1.4. Początki integracyjnej koncepcji wychowania w Polsce

Integracja edukacyjna dzieci niepełnosprawnych w szkolnictwie powszechnym powstała i zaczęła być realizowana w sposób planowy w Stanach Zjednoczonych w latach 50-tych XX wieku. Rozwój placówek integracyjnych z dziećmi niewidomymi i słabowidzącymi miał związek z zastosowaniem w lecznictwie inkubatora

( T. Majewski, Poradnik dla nauczycieli realizujących podstawę dydaktyczną...,2001, Warszawa,s.32). W konsekwencji bardzo duża liczba dzieci słabowidzących osiągając wiek szkolny spowodowała prace w kierunku reformy edukacji. Powiększyła ona liczbę specjalnych placówek edukacyjnych i stworzyła pierwsze przesłanki praktycznej realizacji idei integracyjnego nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Pozytywne wyniki działań reformatorskich pozwoliły na rozprzestrzenienie się idei, która objęła swym zasięgiem wiele krajów europejskich.

W Polsce pierwociny działań w kierunku integracji uczniów z dysfunkcją zdrowia pojawiły się wraz z dokumentem ...Wytyczne nr KS - 431320 - 50/83 w sprawie organizacji zajęć z uczniami realizującymi obowiązek szkolny w szkole podstawowej, a zakwalifikowanymi do kształcenia specjalnego.

Za największego propagatora i twórcę teoretycznej koncepcji idei uznaje się prof. Aleksandra Hulka. Idea integracji szkolnej dominuje dziś wśród naukowców zajmujących się pedagogiką specjalną.

System kształcenia integracyjnego polega na maksymalnym włączeniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do szkół i placówek ogólnodostępnych, umożliwiając im w miarę możliwości wzrastanie w gronie pełnosprawnych rówieśników. Zasada moralna opiera się na umożliwieniu dzieciom niepełnosprawnym w miarę normalnego rozwoju opartego o te same prawa i wartości i na tych samych warunkach co osobom pełnosprawnym.

Celem jest osiągnięcie zdolności i umiejętności, które pozwolą poszkodowanym dzieciom pełnienie w dorosłym życiu ról społecznych zgodnych z oczekiwaniami reszty populacji ludzkiej. Zadaniem społeczeństwa jest akceptacja faktu niepełnosprawności jako jednej z cech osobowości człowieka. Ważne jest zapewnienie dzieciom niepełnosprawnym równych szans rozwoju i poprawy jakości życia. W gestii terapeutów leży zadanie polegające na zapobieganiu i przeciwdziałaniu obniżaniu się i pogarszaniu sprawności i aktywności ucznia niepełnosprawnego, a także stymulowaniu dziecka do większego usprawniania i rozwoju. Dziecko upośledzone ma prawo do w miarę pełnego rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego. Aby to zostało urzeczywistnione należy traktować podmiotowo dziecko i jego potrzeby.

Znane i realizowane do lat 90-tych w praktyce były następujące formy organizacyjne kształcenia integracyjnego:

• uczniowie niepełnosprawni w zwykłej klasie szkoły masowej, nie korzystający z dodatkowych zajęć rehabilitacyjno-edukacyjnych,

• uczniowie niepełnosprawni w zwykłej klasie szkoły masowej korzystający z dodatkowych zajęć w szkole lub poza nią, np.: w poradniach rehabilitacyjnych, psychopedagogicznych i innych,

• klasy specjalne realizujące programy szkół specjalnych w szkołach masowych,

• grupa uczniów niepełnosprawnych realizująca program szkoły specjalnej w zwykłej klasie w szkole masowej,

• nauczanie indywidualne ucznia niepełnosprawnego w jego domu z realizacją programu szkoły masowej i stworzenie mu możliwości uczęszczania na imprezy okolicznościowe do szkoły masowej,

• szkoły sąsiedzkie - ten wariant organizacyjny zakłada istnienie obok siebie przy tej samej ulicy dwóch szkół - specjalnej i masowej. Każda z nich realizuje swój program nauczania ale uczniowie spotykają się na imprezach okolicznościowych w szkołach, spędzają razem wolny czas

W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie kształceniem uczniów niepełnosprawnych w klasach integracyjnych organizowanych w szkołach ogólnodostępnych. Są one traktowane jako etap przejściowy przed pełną integracją w klasie ogólnodostępnej w szkole rejonowej ucznia niepełnosprawnego.

Ruch kształcenia i wychowania integracyjnego dzieci niepełnosprawnych rozwija się w Polsce od blisko 12 lat.

Ocena zjawiska nie zawsze jest optymistyczna w kręgach osób zaangażowanych w proces kształcenia osób niepełnosprawnych. Uważają oni, że rosnąca lawinowo ilość oddziałów integracyjnych w szkolnictwie masowym nie przyniosła zauważalnego wzrostu szans edukacyjnych kształconych w nich dzieci. Nie rokują one nadziei na sukces życiowy absolwentów placówek z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych(B. Krawczyk, Nowa Szkoła, 2002, nr 1, s.11)

Kształcenie i wychowanie w klasach integracyjnych szkół masowych oparte jest zasadniczo na następujących podstawach prawnych:

• Ustawa z dn. 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz.Urz.MEN z 1991 nr 67,poz.329 z późniejszymi zmianami)

•  Zarządzenie nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 października 1993 roku w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego (Dz.Urz. MEN z 1993 r, nr 9, poz. 36).

• Zarządzenie nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 1993 roku w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej (Dz.Urz. MEN z 1993r, nr 6,poz.19).

Konsekwencje prawne , wynikające z tych regulacji są niezwykle istotne dla realizacji społecznej potrzeby sygnalizowanej przez rodziców dzieci niepełnosprawnych już od wielu lat. Warto wymienić najważniejsze prawa i obowiązki, które spoczywają na uczestnikach procesu integracyjnego realizowanego w szkołach ogólnodostępnych.

Mam na myśli następujące podmioty tj władze samorządowe i oświatowe, szkołę, nauczycieli wychowania integracyjnego, rodziców, dzieci i młodzież niepełnosprawną uczącą się wraz z rówieśnikami w ogólnodostępnej placówce szkolnej:

• rodzice mają prawo nie godzić się na umieszczenie dziecka niepełnosprawnego w szkole specjalnej, jak również mogą nie zgodzić się na prowadzenie nauczania indywidualnego.

Oznacza to, że gmina ma obowiązek, jeżeli pragną tego rodzice, zapewnić

odpowiednia formę kształcenia: klasy integracyjne lub klasy specjalne na

terenie szkoły masowej.

• rodzice maja prawo domagać się rekwalifikacji dziecka ze szkoły specjalnej do masowej jeżeli są przekonani do słuszności takiej decyzji.

• istnieją wyjątkowe sytuacje, w których ze względu na bardzo poważne dysfunkcje w rozwoju dziecka, uzasadnione jest kwalifikowanie dziecka do np. „szkoły życia”, specjalnego ośrodka bądź do nauczania indywidualnego. Jednak tego rodzaju decyzje, podejmowane we współpracy i za zgodą rodziców, wymagają rzetelnego uzasadnienia.

• decyzję o powołaniu klasy integracyjnej podejmuje dyrekcja szkoły masowej.

• dzieci do klas integracyjnych kwalifikuje Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna.

• do powołania klasy integracyjnej konieczna jest odpowiednia liczebność klasy oraz odpowiednie proporcje ilości dzieci niepełnosprawnych do pełnosprawnych (w zasadzie od 3 do 5 dzieci niepełnosprawnych w klasie liczącej 15 do 20 dzieci).

• klasa powinna posiadać, na stałe, dwóch nauczycieli: prowadzącego oraz drugiego pedagoga, najlepiej specjalnego.

• dzieci niepełnosprawne, oprócz uczestnictwa w zajęciach klasowych, biorą również udział w zajęciach dodatkowych na terenie szkoły, przyznawanych przez poradnię Psychologiczno- Pedagogiczną w zależności od indywidualnych potrzeb edukacyjnych (są to zajęcia, rewalidacyjne, logopedyczne, gimnastyka korekcyjna, rehabilitacja ruchowa i inne).

• jest konieczne by rodzice dzieci otrzymywali od nauczycieli prowadzących i pracowników Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, szczegółowe wytyczne do programu wszechstronnego usprawniania realizowanego w domu.

• szkoła prowadząca klasy integracyjne, może otrzymać specjalną subwencję z Ministerstwa Edukacji Narodowej.

• nauczanie integracyjne jest tańsze niż nauczanie indywidualne oraz zdecydowanie bardziej korzystne dla dzieci - zarówno niepełnosprawnych jak i sprawnych.

• najlepszym rozwiązaniem jest tworzenie ciągu klas, czyli co roku otwieranie następnej klasy I. Jest to konieczne na przykład w przypadku konieczności powtórzenia klasy przez dziecko (co samo w sobie jest ostatecznością - szczególnie w nauczaniu integracyjnym!).

• nauczyciele pracujący w klasach integracyjnych powinni doskonalić swoje umiejętności w oparciu o kursy podyplomowe i inne.

• żadna grupa nie może tracić na integracji
  

Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mogą realizować obowiązek szkolny w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych i integracyjnych przy dostosowaniu treści, metod oraz organizacji pracy do potrzeb edukacyjnych i możliwości rozwojowych uczniów.
Podstawową zasadą nauczania i wychowania integracyjnego jest przekonanie, że wszystkie dzieci w miarę możliwości powinny uczyć się razem, niezależnie od doświadczanych przez nie trudności oraz różnic. Szkoła integracyjna powinna stworzyć zdrowe, normalne i życzliwe środowisko do życia wszystkich dzieci bez względu na ich możliwości fizyczne czy umysłowe. To ma być szkoła taka jak inne, lecz nie taka gdzie brak jest odpowiedniego przygotowania kadry i środowiska uczniowskiego( A. Paszkowski, Głos Nauczycielski,1994, nr 51, s.5)
Szkoły integracyjne muszą odpowiadać na zróżnicowane potrzeby swoich uczniów przyjmując różne style i tempa uczenia się oraz gwarantując każdemu odpowiednie wykształcenie m.in. dzięki dostosowanemu programowi nauczania i organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Praca w klasie integracyjnej daje szansę indywidualnego traktowania dziecka, dzięki pracy w małych grupach oraz pozwala dostosować formy i techniki pracy do możliwości i potrzeb uczniów (R. Ratajczak, Edukacja i Dialog,1998, nr 5, s.24). W ramach szkół integracyjnych dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powinny otrzymywać takie dodatkowe wsparcie, jakiego wymagają w celu zapewnienia skuteczności ich kształcenia.
Placówki integracyjne powinny m.in.:

• zapewnić odpowiednie wyposażenie i oprzyrządowanie stanowiska ucznia (wychowanka),

• zatrudnić dodatkowych nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym w celu: udzielania pomocy nauczycielom w zakresie doboru treści programowych i metod nauczania oraz prowadzenia bądź organizowania różnego rodzaju form pomocy psychologicznej i pedagogicznej oraz zajęć rewalidacji indywidualnej,

• działać w oparciu o program autorski zatwierdzony przez kuratora oświaty

• dostosować treści programowe szkoły do wymagań i potrzeb indywidualnych dziecka

• realizować program dydaktyczny w oparciu o metody wspierające i usprawniające ucznia. Takie jak np.: metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne, metoda Dobrego Startu, metody pedagogiki zabawy, metoda Ireny Majchrzak, metoda Dennisona, wybrane metody M. Montessori, program profilaktyki zaburzeń A. Kołodziejczyka, muzykoterapia, techniki relaksacyjne, drama czy hipoterapia.( J. Bogucka, Edukacja i Dialog 1998, nr 5, s.11)

• stosować system oceny ucznia z uwzględnieniem wysiłku i wkładu pracy ucznia, nie sugerując się tylko zasobem wiedzy. Ocena opisowa w przypadku uczniów niepełnosprawnych, ze zgodą rodziców i władz oświatowych, jest najbardziej adekwatna zwłaszcza w klasach I - III.

• wprowadzić zajęcia integrujące dzieci w postaci np. godzin ,,otwartych'', warsztatowych czy pracy w grupach w czasie lekcji ( U. Grygier, Edukacja

i Dialog, 1999, nr 2, s.16)

W klasach integracyjnych liczba wszystkich uczniów wynosi od 15 do 20, w tym od 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych. Choć przepisy mówią o 3-5 dzieciach niepełnosprawnych w klasie 15-20 osobowej to wiemy jednak, i dopuszczają to przepisy, że w wyjątkowych wypadkach kurator może się zgodzić na mniejszą liczbę dzieci niepełnosprawnych w oddziale. Z drugiej strony, nie jest jednak dobrze, aby liczba dzieci niepełnosprawnych w klasie była niższa niż troje. Często pojawiają się wówczas problemy emocjonalne i społeczne.

W klasach tych może być zatrudnionych dwóch nauczycieli (drugi to pedagog specjalny). Nauczyciel wspierający powinien posiadać przygotowanie zawodowe do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi . Wymagania dotyczące kwalifikacji znajdują się w Rozporządzeniu MEN z 10 października 1991r.( (Dz. Urz. MEN z 1991 r., nr 98, poz. 433 z późniejszymi zmianami). Nauczyciel wspierający wraz z nauczycielem wychowawcą muszą się dobrze orientować w pełnym zakresie niepełnosprawności dzieci, które podlegają procesowi kształcenia. Powinien to być proces wzajemnego korygowania metod i sposobów pracy .Nauczyciele kształcący w oddziałach integracyjnych powinni opracować program edukacyjno- wychowawczy i rewalidacyjno- usprawniający, określający całość oddziaływań w zakresie dydaktyki, opieki i wychowania.

Sukces procesu integracyjnego kształcenia dziecka niepełnosprawnego związany jest ze szczególnymi oczekiwaniami wobec nauczycieli realizujących program dydaktyczny i rewalidacyjny w klasach. Powinni oni :

• manifestować swoim zachowaniem postawę tolerancji i otwartości wobec inności słabości,

• posiadać wiedzę o osobach niepełnosprawnych i metodach ich usprawniania,

• posiadać wiedzę o instytucjach udzielających pomocy niepełnosprawnym i ich opiekunom,

• korzystać ze wsparcia interdyscyplinarnego zespołu specjalistów zajmujących się dzieckiem niepełnosprawnym,

• posiadać wiedzę o regulacjach prawnych i o mechanizmach modyfikujących procesy integracji społecznej w klasie szkolnej,

• współdziałać z rodzicami niepełnosprawnego dziecka jak i rodzicami dzieci niepełnosprawnych,

• realizować w pracy zasadę indywidualizacji nauczania i egzekwowania wiedzy od uczniów,

• umieć rozpoznać u siebie symptomy wypalenia zawodowego i je redukować lub eliminować,

Uczniowie pełnosprawni i niepełnosprawni pracują razem, wykonując czasem zadania o różnym stopniu trudności. Nauka musi być oparta na współdziałaniu, a nie tylko na indywidualnej pracy z uczniem. Również na kooperacji a nie na rywalizacji. Realizacja zadań dydaktycznych powinna łączyć się z programem kształcenia terapeutycznego.

Uczniowie niepełnosprawni (np. niewidomi, niesłyszący) mają, w miarę potrzeb, zajęcia indywidualne ze specjalistami (np. nauka języka migowego, ćwiczenie technik brajlowskich, orientacji przestrzennej. Każda placówka integracyjna powinna zatrudniać specjalistów, którzy powinni służyć pomocą dzieciom, nauczycielom i rodzicom. Należą do nich :psycholog, logopeda, rehabilitant (A. Florek, Edukacja i Dialog, 1999, nr 2, s. 23-24)

Ta nowa oferta edukacyjna tworzona jest przez zaangażowanych pedagogów przy znaczącym udziale rodziców dzieci niepełnosprawnych. To rodzice słusznie upatrują w integracji możliwości wyrównania szans rozwojowych poprzez wspólne uczestnictwo w procesie kształcenia przy pełnym respektowaniu jego potrzeb i ograniczeń. Ostatnie regulacje prawne dotyczące ramowych statutów publicznej sześcioletniej szkoły podstawowej i gimnazjum (Dz. Urz. MEN z 17 stycznia 2000 r. nr 2 poz. 200), oraz Rozporządzenie w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego (Dz. Urz. z 1999 r nr14 poz.128 ) są odpowiedzią. Dzisiaj obowiązuje jeden ramowy statut dla wszystkich przedszkoli i szkół ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych.. Warunkiem powstania placówki z oddziałami integracyjnymi jest realizacja zadań związanych z likwidacją barier fizycznych, uniemożliwiających pobyt dziecka niepełnosprawnego.

Należy do nich:

• zapewnienie środka transportu i wyeliminowanie barier architektonicznych w szkole i poza nią,

• wyposażenie szkoły w pomoce techniczne umożliwiające pobieranie nauki dzieciom niepełnosprawnym,

• sale do rehabilitacji, gimnastyki korekcyjno- kompensacyjnej, gabinety dla psychologa, logopedy i pedagoga,

• adaptacja toalet, podjazdy dla wózków, poręcze na szkolnych korytarzach, szerokie windy,

Istotna jest rola rodziców, uczniów, personelu szkoły i instytucji wspierających

w tym PFRON-u, Zarządu miasta ,gminy, Kuratorium, Wydziału Edukacji i Sportu w promocję placówki realizującej program integracyjnego kształcenia dzieci niepełnosprawnych(W. Oskwarek, Edukacja i Dialog, 1998, s.22

Ogromne znaczenia dla zgodnego współżycia grup rówieśniczych w klasie integracyjnej ma odpowiednio sformułowany i konsekwentnie realizowany program wychowawczy wpajający humanitarne przesłanie odzwierciedlające współczesne tendencje wychowawcze. Warto wymienić niektóre zagadnienia z metodyki pracy wychowawczej , które powinny kształtować szczególne kompetencje społeczne wśród wychowanków klas integracyjnych. Należy umożliwić i wpoić dziecku niepełnosprawnemu:

• trening umiejętności codziennych i kompetencji w zakresie społecznego bytowania,

• odpowiedniego poziomu dojrzałości społecznej, samowiedzy i samoświadomości,

• zaopatrzenia i umiejętnego korzystania z pomocy technicznych,

• dystansu wobec własnej niepełnosprawności,

• motywacji pro integralnej,

• możliwości korzystania ze wsparcia,

Dodatkowe treści niesie przesłanie kierowane do dzieci pełnosprawnych.

• otrzymywać wiedzę o zróżnicowaniu ludzi pod względem poziomu sprawności,

• informować i uczyć, w toku odpowiednio zorganizowanych prezentacji i sytuacji wychowawczych różnych sposobów udzielania pomocy potrzebującym osobom

z uwagi na konsekwencje chorób, wad wrodzonych, starzenia się i nieszczęśliwych

wypadków.

• ulgi należą się dziecku nie dlatego, że jest niepełnosprawne lecz dlatego, że wcześniej nie miało szans na normalna naukę. To tylko wyrównanie szans na normalny życiowy start dla dziecka wymagającego indywidualnego potraktowania.

Niepomyślnie i źle przeprowadzona integracja może pogłębić nieprzystosowanie do życia w normalnym społeczeństwie i wzbudzić wśród dzieci zdrowych nietolerancję. Wiele zależy od kwalifikacji osób trafiających do placówki. Niski poziom intelektualny dzieci spowodowany różnymi zaburzeniami, opóźnieniami czy ubogim słownictwem może spowodować niewielki kontakt między rówieśnikami a nawet odrzucenie dzieci niepełnosprawnych. Tworzenie klas integracyjnych za wszelką cenę nie powinno mieć miejsca. Uważa się, że to co sprawdzić się może w integracyjnym przedszkolu, nie wystarczy do pełnego zrównania szans uczniów.

( M. Kozubal, Głos Nauczycielski, 1993, nr 3, s.5)

Zatem jakie są zalety kształcenia integracyjnego?

• stwarzanie możliwości dla zdobywania wielu zróżnicowań doświadczeń i kompetencji społecznych,

• dzieci z klas integracyjnych wykazują - przeciętnie- większe lepsze opanowania rozumienia i płynnego czytania tekstu

• pozostawienie dziecka w jego naturalnym otoczeniu - w rodzinie i społeczności lokalnej,

• umożliwienie mu uczestniczenia w głównym nurcie życia społecznego,

• poszerzanie kontaktów społecznych,

• kształtowanie adekwatnej samooceny.

• niwelacja lęku przed nowym środowiskiem

Są również niebezpieczeństwa i ograniczenia będące wynikiem praktycznych doświadczeń pedagogów specjalnych realizujących proces integracyjny

• zagrożenie codziennym doświadczeniem inności, słabości i mniejszej wartości,

• zagrożenie izolowaniem i marginalizowaniem.

• opory wynikające z mentalności rodziców dzieci zdrowych, niepełnosprawnych a także nauczycieli

• brak systemu partycypacji rodziców w życie szkoły

• brak określeń statusu legislacyjnego tego typu szkół

• sytuacja ekonomiczna kraju tj. likwidacja szkół i przedszkoli

• granica akceptacji integracji - nie wszystkie dzieci mogą uczestniczyć w tego typu kształceniu! ( M. Kozubal, Głos Nauczycielski, 1993, nr 3, s.5)

1

51

---