WIEDZA O ŚWIECIE SPOŁECZNYM
Struktury wiedzy
Podstawowym elementem wiedzy o świecie społecznym jest schemat poznawczy rozumiany jako organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Schematy zawierają nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną, wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń.
Obowiązuje zasada, że im lepiej wykształcony jest jakiś schemat, tym bardziej jego zawartość jest wyabstrahowana z wiedzy o konkretnych egzemplarzach, zaś im słabiej wykształcony schemat tym większą rolę w jego reprezentacji odgrywają wiadomości o pojedynczych egzemplarzach.
Uniwersalną zasadą budowy schematów jest prototypowość, zgodnie z którą rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat i w tym sensie najbardziej idealny. Czasami prototyp pozostaje pod silnym wpływem jakiegoś egzemplarza - np. mądrość potoczna głosi, że prototypem kobiety dla mężczyzny jest jego matka.
Najczęściej jednak prototyp jest jakimś wypośrodkowaniem czy uśrednieniem wiedzy o wszystkich napotkanych egzemplarzach schematu.
Zasada prototypowości cechuje wszystkie schematy, które stosownie od rodzaju reprezentowanych w nich obiektów podzielić można na trzy rodzaje:
- schematy osób i ich rodzajów
- skrypty
- schematy cech
SKRYPT jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań lub ich ciągów, takich ja np. „egzamin”. Skrypt reprezentuje nie jakiś konkretny ciąg zdarzeń, lecz typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Skrypt jest zatem schematem reprezentującym zdarzenia, zaś egzemplarzami tego schematu są kolejne wykonania skryptu.
Skrypty charakteryzują się jeszcze jedną własnością, która nie występuje w przypadku innych schematów, mianowicie czasową organizacja scenek.
Skrypt jest struktura zarówno poznawczą jak i wykonawczą. Z jednej strony jest więc umysłowym narzędziem przetwarzania informacji (służy do interpretacji i zapamiętywania zdarzeń), z drugiej zaś strony stanowi gotowy program działania dla jednostki, jeżeli wystąpi ona w roli jednego z aktorów skryptu.
SCHEMATY CECH - nie odzwierciedlają ani „całych” ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności. Najważniejszym przejawem cech człowieka są jego zachowania, które stanowią też główną podstawę do wnioskowania o cechach.
Im bardziej typowym przejawem cechy jest zachowanie, tym silniej obserwator wnioskuje o występowaniu danej cechy na podstawie owego zachowania.
W umyśle człowieka istnieje wiele innych, słabiej zbadanych rodzajów wiedzy, jak teorie potoczne. Mogą to być ogólne teorie człowieka, lecz i teorie różnych jego własności.
Funkcjonowanie wiedzy
Najważniejszą funkcją schematów jest ułatwianie przetwarzania dochodzących do nas z zewnątrz danych, a więc ułatwianie zrozumienia i pamięci zdarzeń.
Struktury wiedzy ukierunkowują naszą uwagę i spostrzeganie na te cechy, na podstawie których możemy zorientować się, czy dany obiekt jest czy też nie jest egzemplarzem schematu.
Schematy wpływają też na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów. Przybiera to z reguły postać asymilacji: wieloznaczne dane zostają podciągnięte pod schemat, a w konsekwencji ta sama informacja może zostać różnie zrozumiana w zależności od tego, przez który jest interpretowana.
Schematy są także odpowiedzialne za selektywność pamięci- lepsze zapamiętywanie informacji związanych niż niezwiązanych ze schematem.
Wiele badań dowodzi, ze również sprzeczność danych ze schematem podnosi poziom ich zapamiętywania, szczególnie wtedy gdy człowiek ma czas i możliwości przemyślenia owej sprzeczności, a więc może ją głęboko przetworzyć przez kojarzenie z wieloma innymi informacjami, co ułatwia późniejsze jej przypominanie.
Wiarygodnym wskaźnikiem nakładania się informacji schematopodobnej na informację odebrana z zewnątrz jest zjawisko fałszywych alarmów.
Fałszywe alarmy dotyczą rozpoznawania zdarzeń i polegają na nietrafnym rozpoznaniu informacji faktycznie nowej jako już prezentowanej i starej.
Przeciwieństwem fałszywych alarmów są trafienia, czyli poprawne rozpoznania informacji faktycznie już prezentowanej jako starej.
Odpowiedź na pytanie: Które informacje zgodne czy sprzeczne ze schematami są lepiej zapamiętywane? Zależy głównie od tego, co określamy mianem pamięci. Jeżeli prze pamięć rozumieć procesy czystej reprodukcji danych, odpowiedź brzmi, że lepiej pamiętane są dane nietypowe, niezgodne ze schematem, a więc mamy tu do czynienia z efektem sprzeczności. Jeżeli jednak przez pamięć rozumieć sumę subiektywnych wspomnień czy wypowiedzi na temat przypominanego obiektu lub zdarzenia, to nie ulega wątpliwości, że więcej takich wspomnień mamy na temat danych zgodnych ze schematem, ponieważ wiele spośród tych danych jest rekonstruowanych (generowanych) na podstawie schematu. Mamy tu więc do czynienia z efektem zgodności.
Błąd nadużycia schematu- „przypominania” sobie takich danych, z którymi człowiek faktycznie się nie zetknął., które jedynie wywnioskował.
Regulacja zachowania
Schematami, które mają najbardziej oczywisty związek z działaniami są skrypty. Aby skrypt został wykonany, w naszym zachowaniu spełnione muszą być trzy warunki:
musimy taki skrypt mieć wykształcony w umyśle
skrypt musi zostać w danej sytuacji zaktywizowany
musimy wejść w skrypt w roli jednego z jej aktorów
Aktywizacja skryptu jest zjawiskiem szybko zanikającym, jeżeli nie jest ona niczym podtrzymywana.
Zachowanie zmienia się także pod wpływem aktywizacji schematów cech lub schematów osób, a wpływ schematów na zachowanie może mieć charakter automatyczny.
Aby jakaś struktura wiedzy mogła wpływać na przetwarzanie danych muszą być spełnione trzy warunki:
1.struktura musi być wykształcona
2.zaktywizowana
3.stosowalna do danych przetwarzanych w tej konkretnej sytuacji o którą idzie.
Ad1. Ludzie tej samej kultury podzielają zwykle podobne schematy, zaś socjalizacja może być rozumiana jako proces nabywania struktur umysłowych charakterystycznych dla danej społeczności.
Ad2. Aktywizacja czyli uczynnienie, przejście schematu z pamięci długotrwałej do pamięci operacyjnej. Aktywizacja oznacza zmianę stanu funkcjonalnego schematu, który z wiedzy latentnej, „nieczynnej” przeradza się w wiedzę pamięciowo dostępną, aktualnie przez nas używaną.
Aktywizacja jakiejś struktury wiedzy może dochodzić do skutku dwiema drogami.
Po pierwsze może ona mieć charakter percepcyjny, czyli być skutkiem zaobserwowania jakiegoś obiektu związanego z tą strukturą.
Po drugie, aktywizacja może mieć charakter przedoperacyjny i oznaczać podwyższoną dostępność pamięciową jakiejś struktury wiedzy już w momencie wejścia człowieka w daną sytuację, a więc przed rozpoczęciem przetwarzania danych dochodzących z zewnątrz.
Ad3. Stosowalność do przetwarzanej informacji oznacza, że schemat musi być w pewnym stopniu podobny do spostrzeganej osoby czy zdarzenia.
STEREOTYPY I UPRZEDZENIA
Stereotyp - to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalna cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość itp. Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny, niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiący element kultury jakiejś społeczności.
Pojęcie pokrewne to uprzedzenie - czyli negatywny lub (rzadziej) pozytywny stosunek do członków jakiejś grupy utrzymywany z powodu , że są jej członkami. Najczęstsze postaci uprzedzeń to :
Etnocentryzm - odrzucanie osób należących do grup kulturowo podobnych
Rasizm, nacjonalizm, szowinizm, seksizm.
Trzecie pokrewne pojęcie to DYSKRYMINACJA, przez którą rozumie się wrogie lub niesprawiedliwe zachowanie wobec osób należących do stereotypizowanej grupy na podstawie samej przynależności do grupy, a nie indywidualnych właściwości danego człowieka.
Stereotyp jest zatem zbiorem sądów na temat członków jakiejś kategorii osób, uprzedzenie to stosunek emocjonalny, zaś dyskryminacja to zachowania.
Źródła i funkcje
Ważnym pośrednikiem w przekazywaniu stereotypów jest język. Zarówno w najprostszej warstwie znaczeniowej jak i dzięki subtelnemu różnicowaniu sposobów posługiwania się językiem do opisu różnych grup. Przykładem tego ostatniego jest wykryta przez Annę Maass międzygrupowa asymetria językowa polegająca na abstrakcyjnym opisie zachowań i zdarzeń stawiających w dobrym świetle członków grupy własnej, a w złym świetle członków grup obcych.
Podobnym zjawiskiem jest „twarzyzm” - przedstawianie wizerunku mężczyzny jako zdominowanego przez twarz, zaś wizerunku kobiety zdominowanego przez ciało.
Zjawiska tego rodzaju przekonują, że stereotypy i uprzedzenia mają charakter społeczny nie tylko w tym sensie, że dotyczą obiektów społecznych, ale że są społecznymi konstrukcjami. W tym sensie stereotypy pełnią funkcję depozytu przekaźnika wiedzy społecznej o różnych grupach i rodzajach osób.
Teoria rzeczywistego konfliktu interesów zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne lub skąpe dobra i stają się wrogami rozgrywającymi grę o sumie zerowej tj. taką. Gdzie wygrana jednej ze stron to przegrana drugiej strony.
Teoria przeniesienia agresji zakłada, że uprzedzenia powstają wtedy kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany, gdyż jest abstrakcyjny, nieznany lub zbyt silny.
Koncepcje rzeczywistego konfliktu i przeniesienia agresji wyjaśniają powstawanie raczej uprzedzeń niż stereotypów . Odwrotnie teoria kategoryzacji społecznych- wyjaśnia ona raczej genezę stereotypów zakładając, iż są one ubocznym skutkiem normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu. - dzielenie napotykanych osób na kategorie i gromadzeniu o nich wiedzy. Dzięki temu nie trzeba każdej osoby „uczyć się od nowa” i oddzielnie, można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi, można wyjść poza dostarczane informacje oraz można automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku, oszczędzając czas i zasoby umysłowe, czyli wykorzystać stereotyp jako narzędzie umysłowe.
Efekt jednorodności grupy obcej- wyraża się nie tylko w przekonaniu , że np. „oni chińczycy są wszyscy tacy sami”, ale też w faktycznie częstszym myleniu grupy obcej niż własnej. Efekt jednorodności grupy obcej wynika z ignorancji oraz ze skłonności do kodowania danych o członkach grupy własnej jako informacji o grupie, zaś danych o członkach grupy własnej jako informacji o poszczególnych osobach.
Teoria tożsamości społecznej zakłada, że:
- ludzie mają skłonność do dzielenia napotykanych osób na kategorie
- w przypadku społecznych kategoryzacji jedna identyfikuje zawsze własną kategorię podmiotu, zaś pozostałe identyfikują grupy obce
- ważnym źródłem pozytywnej samooceny jest dla ludzi przynależność do cenionych grup społecznych.
Teoria tożsamości społecznej przewiduje też wzrost faworyzacji grupy własnej, a deprecjacji grupy obcej w warunkach zagrożenia samooceny, a spadek tych skłonności - w warunkach podbudowania samooceny.
Stereotypy i uprzedzenia są przede wszystkim przejmowane od innych, a ich wyznawanie w dużym stopniu jest przejawem konformizmu i dostosowywania się do norm własnej grupy. Stereotypy i uprzedzenia dotyczą w szczególności grup, na które własna grupa przenosi agresje, lub z którymi pozostaje w konflikcie. Stereotypy są przejawem i konsekwencją procesów kategoryzacji , a więc dzielenia ludzi na grupy czy rodzaje.
Modyfikacja i kontrola
Najpopularniejsza koncepcja modyfikacji stereotypów i uprzedzeń to hipoteza kontaktu, zakładająca, że ich źródłem jest niewiedza i brak kontaktu z grupami obcymi. Aby uprzedzenia i stereotypy zlikwidować, należy doprowadzić do wzajemnych kontaktów i poznawania się przez członków różnych grup, co zaowocuje rozpoznaniem, że nie wszystkie cechy członków grupy obcej są negatywne i nie wszyscy są tacy sami.
Skuteczny kontakt to taki który:
- występuje w warunkach współpracy i współzależności (np. „klasa układanka”)
- redukcja uprzedzeń wymaga kontaktu osób równych sobie statusem społecznym
Bardziej współczesne podejście do redukcji uprzedzeń odwołuje się do poznawczych mechanizmów ich powstawania i zasadza się na rekategoryzacji, czyli inspirowaniu ludzi , by postrzegali innych nie jako przedstawicieli grupy obcej, lecz jako „egzemplarze” szerszych kategorii do których należy tez i spostrzegający podmiot, albo przedstawicieli kategorii niewywołujących negatywnych uprzedzeń.
Innym sposobem przeciwdziałania uprzedzeniom i stereotypom jest ich świadoma kontrola- powstrzymywanie się od tego, aby wpłynęły na nasze sądy i zachowania.
Jednak seria badań wskazała, że próby kontrolowania stereotypu mogą skutkować efektem sprężyny, czyli wzrostem wpływu stereotypu na spostrzeganie i zachowanie, gdy człowiek już przestaje się kontrolować.