PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE
MISJE SPECJALNE
Instytucja misji specjalnych stanowi najstarszą formę stosunków dyplomatycznych, która przetrwała przez całe tysiąclecia jako rodzaj tzw. Dyplomacji ad hoc, a więc różniącej się swoją sporadycznością stosowania od instytucji stałych misji. Instytucja ta rozwinęła
się w naszych czasach, głównie po II wojnie światowej, kiedy to stała się praktyką dnia powszedniego wszystkich państw, co spowodowane zostało wszechstronnym rozwojem stosunków między państwami, pogłębiającą się współzależnością interesów państw, stałym rozwojem nowoczesnych środków transportu, łączności itp.
Świadczy o tym wielka liczba wysyłanych i przyjmowanych przez poszczególne państwa misji specjalnych, począwszy od szefów państw, rządów, ministrów spraw zagranicznych i innych członków rządów, przedstawicieli sztabów generalnych a kończąc
na misjach najniższego szczebla wysyłanych w różnych interesujących państwa sprawach.
KPM podjęła się zadania skodyfikowania form dotyczących misji specjalnych.
W rezultacie kilkuletnich prac i dużego wkładu pracy prawnika jugosłowiańskiego
M. Bartosa, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło na podstawie rezolucji z 8.12.1969 r. Konwencję o misjach specjalnych opierającą się w przeważającej mierze
na postanowieniach Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych. Została ona otwarta do podpisu w Nowym Jorku 16.12.1969 r.
Zgromadzenie ogólne uchwaliło także Protokół Fakultatywny, dotyczący procedury obowiązkowego załatwiania sporów powstałych na tle interpretacji i stosowania Konwencji oraz zalecenie w sprawie rozstrzygania sporów cywilnych na tle stosowania Konwencji.
Podstawowe cechy charakterystyczne misji specjalnej zawarte zostały w art. 1 Konwencji, który stanowi, iż misją specjalną jest misja czasowa reprezentująca państwo wysłane przez jedno państwo do drugiego państwa za jego zgodą, w celu wspólnego rozpatrzenia z nim określonych spraw albo wypełnienia wobec niego określonego zadania. Termin misja specjalna oznacza określony rodzaj delegacji, a więc nie wszystkie delegacje, lecz jedynie oficjalne, reprezentujące wyłącznie państwo, wysyłane przez jedno państwo
do innego państwa dla spełnienia określonego zadania. Dlatego też nie mogą być uważane
za misje specjalne delegacje jakiegoś państwowego przedsiębiorstwa czy instytucji lub osoba prawna. Misja specjalna jest bowiem instytucją międzynarodową prawa publicznego i służy celom realizacji stosunków między państwami.
Stosowanie konwencji ogranicza się do misji specjalnych, posiadających przedstawicielski charakter, a więc do misji, które mogą być uważane za organy reprezentujące państwo wysyłające jako całość, podmiot prawa międzynarodowego.
Misja specjalna zawsze bowiem reprezentuje państwo wysyłające i działa w jego imieniu. Następną cechą misji specjalnych jest to, że mają one tymczasowy charakter, a więc wyznaczone są na czas określony lub potrzebny do wypełnienia określonego zadania,
w przeciwieństwie do stałych misji dyplomatycznych, które nie mają ograniczonego czasu trwania. Ponadto misja specjalna ma do spełnienia ściśle określone zadanie, a nie ogólne przedstawicielstwo interesów, jak stała dyplomatyczna.
Zgodnie z zasadą suwerennej równości państw misja specjalna może być wysłana przez jedno państwo do drugiego państwa tylko po uprzednim porozumieniu między obu państwami , a więc po wyrażeniu na to zgody państwa przyjmującego. Również w przypadku wysyłania misji do więcej niż jednego państwa każde z państw przyjmujących misję musi wyrazić zgodę na jej przyjęcie.
Za obopólną zgodą zainteresowanych państw misja specjalna może być wysłana bądź do jednego lub więcej państw, bądź też wspólna misja specjalna dwu lub więcej państw może być wysłana do jednego lub więcej państw, albo też dwa lub więcej państw mogą jednocześnie wysłać swoje misje specjalne do innego państwa celem załatwienia sprawy leżącej w ich wspólnym interesie. W tym ostatnim przypadku, mimo że misje różnych państw, które przybyły do państwa przyjmującego w jednym celu i w jednym czasie
dla załatwienia lub przedyskutowania jednej sprawy, muszą być traktowane jako oddzielne misje specjalne poszczególnych państw. Skład liczbowy misji ustalony jest w drodze porozumienia między zainteresowanymi państwami. Również funkcje misji specjalnych muszą być każdorazowo określone na podstawie zgody obu państw.
W przeciwieństwie do stałych misji dyplomatycznych, misje specjale mogą być wysłane także do państwa, które nie uznało oficjalnie państwa wysyłającego. Wjazd misji specjalnej może mieć np. na celu przeprowadzenie rozmów na temat takiego uznania. Z art. 7 Konwencji wynika, że nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie jest warunkiem wysłania lub przyjmowania misji specjalnych. Zaleta i elastyczność misji specjalnych polega również na tym, że mogą one być wykorzystywane do przedyskutowania
i załatwiania istotnych spraw nie tylko między państwami nie posiadającymi żadnych stosunków oficjalnych, lecz również nie uznających się wzajemnie oraz będących w stanie wojny. Ponadto misje specjalne umożliwiają szybkie odbywanie spotkań między kompetentnymi osobistościami państwowymi min. Tak zwane „na szczycie”, odgrywające nierzadko w historii doniosłą role.
W praktyce państw wykształciły się następujące rodzaje misji specjalnych:
misje specjalne suwerenów i książąt należących do rodzin królewskich, szefów państw, w tym kolegialnej głowy państwa, a w państwach socjalistycznych także
I sekretarza rządzącej partii,
misje specjalne szefa i członków rządu oraz misje specjalne osobistości reprezentujących głowę państwa,
misje specjalne, na których czele nie stoją wyżej wymienione osobistości wysokiej rangi państwowej, a które reprezentują państwo zgodnie z postanowieniami Konwencji o misjach specjalnych z 1969 r.
Niezależnie od rangi szefa takiej misji specjalnej muszą one spełniać jednak podstawowy warunek, a mianowicie reprezentować samo państwo wysyłające.
Pod względem formy misje specjalne można podzielić na polityczno-ceremonialne, dyplomatyczne oraz misje o charakterze technicznym, kierowane przez specjalistów
z określonych dziedzin. Misja specjalna może składać się z jednego lub więcej przedstawicieli państwa wysyłającego. Państwo wysyłające wyznacza szefa misji specjalnej. W skład misji specjalnej może wchodzić zarówno personel dyplomatyczny, jak i administracyjno-techniczny oraz członkowie personelu służby. Zgodnie z postanowieniami Konwencji wchodzący w skład misji członkowie dzielą się na: szefa misji specjalnej, przedstawicieli państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członków personelu misji specjalnej.
Ta ostatnia kategoria dzieli się dopiero na personel dyplomatyczny, personel administracyjno-techniczny oraz personel służby. Członkowie personelu służby misji specjalnej są zatrudnieni przez samą misję i należy ich odróżnić od służby prywatnej, zatrudnionej wyłącznie w tym charakterze przez poszczególnych członków misji specjalnej.
Państwo wysyłające może, poza niektórymi wyjątkami, według własnego uznania wyznaczać członków misji specjalnej, jednakże dopiero po uprzednim poinformowaniu państwa przyjmującego o składzie osobowym i liczbowym misji specjalnej, a szczególnie
po przekazaniu nazwisk i stanowisk służbowych osób, które zamierza włączyć do składu misji. Państwo przyjmujące może nie wyrazić zgody na przyjęcie misji specjalnej,
jeśli, biorąc pod uwagę okoliczności i warunki istniejące w państwie przyjmującym i potrzeby danej misji, ma zastrzeżenie co do składu liczbowego misji. Może ona także, bez podania powodu, nie wyrazić zgody na włączenie określonej osoby w skład misji specjalnej.
Z art. 10 Konwencji wynika, że przedstawiciele państwa wysyłającego
oraz członkowie personelu dyplomatycznego misji powinni w zasadzie posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego. Obywatele państwa przyjmującego lub państwa trzeciego mogą być wyjątkowo powoływani w skład misji specjalnej państwa wysyłającego, jednakże za uprzednią zgodą państwa przyjmującego, przy czym zgoda ta w każdej chwili może być cofnięta. W skład misji specjalnej mogą być włączeni również członkowie stałych misji dyplomatycznych lub urzędów konsularnych, pełniących swe funkcje w państwie przyjmującym. W takim przypadku korzystają oni z przysługujących im, jako członkom stałych misji lub urzędów konsularnych, przywilejów i immunitetów oraz przywilejów
i immunitetów, których korzystają na podstawie Konwencji o misjach specjalnych.
Ministerstwo spraw zagranicznych albo inny, stosownie do uzgodnienia, organ państwa przyjmującego należy powiadamiać o:
składzie misji specjalnej, jak również każdej późniejszej zmianie tego składu,
przybyciu i ostatecznym wyjeździe członków misji, jak również ustaniu ich funkcji
w misji,
przybyciu i ostatecznym wyjeździe każdej osoby, która towarzyszy członkowi misji,
zatrudnieniu i zwolnieniu osób, zamieszkałych w państwie przyjmującym,
w charakterze członków misji albo w charakterze personelu prywatnego,
wyznaczeniu szefa misji specjalnej lub, w braku szefa, przedstawiciela, o którym mowa w ustępie 1 artykułu 14, jak również jego ewentualnego zastępcy,
lokalizacji pomieszczeń zajmowanych przez misję specjalną oraz mieszkań prywatnych korzystających z nietykalności zgodnie z artykułami 30, 36 i 39, jak również wszystkich danych niezbędnych do identyfikacji tych pomieszczeń i mieszkań.
Poza wypadkami, gdy to nie jest możliwe, powiadomienie o przybyciu i ostatecznym wyjeździe powinno być dokonane uprzednio.
Państwo przyjmujące może w każdym czasie i bez potrzeby uzasadnienia swojej decyzji powiadomić państwo wysyłające, że którykolwiek z przedstawicieli państwa wysyłającego w misji specjalnej albo członek jej personelu dyplomatycznego jest persona non grata lub że którykolwiek z innych członków personelu misji jest osobą niepożądaną.
W takim wypadku państwo wysyłające powinno, stosownie do okoliczności, bądź odwołać daną osobę, bądź położyć kres jej funkcjom w misji specjalnej. Za persona non grata albo osobę niepożądaną może być uznana osoba, która nie przybyła jeszcze na terytorium państwa przyjmującego.
Jeżeli państwo wysyłające odmawia wykonania lub w odpowiednim czasie
nie wykonuje obowiązków, państwo przyjmujące może odmówić uznawania danej osoby
za członka misji specjalnej.
Konwencja o misjach specjalnych w art. 22 określa funkcjonalny charakter przywilejów i immunitetów misji specjalnych. Zakres rzeczowy przywilejów i immunitetów misji specjalnych opiera się w zasadzie na Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. Występują jednak pewne różnice będące odbiciem specyfiki misji specjalnej. Szczególnie dwie różnice zasługują na podkreślenie.
Podczas gdy Konwencja Wiedeńska stoi na stanowisku absolutnej nietykalności pomieszczeń stałej misji dyplomatycznej, Konwencja o misjach specjalnych dopuszcza wchodzenie do pomieszczeń misji specjalnej bez zgody szefa misji w tzw. Nadzwyczajnych okolicznościach, np. wybuchu pożaru. Z art. 21 Konwencji wynika jednak, że domniemanie zgody szefa misji na wejście do pomieszczeń nie jest możliwe w stosunku do pomieszczeń tzw. Osobistości wysokiej rangi, a więc szefa państwa, rządu itp., którzy zwyczajowo korzystają z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, a więc w zakresie
nie mniejszym, a raczej szerszym aniżeli przewiduje to Konwencja Wiedeńska.
Druga różnica wynika z postanowień konwencji o misjach specjalnych, zgodnie
z którymi zarówno funkcje misji specjalnych, jak i stan liczbowy misji uzgadniane
są każdorazowo między państwem wysyłającym a przyjmującym. Różnice takie występują także w zakresie czasowym i terytorialnym.
Państwo przyjmujące powinno dopuszczać i ochraniać swobodne porozumiewanie się misji specjalnej we wszelkich celach urzędowych. W porozumiewaniu się z rządem państwa wysyłającego, jak również z jego misjami dyplomatycznymi, jego placówkami konsularnymi i innymi jego misjami specjalnymi bądź częściami tej samej misji, niezależnie od tego,
gdzie się one znajdują, misja specjalna może używać wszystkich właściwych sposobów porozumiewania się, włączając w to kurierów oraz pisma zakodowane i zaszyfrowane. Jednakże radiową stację nadawczą misja specjalna może zainstalować i używać jej jedynie
za zgodą państwa przyjmującego. Korespondencja urzędowa misji specjalnej jest nietykalna. Wyrażenie "korespondencja urzędowa" oznacza wszelką korespondencję dotyczącą misji specjalnej i jej funkcji. Gdy to jest praktycznie możliwe, misja specjalna powinna posługiwać się środkami porozumiewania się, łącznie z pocztą i kurierem, stałej misji dyplomatycznej państwa wysyłającego. Poczta misji specjalnej nie powinna być otwierana ani zatrzymywana. Przesyłki stanowiące pocztę misji specjalnej powinny mieć widoczne znaki zewnętrzne, określające ich charakter, i mogą zawierać tylko dokumenty albo przedmioty przeznaczone do urzędowego użytku misji specjalnej. Kurier misji specjalnej, który powinien być zaopatrzony w urzędowy dokument potwierdzający jego stanowisko i określający liczbę przesyłek stanowiących pocztę, powinien być przy wykonywaniu swoich funkcji chroniony
przez państwo przyjmujące. Korzysta on z nietykalności osobistej i nie podlega aresztowaniu lub zatrzymaniu w jakiejkolwiek formie. Państwo wysyłające lub misja specjalna
mogą wyznaczać kurierów ad hoc misji specjalnej. W takich wypadkach stosowane
będą także postanowienia ustępu 6 niniejszego artykułu, z zastrzeżeniem, że wymienione
w nim immunitety przestają mieć zastosowanie z chwilą, gdy kurier ad hoc doręczył adresatowi powierzoną sobie pocztę misji specjalnej. Poczta misji specjalnej
może być powierzona dowódcy statku lub samolotu cywilnego, udającego się do portu morskiego lub lotniczego, do którego przybycie jest dozwolone. Dowódca ten powinien
być zaopatrzony w urzędowy dokument wskazujący liczbę przesyłek stanowiących pocztę, ale nie jest on uważany za kuriera misji specjalnej. Po uzgodnieniu z właściwymi władzami misja specjalna może wysłać jednego ze swoich członków dla bezpośredniego i swobodnego odbioru poczty od dowódcy statku lub samolotu.
Konwencja poświęca specjalna uwagę statusowi głowy państwa i innych osobistości wysokiej rangi państwowej podczas ich oficjalnego pobytu w innym państwie i w czasie przejazdu przez państwa trzecie. Zgodnie z art. 21 Konwencji osobistości te korzystają
ze specjalnego statusu przyznanego im przez prawo międzynarodowe, tzn. z ułatwień, przywilejów i immunitetów w zakresie szerszym od przewidzianego w Konwencji o misjach specjalnych a nawet Konwencji Wiedeńskiej. Ponadto dochodzą także przyznawane
im zwyczajowo względy natury ceromonialno-protokolarnej. Wynika to z ich specjalnej pozycji w systemie prawa wewnętrznego uznanej na forum międzynarodowym.
Misja specjalna głowy państwa korzysta ze specjalnego statusu, w tym ze szczególnych względów kurtuazyjnych, nawet w porównaniu do pozostałych misji wysokiej rangi państwowej. Status ten obejmuje całkowitą nietykalność osobistość, nietykalność mienia
i pomieszczeń oraz pełne wyłączenie spod jurysdykcji państwa przyjmującego. Wynika
to z wyjątkowej pozycji głowy państwa jako naczelnego organu reprezentującego państwo jako całość na zewnątrz.
Stale rozszerzająca się współpraca państw powoduje konieczność bezpośredniego występowania w stosunkach międzynarodowych nie tylko szefa państwa, rządu, ministra spraw zagranicznych czy handlu zagranicznego, lecz również innych ministrów, jak obrony, gospodarki, finansów itd. Dlatego też zasada jest, że szefowie rządu podczas pobytu oficjalnego w innym państwie korzystają z wspomnianego powyżej zakresu przywilejów
i immunitetów. Z analogicznych przywilejów i immunitetów korzystają także podróżujący
z szefem państwa członkowie jego rodziny oraz osoby towarzyszące, personel pomocniczy
i służba. Także członkowie rodziny szefa rządu lub członka rządu, towarzyszący im podczas oficjalnej wizyty w obcym państwie, korzystają a takich samych jak oni przywilejów
i immunitetów. Na zasadzie kurtuazji międzynarodowej immunitety i przywileje takie rozciągane są również na osoby należące do ich personelu pomocniczego i służby.
Przepisy wewnętrzne wielu państw regulują szczegółowe kwestie przywilejów
i immunitetów osobistości wysokiej rangi państwowej podczas ich pobytu za granicą.
Członkowie misji specjalnej korzystają z przysługujących im przywilejów
i immunitetów od chwili znalezienia się w granicach terytorialnych państwa przyjmującego
w charakterze członków misji specjalnej, aż do momentu opuszczenia terytorium tego kraju. Jeśli członek misji znajduje się już na terytoriom państwa przyjmującego, prawo korzystania
z przywilejów i immunitetów przysługuje mu z chwila powiadomienia ministerstwa spraw zagranicznych lub innego kompetentnego organu o nominacji w charakterze członka misji specjalnych.
Przedstawiciele państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członkowie
jej personelu dyplomatycznego korzystają z immunitetu od jurysdykcji karnej państwa przyjmującego. Korzystają oni również z immunitetu od jurysdykcji cywilnej
i administracyjnej państwa przyjmującego, z wyjątkiem:
powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, chyba że dana osoba posiada je w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji,
powództw dotyczących spadku, w odniesieniu do których dana osoba występuje
jako wykonawca, administrator, spadkobierca albo zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego,
powództw dotyczących wszelkiego rodzaju działalności zawodowej albo handlowej, wykonywanej przez daną osobę w państwie przyjmującym poza jej funkcjami urzędowymi,
powództw o wynagrodzenie szkody wynikłej na skutek wypadku spowodowanego przez pojazd używany przez daną osobę poza funkcjami urzędowymi.
Przedstawiciele państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członkowie jej personelu dyplomatycznego nie są zobowiązani do zeznawania w charakterze świadków. Immunitet jurysdykcyjny przedstawicieli państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członków
jej personelu dyplomatycznego nie zwalnia tych osób od jurysdykcji państwa wysyłającego.
Zgodnie z art. 43 Konwencji, członkowie misji specjalnych korzystają w państwie przyjmującym z przysługujących im przywilejów i immunitetów, nawet w przypadku konfliktu zbrojnego. Przysługują im one do momentu opuszczenia terytorium tego państwa
w wyznaczonym lub w tzw. Rozsądnym terminie. Immunitet w odniesieniu do aktów dokonywanych w toku pełnienia funkcji nie jest ograniczony w czasie i trwa dalej, nawet
po opuszczeniu państwa przyjmującego. Także w razie śmierci członka misji specjalnej, członkowie jego rodziny korzystają nadal z przysługujących im przywilejów i immunitetów do czasu upływu rozsądnego terminu, w jakim powinni oni opuścić terytorium państwa przyjmującego.
Natomiast jeśli chodzi o początek funkcji misji specjalnych, to, zgodnie z Konwencją, funkcje te zaczynają się od chwili ustanowienia przez nią oficjalnego kontaktu bądź
z ministerstwem spraw zagranicznych, bądź też z innym organem państwa przyjmującego,
co do którego istnieje porozumienie obu stron.
Zakończenie funkcji misji specjalnej może nastąpić w szczególności przez:
porozumienie państw zainteresowanych,
wypełnienie zadań misji specjalnej,
upływ czasu wyznaczonego misji specjalnej, jeśli nie został on wyraźnie przedłużony,
powiadomienie przez państwo wysyłające, że kładzie on kres misji specjalnej
albo ją odwołuje,
powiadomienie przez państwo przyjmujące, że uważa on misję specjalną
za zakończona.
Samo zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym nie powoduje zakończenia misji specjalnych istniejących w momencie zerwania. Sam wybuch konfliktu zbrojnego nie zawsze musi kłaść kres misji specjalnej, która np. może być wysłana do państwa przyjmującego
do przeprowadzenia rozmów mających na celu bądź zapobieżenie, bądź zakończenie konfliktu zbrojnego. W przypadku zerwania stosunków dyplomatycznych i konsularnych
lub wybuchu konfliktu zbrojnego na państwie przyjmującym ciążą takie same obowiązki wobec pomieszczeń, archiwów i członków misji specjalnej, jakie ciążą na nim odpowiednio w stosunku do stałej misji dyplomatycznej.
Gdy funkcje misji specjalnej zostają zakończone, państwo przyjmujące powinno szanować i ochraniać pomieszczenia misji specjalnej dopóty, dopóki są one w jej dyspozycji, jak również mienie i archiwa misji specjalnej. Państwo wysyłające powinno wywieźć
to mienie i te archiwa w odpowiednim terminie. W razie nieistnienia stosunków dyplomatycznych lub konsularnych między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym bądź ich zerwania i jeżeli funkcje misji specjalnej zostały zakończone, państwo wysyłające może, nawet gdy ma miejsce konflikt zbrojny, powierzyć opiekę
nad mieniem i archiwum misji specjalnej państwu trzeciemu, na które zgodzi się państwo przyjmujące.
Bez uszczerbku dla ich przywilejów i immunitetów wszystkie osoby korzystające
z tych przywilejów i immunitetów na podstawie Konwencji o misjach specjalnych mają obowiązek przestrzegania ustaw i przepisów państwa przyjmującego. Mają one również obowiązek niemieszania się do spraw wewnętrznych tego państwa. Pomieszczenia misji specjalnej nie mogą być używane w sposób nie dający się pogodzić z funkcjami misji specjalnej określonymi w niniejszej konwencji, w innych normach powszechnego prawa międzynarodowego albo w specjalnych porozumieniach obowiązujących pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym.
Bibliografia
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988 r.
A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i Konsularne, Lubin 2001.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969 r.
Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r.
Polska ratyfikowała Konwencję 3.03.1977 r., tekst Konwencji DZ. U. Nr 48 poz. 245 z dnia 30.10. 1985 r.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969r., art. 1.
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988 r.
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988 r.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969 r., art. 10.
A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i Konsularn, Lubin 2001.
Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r.
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988 r.
J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988 r.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969 r., art. 21.
A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i Konsularn, Lubin 2001.
A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i Konsularn, Lubin 2001.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969 r., art. 21.
Konwencja o misjach specjalnych z dnia 16.12.1969 r., art. 21.