Dyfuzjonizm
O nurcie ogólnie.
Zwracano uwagę na wzajemne przenikanie się kultur, ich rozprzestrzenianie się i nakładanie.
Zakwestionowano ewolucjonizm. Uznano, iż powstanie podobnych wynalazków w różnych częściach globu niezależnie od siebie jest mało prawdopodobne i nie wszystkie grupy ludzkie ewoluują w ten sam sposób.
Kultura to czynnik pozwalający odróżnić społeczności od siebie.
Kręgi/obszary kulturowe to konkurencyjne, odmienne jakościowo ośrodki, z których rozprzestrzeniały się elementy i kompleksy kulturowe.
Niechęć do „organicznego” ujmowania kultury.
Geograficzne uwarunkowanie badanych kultur (+ praca przy pomocy map).
Porównywanie drugorzędnych cech wytworów kultury: jeśli były one identyczne w różnych regionach i kulturach, świadczyło to o zapożyczeniach. Następny krok: ustalenie centrum, z którego rozprzestrzeniały się dane elementy kultury (np. motywy mityczne).
Skrajny dyfuzjonizm angielski.
G.E. Smith i H.J. Perry.
Teoria heliolityczna: początek kultury ogólnoludzkiej miał początek w Dolinie Nilu ok. 3000 lat p.n.e. Stamtąd poprzez migracje i podróże elementy kultury rozprzestrzeniły się na cały świat.
Gałąź austriacko-niemiecka.
Kierunek antropogeograficzny.
F. Ratzel: zróżnicowanie pomiędzy kulturami da się wyjaśnić za pomocą analizy powiązań historycznych między grupami ludzi i badanie zapożyczeń kulturowych; owo zróżnicowanie bierze się z charakteru kontaktów i migracji.
L. Frobenius: mimo słabej komunikacji możliwe było przenoszenie poszczególnych elementów i całych kompleksów kulturowych na wielkich obszarach (on sam chciał udowodnić kontakty kulturowe między Ameryką Pn., Indonezją i Melanezją oraz między Indonezją a Afryką).
Metoda kulturowo-historyczna.
F. Graebner→ Methode der Etnologie:
etnologia jako nauka historyczna, rekonstruująca kompleksy i zjawiska kulturowe;
jest możliwe odtworzenie powszechnej historii ludzkości;
kryteria powiązań między zjawiskami kulturowymi→ kryterium jakości (badanie podobieństw cech drugorzędnych, czyli nie wynikających bezpośrednio z przydatności do użytkowania, jako wskaźników genetyczno-historycznych związków) oraz kryterium ilości (zwielokrotnienie kryterium jakości, gdy podobieństwa są od siebie niezależne).
O. Wilhelm Schmidt SVD (1868-1954)→ Pochodzenie idei Boga.
Definicja kręgu kulturowego (jako pojęcia treściowego, a nie przestrzennego): różnorakie i heterogeniczne elementy kultury materialnej i duchowej połączone jednorazowo w jednym miejscu w organiczną całość, która zaspokaja ważne potrzeby ludzkiej natury.
Wyróżnienie czterech zasadniczych kręgów: krąg prakultury (szczebel gospodarki zbieraczo-łowieckiej), krąg kultur prymarnych (totemistyczne kultury wyższych łowców+ niższe kultury rolnicze+ kultury pasterskie), krąg kultur sekundarnych (zmieszanie kultur prymarnych ze sobą i z prakulturami), krąg kultur tercjarnych (wczesne wyższe kultury: azjatycka, europejska i amerykańska).
Ustalenie chronologii kręgów kulturowych (tylko chronologia względna). Możliwe jest ustalenie, który krąg jest najstarszy na ziemi.
Dzisiejsze społeczności zbieraczo-łowieckie zatrzymały się na stopniu rozwoju najbliższym pierwotnemu, dlatego mogą służyć próbie rekonstrukcji religii wyznawanej przez najstarsze ludzkie społeczności.
Odnalezienie idei Najwyższej Istoty we wszystkich społecznościach trzech kręgów prakultury, odnoszących się do najstarszych elementów dzisiejszych kultur zbieraczo-łowieckich: kręgu egzogamiczno-monogamicznego (np. Pigmeje Bambuti, Pigmoidzi z Afryki i Cejlonu, Negryci azjatyccy), południowego kręgu egzogamiczno-totemistycznego (Buszmeni, Hotentoci, plemiona Ziemi Ognistej, plemiona pd.-wsch. Australii) oraz arktycznego kręgu egzogamiczno-równoprawnego (Czukcze, Koriaci, Samojedzi, Eskimosi, Siuksowie, Algonkingowie).
Teza o monoteizmie prakultury jako pierwotnej religii ludzkości. Uwzględniono elementy dzisiejszych kultur zbieraczo-łowieckich, które powtarzały się u wszystkich i były jak najstarsze.
Wizja pierwotnej religii podobna do pierwszy rozdziałów Genesis: ludzie spędzali życie w bojaźni i miłości; wszystko zależało od Boga; wierzono w nagrodę i karę pośmiertną; religia angażowała całego człowieka poprzez śpiewy, tańce i ofiary; magia i czary były nieobecne lub nie grały żadnej roli.
Źródłem pierwotnej religii miało być praobjawienie oraz racjonalne myślenie człowieka pierwotnego, który musiał dostrzec, iż świat i ludzie mają przyczyną i cel.
Historia ludzkości= proces degeneracji od idealnych przyjaciół Boga do zagubienia w świecie.
Założył badawczy Instytut Anthropos. Jego współpracownicy: W. Koppers, F. Borenmann, F. Schebesta.
Umiarkowany dyfuzjonizm amerykański.
F. Boas, C. Wissler.
Unikanie wielkich syntez. Raczej monografie plemion lub charakterystyki obszarów geograficzno-kulturowych.
Koncepcja areałów kulturowych użyta do badania przestrzennej dystrybucji elementów kulturowych na określonym terenie.
Zjawiska kulturowe nie mogą być wyjaśnione przez jeden czynnik. Postulat posiłkowania się szerokimi badaniami lingwistycznymi, geograficznymi, etnograficznymi itd. przy próbach rekonstrukcji kultur.
Badanie faktów kulturowych jako części kultury konkretnego ludu na określonym obszarze w danym czasie.
Socjologizm
Emile Durkheim (1858-1917)→ Elementarne formy życia religijnego.
Religia jest zjawiskiem społecznym, stanowiącym integralny element całościowego systemu społ. i jako taka musi być badana za pomocą metod stosowanych do badania całości społeczeństwa.
Fakty społeczne powstają wyłącznie w zbiorowości i stanowią podstawę jej istnienia. System faktów społ. tworzy rzeczywistość sui generis.
Redukowanie zjawisk społecznych do psychicznych jest nieuprawnione. Społeczeństwo to realnie istniejąca jakość, której cechy szczególne nie są tożsame z cechami elementów składowych. Wyobrażenia zbiorowe i świadomość zbiorowa są jakościowo różne od wyobrażeń i świadomości jednostkowych.
Rzeczywistość społ. jest dla jej członków „zastana”, a fakty społ. są zewnętrzne, dane, istniejące obiektywnie, niezależnie od woli i świadomości jednostki, wobec której dysponują przymusem regulującym jej działania.
Fakty społ. należy badać jak rzeczy, czyli obiektywnie, od zewnątrz, ujmując cechy, które mogą być skontrolowane przez innych badaczy, a także wyjaśniając przyczyny oraz funkcje.
Społeczeństwo przerasta swych członków, ale jednocześnie żyje w nich. Jednostka otrzymuje od społeczeństwa język, naukę, moralność, sztukę, prawo itd., ale fakt, że idea społeczeństwa, jego tradycje i dążenia są podzielane przez wszystkich, stanowi o jego trwaniu (stąd kluczowa rola procesu uspołecznienia).
Dwoisty charakter natury ludzkiej: rozdarcie między instynkt a moralność, zmysły i rozum. Religia umożliwia wejście w sferę społeczną, bo pozwala pokonać jednostkową zwierzęcą naturę. Sfera świecka jest domeną ciała, a sfera sakralna to przestrzeń duszy. Źródeł zjawisk rel. nie należy szukać w naturze ludzkiej, lecz w naturze społeczeństw.
Wszystko, co ma cechy obowiązku/przymusu, musi pochodzić ze społeczeństwa.
Idea Boga nie jest w religii konieczna, gdyż bóstwem jest samo społeczeństwo, przekształcone i przedstawione symbolicznie. Posiada ono wszystko, czego potrzeba do wywołania odczucia boskości.
Definicja wierzeń religijnych: wyobrażenia wyrażające naturę rzeczy świętych (czyli tych, których wyobrażenia stworzyło społeczeństwo) oraz związki między nimi samymi oraz między nimi a rzeczami nieświętymi (czyli powstałymi z jednostkowych postrzeżeń i dośw.).
Definicja obrzędów religijnych: zasady zachowania się wobec rzeczy świętych.
Definicja religii: spójny system wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych (wydzielonych, zakazanych) i łączących wszystkich wierzących i praktykujących we wspólnotę moralną, zwaną Kościołem.
Organizacja klanowa społeczności australijskich najbardziej elementarną formą społeczeństwa→ totemizm pierwotną formą wierzeń. Bóg klanu jest samym klanem, któremu nadano cechy boskości, a zatem religia to system idei, poprzez który jednostki wyobrażają sobie społeczeństwo, z którym wchodzą w relację, a te wyobrażenia znajdują odzwierciedlenie w religijnych symbolach.
Rolą ceremonii jest przekazywanie i utrzymywanie ciągłości tradycji, w której ma oparcie świadomość zbiorowości.
Odróżnienie magii od religii: magia nie wiąże ludzi we wspólnotę żyjącą tym samym życiem, zaś idea wspólnoty moralnej jest od religii nieodłączna; towarzystwa magiczne składają się wyłącznie z czarowników, a wspólnota rel. obejmuje wszystkich; magia to wiedza tajemna, zaś instytucjom religijnym zależy na powszechnym przekazie prawd wiary.
Religia integruje społeczność i reguluje zachowania jej członków. Tradycje wyrażają sposób, w jaki społeczeństwo przedstawia sobie człowieka i świat. To one, a także zakazy i nakazy wyznaczają człowiekowi jego miejsce w społeczeństwie. Obrzędy zapobiegają zapomnieniu tradycji, czyli kultywują świadomość zbiorową, oraz wzmacniają jednostki i grupy w momentach kryzysowych. Inicjacja religijna= inicjacja do życia społ.
Sposoby manifestowania poczucia wspólnoty ulegają modyfikacjom adekwatnym do zmian kształtu społeczeństwa. W świecie współczesnym postępuje segmentacja społeczeństwa i rozwój wiedzy. To powoduje tworzenie jednostkowych (a najwyżej grupowych) obrazów świata idealnego. Religie prywatne nie mogą jednak stać się powszechnymi. Nauka przejmuje funkcję wyjaśniania świata. Religii pozostaje głównie funkcja integrująca, utrzymująca poczucie ideałów i jedności. Symbolami rel. społeczeństw rozwiniętych są flagi, hymny, pomniki, zaś obrzędami święta narodowe, zebrania i zjazdy, dni pamięci, manifestacje. Religia będzie trwać, póki podstawę życia społ. stanowi potrzeba znalezienia przez jednostki moralnego oparcia w grupie.
Marcel Mauss (1872-1950)→ Zarys ogólnej teorii magii.
Założenia badawcze:
badanie zjawisk i systemów magicznych w możliwie najszerszym zakresie (w społecznościach pierwotnych i cywilizowanych);
wszędzie można odnaleźć w magii te same podst. elementy;
studia nad magią trzeba prowadzić równolegle w społecznościach tradycyjnych (gdzie jest „czystsza”) i bardziej zróżnicowanych (gdzie jest bliższa, bardziej zrozumiała);
za fakty magiczne uważa się tylko te, które są tak rozumiane przez całe społeczeństwo.
Kryteria oddzielenia magii od religii:
obrzędy w pełni magiczne, uznane za takowe przez prawo i religię, są zakazywane i karane jako niedozwolone;
magia i religia zasadzają się na dwóch krańcach kontinuum: religijny biegun ofiary leży po drugiej stronie magicznego bieguna czarów;
nie odróżnia się religii od magii ze względu na treść i przedmiot odniesienia, lecz poprzez specyfikę miejsca i sposobu odprawiania→ magiczny obrzęd nie jest częścią zorganizowanego kultu, to praktyka prywatna, sekretna, zbliżająca się do granicy obrzędu zakazanego.
Struktura magii:
wykonawca, czyli czarownik→ osoba anormalna, o zmienionej osobowości, która poznała tajemnice świata dzięki objawieniu w czasie inicjacji magicznej; wg Maussa uzyskuje zdolności magiczne nie tylko dzięki cechom indywidualnym, lecz także poprzez postawę społeczeństwa wobec niej oraz wiarę w skuteczność obrzędu;
działania, czyli obrzędy magiczne→ manualne (oparte na sympatii) i oralne (zaklęcia, najczęściej mityczne, przywołujące moc), które są powiązane ze sobą tak, iż gestowi towarzyszy słowo; pierwowzór działań magicznych, wraz z sugestywnymi dla uczestników obrzędu obrazami (które przeistaczają się w symbole), znajduje się w mitach;
wyobrażenia, czyli idee i wierzenia magiczne→ idea bezpośredniego stwarzania i natychmiastowej skuteczności (stąd przy każdym obrzędzie uczestnicy wyobrażają sobie cel, skutek)+ wyobrażenie związków pomiędzy istotami i rzeczami biorącymi udział w obrzędzie:
związki osobowe (siłą sprawczą jest siła duchowa): działanie duchów, bogów, demonów;
związki nieosobowe: prawo styczności (utożsamienie części z całością+ działanie na dowolne ogniwo łańcucha związków); prawo podobieństwa (podobne wywołuje podobne lub podobne działa na podobne); prawo przeciwieństwa (przeciwne działa na przeciwne - prawo to wynika ze świadomości dualności zjawisk i procesów).
Obrzędy magiczne mają charakter symboliczny: magiczne oddziaływanie to symboliczne przenoszenie właściwości. Przypisanie owych właściwości rzeczom, zjawiskom i ideom możliwe jest dzięki ich uprzedniej klasyfikacji uwarunkowanej istnieniem wyobrażeń zbiorowych. Wiara w magię utrzymuje się dzięki stanom duszy zbiorowej i jest przedmiotem wierzeń a priori. Społeczne przeświadczenie z łatwością pokonuje przepaść między danymi a konkluzją magii tak, że pozostaje ona tajemnicą dla samego czarownika.
Rdzeniem pojęć dotyczących magii jest idea mocy/potencjalności magicznej (coś w rodzaju mana), która jest jednocześnie intuicją środowiska, ośrodka, substancji czy bądź nośnika. Ta kategoria nie jest dana umysłowi indywidualnemu, lecz stanowi formę percypowania (jak kantowski czas i przestrzeń). Mana to pewna rodzina pojęć, do której przynależy „gatunek” pojęcia świętości.
Magia (tak, jak religia) jest wytworem uczuć zbiorowych, ale jej społeczna natura nie jest dana obserwacji ze względu na tajemniczość działań.
Religia jest skierowana ku metafizyce, abstrakcji i tworzeniu idealnych wzorów, zaś magii i nauce przyświeca ta sama myśl: wiedzieć to móc.
Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939).
Był bardziej filozofem niż socjologiem. Interesowały go systemy myślenia i obowiązujące w nich zasady logiki. Wyróżnił mentalność pierwotną i cywilizowaną, między którymi ma zachodzić różnica jakości, a nie tylko stopnia.
Mentalność cywilizowaną cechuje spekulacja, nastawienie logiczne, szukanie przyczyn zjawisk w procesach naturalnych i poddanie się zasadzie niesprzeczności.
Mentalność pierwotna jest prelogiczna, poddana kategoriom myślenia magiczno-religijnego. Nie oznacza to nielogiczności, braku inteligencji czy niezdolności do myślenia koherentnego, lecz inny system logiki wyobrażeń zbiorowych (zdeterminowanych społecznie), którego zasadą jest mistyczna partycypacja, co umożliwia stwierdzanie, iż dana rzecz jest jednocześnie czymś i czymś zupełnie innym oraz wyobrażenie uczestnictwa danej osoby/ zwierzęcia/ rzeczy w istnieniu innych obiektów.
Zasady partycypacji mistycznej tworzą rzeczywistość sui generis, dla której charakterystyczna jest bezpośrednia percepcja rzeczy i zjawisk (dzięki temu cień jest duszą, a kruk jest bratem totemicznym). Ponadto cechy fizyczne przedmiotu są wtopione w jego mistyczne wyobrażenie, a rzeczy są powiązane w taki sposób, że działając na jedną z nich, angażuje się ich wielość.