącą się z Biblii: „Poetycka intuicja Rafała Wojaczka doprowadziła go do ponownego odkrycia tajemniczego miejsca i momentu w Biblii, kiedy ze śpiącego Adama Stworzyciel wydobywa kobietę. Jej ciało osnuł na wyjętym z męskiego boku żebrze. ( ... ) Kobieta więc (jak śmierć ) >> śpi << w Adamie. Sen Adama jest w istocie przebudzeniem w nim kobiety.” Śmierć według średniowiecznych wierzeń, była w jabłku, które zjadła skuszona przez węża Ewa. Tylko ona została stworzona z ciała (mężczyzna z prochu), co tłumaczy zrównanie „cielesności” z „kobiecością” w poezji Wojaczka.
Widzimy więc, że problem tożsamości płciowej w twórczości autora „Sezonu”, jest głęboko osadzony w śródziemnomorskiej tradycji kulturowej. A „męskość” jest przecież rodzaju żeńskiego.
M.Bogdanowska: Porządkowanie Wojaczka. „Ruch literacki” 1999, z.2, s.194.
T.Pióro: Posłowie. W: Który jest. Rafał Wojaczek w oczach przyjaciół, krytyków i badaczy. Red. R.Cudak,
M.Melecki. Katowice 2001, s.172.
S.Stabro: W czyśćcu jasnowidzenia. W: Tenże: Poeta odrzucony. Kraków 1989, s.195.
Problem mieszania przez Wojaczka sfery sacrum i profanym jest omówiony w rozdziale:SACRUM-
PROFANUM.
Z.Kałużyński: Duch zezwierzęcony. „Polityka” 49/2001, s.48-49.
Ma ona biblijną proweniencję: „Słowo stało się ciałem” z Ewangelii św. Jana.
S. Stabro: W czyśćcu jasnowidzenia. W: Tenże: Poeta odrzucony. Kraków 1988, s. 208.
L. Kowalewski: „Miłość, która obudzi śpiącą w tobie śmierć.” Trzy transgresje erotyczne: Mickiewicz -
Leśmian - Wojaczek. W: Który jest. Rafał Wojaczek w oczach przyjaciół, krytyków i badaczy.
Red. R. Cudak, M. Melecki. Katowice 2001, s. 199 - 200.
B. Kierc: „Znam go, nazywa się Rafał Wojaczek.” W: Który jest. Rafał Wojaczek w oczach przyjaciół,
krytyków i badaczy. Red.M. Cudak, M. Melecki. Katowice 2001, s. 317.
1
21