Fonetyka - nauka o wymowie


Fonetyka zajmuje się wyróżnianiem i podziałami     dźwięków mowy - głosek, dzieleniem słów na sylaby, opisem akcentu wyrazowego  i  intonacji  zdaniowej.

W tworzeniu głosek biorą udział artykulatory:
- podniebienie
- język
- wargi
- języczek - uvula
- wiązadła głosowe

Zasadniczy podział głosek polskich
*** samogłoski
*** półsamogłoski
*** spółgłoski

Podział samogłosek 

- ze względu na położenie języczka - uvula
(ustne - gdy języczek zamyka dostęp do jamy nosowej i powstają wtedy samogłoski otwarte - i,y,e,a,o,u; nosowe - gdy języczek nie zamyka przejścia do jamy nosowej i powstaja wtedy samogłoski nosowe - ę, ą
- ze względu na pionowe ruchy języka
(wysokie - i,y,u, średnie - e,ę,o,ą, niskie - a)
- ze względu na poziome ruchy języka
(przednie - i,y,e,ę, środkowe - a, tylne - u,o,ą
- ze względu na ruch i ułożenie warg
(płaskie - e, ę, i, y, zaokrąglone - o, ą, u, płasko-zaokrąglone, obojętne - a)


Podział półsamogłosek

j   jest wymawiane przy wzniesieniu się przodu języka, zaś ł  - przy wznoszeniu się tylnej jego cześci

Podział spółgłosek

- ze względu na położenie podniebienia miękkiego, będącego przedłużeniem podniebienia twardego /położenie języczka - uvula - j.w/
*spółgłoski półotwarte, czyli sonorne:
   ** płynne (wśród nich boczne l, l' oraz drżące r)
   ** nosowe - n, ń, m, m'
*spółgłoski otwarte (pozostałe)

- ze względu na sposób artykulacji, inaczej też - stopień zbliżenia narządów mowy:
* szczelinowe - tzn. przy wymawianiu powstaje szczelina, np. w, w', f, f', z, s, ż, sz, ź, ś, ch, ch'
* zwarto-szczelinowe - tzn. przy wymawianiu powstaje zwarcie, które potem przechodzi w szczelinę,
np. c, dz, dź, cz, dź, ć
* zwarto- wybuchowe - tzn. tzn. powstaje mocne zwarcie, a następnie niemalże "wybuch" - zwarcie zostaje rozerwane przez strumień powietrza, np. b, b', p, p', d, t, k, k', g, g'
* półotwarte - m, m', n, n', r, l, l' (ewentualnie ł)

- ze względu na miejsce artyklulacji:
* wargowe, tu:
   ** dwuwargowe - b, b', p, p'
   ** wargowo - zębowe - f, f', w, w'
* przedniojęzykowe, tu:
   ** przedniojęzykowo-zębowe - z, s, dz, c, d, t, też: n
   ** przedniojęzykowo-dziąsłowe - ż, sz, dż, cz, też:  l. l', r
* środkowojęzykowe - zwane też palatalnymi, bo palatum to po łacinie podniebienie twarde, a te głoski wymawiane są z utworzeniem zwarcia i szczeliny między językiem a podniebieniem twardym, tu:
ź, ś, dź, ć, g', k', ch'  oraz  półotwarta głoska ń
*  tylnojęzykowe - k, g, ch
   (czyli tylna czesć języka unosi się ku podniebieniu)

- ze względu na  położenie środka języka:
*  miękkie
*  twarde

- ze względu na ruchy wiązadeł głosowych:
* dźwięczne
* bezdźwięczne

Upodobnienia i uproszczenia fonetyczne

Upodobnienia (asymilacje) polegają na dostosowaniu wymowy głoski do wymowy głosek sąsiednich. To zdarza się bardzo często, np. wyraz swój wymawiamy: /sfój/ , natomiast  wyraz prośba jako: /proźba/..  

Mówimy o różnych typach upodobnień.
Gdy głoska poprzedzająca powoduje zmianę głoski następującej,  jest to upodobnienie postępowe, np.

swój - /sfój/ - dźwięczna głoska w zmienia się w bezdźwięczne f pod wpływem poprzedzającej ją bezdźwięcznej s;
jest to też, jak widać, upodobnienie pod względem dźwięczności, a dokładnie ubezdźwięcznienie, ponieważ dżwięczne w straciło swoją dźwięczność i w wymowie stało się bezdźwięcznym f

krzak - /kszak/ - dźwięczne rz realizowane jako bezdźwięczne sz pod wpływem poprzedzającego bezdźwięcznego k

trzeba - /tszeba/ - sytuacja podobna - dźwięczne rz realizowane jako bezdźwięczne sz pod wpływem bezdźwięcznego t

Przedstawione upodobnienia postępowe
oznaczamy strzałką
, bo taki też jest wyżej opisany kierunek działania głosek.

Gdy jednak głoska poprzedzająca zmienia swoje cechy tak, by dostosować się do tej, która po niej następuje, mówimy o upodobnieniu wstecznym, np.

prośba - /proźba/ - bezdźwięczne ś upodabnia się do dźwięcznego b,
jest to też, jak widać, upodobnienie pod względem dźwięczności, a dokładnie udźwięcznienie, ponieważ bezdźwięczne ś zyskuje dźwięczność pod wpływem sąsiedztwa z b           i w wymowie staje się dźwięcznym ź.

Można to też wytłumaczyć w ten sposób:
oto dźwięczne b wpływa na bezdźwięczne ś         i sprawia, że ś zyskuje dźwięczność.

Dlatego przedstawione upodobnienie wsteczne oznacza się za pomocą strzałki
, bo taki też jest wyżej opisany kierunek działania głosek. Oto głoska "silniejsza" wpływa na poprzedzającą ją.

Inne przykłady tego typu:

zbawca - /zbafca/ - dźwięczne w realizowane jako bezdźwięczne f pod wpływem następującej głoski bezdźwięcznej c; tłumacząc inaczej: bezdźwięczne c wpłynęło na dźwięczne w i pozbawiło je dźwięczności

babka - /bapka/ - dźwięczne b realizowane jako bezdźwięczne p pod wpływem bezdźwięcznej głoski k;
tłumacząc inaczej: bezdźwięczne k wpłynęło na dźwięczne b i pozbawiło je dźwięczności.

Upodobnienia zachodzić też mogą między wyrazami. Mają wtedy kierunek wsteczny.
Mogą to być udźwięcznienia, np.
kot bury - wymawiamy jako /kod_bury/
las duży - /laz_duży/
kosmyk włosów - /kosmyg_włosów/
lub mogą to być też ubezdźwięcznienia, np.
łeb krowy - wymawiamy jako /łep_ krowy/
chleb stary - /chlep_stary/
kod pocztowy - /kot_pocztowy/

Jeśli jednak po wyrazie kończącym się spółgłoską inną niż półotwarta (m,n,r,l,ł) następuje wyraz zaczynający się od samogłoski lub spółgłoski półotwartej, to wymowa końcowych głosek zależy od regionu:
 

wymowa krakowsko-poznańska - udźwięczniająca	wymowa pomorsko-mazowiecka - ubezdźwięczniająca
Wielkopolska, Kujawy, Małopolska, Śląsk	Mazowsze, Pomorze
np. kosz owoców - /koż_owoców/ nóż ostry - /nóż_ostry/ słup metrowy - /słub_metrowy/ kot ładny - /kod_ ładny/ włos rudy - /włoz_rudy/	np. kosz owoców - /kosz_owoców/ nóż ostry - /nósz_ostry/ słup metrowy - /słup_metrowy/ kot ładny - /kot_ładny/ włos rudy - /włos_rudy/

Uproszczenia - podobnie jak  upodobnienia związane są  z  tempem mowy i ułatwianiem sobie przez artykulatory ich działania. Uproszczenie fonetyczne polega jednak na pominięciu              w wymowie wyrazu jednej  z głosek.  Np. zamiast warszawski wymawiamy /warszaski/, zamiast Kwiatkowski - /kwiatkoski/. Jest to dopuszczalne w języku potocznym, w starannej polszczyźnie należy tego unikać. Za niepoprawną uznawana jest wymowa: /szczela/ słowa strzela lub: /zegarmiszcz/ słowa zegarmistrz.

---