PRAWO DYPLOMATYCZNE i konsularne(1)


SKRYPT:

JULIAN SUTOR

PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE

CZĘŚĆ I

PRAWO DYPLOMATYCZNE

1. WSTĘP

Prawo dyplomatyczne i konsularne to jedna z najstarszych dziedzin prawa sięgająca swymi korzeniami do początków cywilizacji ludzkiej. Prawo dyplomatyczne, jak i dyplomacja w ogóle, powstało wraz z rozwojem państwa, służąc pośrednio realizacji celów jego polityki zagranicznej. W zależności od epoki zmieniały się formy, metody działania i charakter dyplomacji, przechodząc poważną ewolucję: od brutalnego stosowania siły i łamania podstawowych norm prawa międzynarodowego do zasad pokojowej i partnerskiej współpracy.

Współcześnie coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych odgrywa dyplomacja wielostronna, konferencyjna, a więc dyplomacja na forum wzrastającej liczby organizacji międzynarodowych. Szczególna rola norm prawa dyplomatycznego i konsularnego wynika stąd, że regulują one status prawny oraz działalność państwowych organów powoływanych do realizacji polityki zagranicznej państw i ich stosunków międzynarodowych w ogóle, a w przypadku dyplomacji wielostronnej także do urzeczywistniania zadań leżących w interesie społeczności międzynarodowej. Stąd też szczególnego znaczenia nabiera sprawa stałego doskonalenia tych norm. W miarę rozwoju w ciągu wieków instytucji i norm prawa dyplomatycznego konsularnego rozwijała się nauka tego prawa. Pewne zasady ogólnie obowiązują zarówno w prawie konsularnym, jak i w prawie dyplomatycznym sensu largo, czyli obejmującym prócz postanowień Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. także zasady i normy zawarte w Konwencji o stosunkach konsularnych z 1963 r., Konwencji o misjach specjalnych z 1969 r., Konwencji o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami o charakterze uniwersalnym z 1975 r. oraz innych aktach, zwłaszcza regulujących zagadnienie przywilejów i immunitetów. Prawo dyplomatyczne i konsularne, podobnie jak i inne dziedziny prawa, podlega współcześnie dosyć szybkiej ewolucji i procesowi „starzenia się”. Kontynuowana jest kodyfikacja poszczególnych jego dziedzin i nowelizowane są wewnętrzne akty prawne( tak np. w 1994r. zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło ważną Konwencje o bezpieczeństwie personelu ONZ i personelu współdziałającego, współdziałającego na ukończeniu są już prace kodyfikacyjne w ramach ONZ nad aktem określającym status prawny, przywileje i immunitety kuriera i poczty dyplomatycznej.

2. Nazwa i rys historyczny

Dyplomacja z grec. diploma oznacza podwójny, czyli składający się z dwóch tabliczek. W starożytnej Grecji był to akt urzędowy, wydawany przez suwerena, zapewniający posłom określone przywileje, a w czasach rzymskich dokument stanowiący rodzaj paszportu i rekomendacji. Termin dyplomata i dyplomacja weszły do obiegu w nowszej historii, a ściślej na przełomie XVII i XVIII wieku.

W starożytnej Grecji zaczęła się rozwijać dyplomacja wielostronna

(konferencyjna).

Dyplomacja w znaczeniu współczesnym, a zwłaszcza stałe misje dyplomatyczne i ministerstwa spraw zagranicznych pojawiły się dopiero w okresie między XV i XVII w. Do tego czasu główną formą organizacyjną dyplomacji były misje specjalne wysyłane ad hoc do załatwienia określonego zadania.

19 III 1815 r. Regulamin Kongresu Wiedeńskiego:

W regulaminie Kongresu Wiedeńskiego 19 III 1815 r. znalazła swe potwierdzenie m.in. zasada suwerennej równości państw, zrywając z obowiązującą do tego czasu praktyką, że o miejscu dyplomaty w porządku pierwszeństwa ( precedencji) decydował tytuł, więzy pokrewieństwa i pozycja władcy (Papież, cesarz, król, Książe). Na tle precedencji do 1815 r. miało miejsce wiele sporów i konfliktów. W niektórych państwach graniczyło z absurdem, np. w staraniach władcy przyjmującego, by każdemu z ambasadorów wielkich mocarstw zapewnić osobne drzwi wejściowe do królewskich pomieszczeń, w których byli przyjmowani. Regulamin wiedeński uregulował tę konfliktogenną kwestie precedencji ustalając jednolite stopnie przedstawicieli dyplomatycznych i zasady pierwszeństwa. Do tego czasu np. nie rozróżniano klas i rang dyplomatycznych. Potem wytworzył się podział na tzw. posłów nadzwyczajnych i na posłów zwykłych, zwanych rezydentami. Nadzwyczajnym posłom dawano pierwszeństwo przed rezydentami. Dochodziło również na tym tle do sporów „wewnętrznych”. Regulamin podzielił „agentów dyplomatycznych” na trzy klasy: ambasadorów, legatów, lub nuncjuszów, posłów lub równorzędnych im ministrów i innych uwierzytelnionych przy monarchach oraz charge d'affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

Charakter „reprezentacyjny” regulamin przyznał jedynie ambasadorom, legatom i nuncjuszom. Regulamin pozbawił „agentów dyplomatycznych” wysyłanych w misjach nadzwyczajnych pierwszeństwa z racji pełnienia swej misji.

Regulamin zasadniczo zdemokratyzował stosunki między państwami, gdyż wprowadził zasadę, zgodnie, z którą w każdej klasie przedstawiciele dyplomatyczni zajmują miejsce w porządku pierwszeństwa w zależności od daty urzędowej notyfikacji o ich przybyciu. Jedyny wyjątek uczyniono do przedstawicieli Papieża. Regulamin więc nie uzależniał już precedencji od wielkości, charakteru i znaczenia państwa, lecz wprowadził zasadę, przynajmniej w zakresie protokołu, równości suwerennych państw.

Zasada suwerennej równości została podkreślona w art. 5,6 i 7 Regulaminu, które wprowadzają jednakowe zasady i porządek protokolarny w danym państwie, wobec wszystkich przedstawicieli dyplomatycznych danej klasy.

Artykuł 6 wyraźnie stwierdził, że „Związki rodzinne lub węzły pokrewieństwa między dworami nie dają ich przedstawicielom dyplomatycznym żadnego wyróżnienia w randze. To samo dotyczy sojuszów politycznych”.

Artykuł 7 przewiduje stosowanie losowania przy ustalaniu kolejności podpisów w przypadku traktatów podpisywanych przez kilka państw, a uznających zasadę alternatu.

Regulamin nie uregulował wprawdzie przywilejów i immunitetów, jednakże zawierał wiele zasad, które dały początek współczesnemu prawu dyplomatycznemu.

W trzy lata później, a więc w 1818 r. - na Kongresie Akwizgrańskim, podpisano protokół uzupełniający do Regulaminu Wiedeńskiego z 1815 r. Protokołem tym wprowadzono czwartą klasę przedstawicieli dyplomatycznych, tzw. ministrów - rezydentów stanowiących klasę średnią między ministrami stopnia drugiego. Dało to podstawy do prawdziwego rozkwitu prawa i praktyki dyplomatycznej w XX w., zwłaszcza po II wojnie światowej.

Zasadniczym krokiem na drodze rozwoju nowożytnego prawa dyplomatycznego było dzieło Hugo Grocjusza- „Trzy księgi o prawie wojny i pokoju” wydane w 1625 r. Zawiera ono odrębny rozdział o prawie poselstw, stanowiący niejako fundament doktryny tego prawa w następnych stuleciach. Na pojęcie dyplomacji składają się trzy elementy. W pierwszym znaczeniu- dyplomacja występuje, jako oficjalna działalność organów państwowych o kompetencjach w sferze stosunków międzynarodowych, głównie przedstawicieli dyplomatycznych. W drugim-jako opierający się na założeniach naukowych zespół metod i środków oraz sztuka osiągnięcia celów polityki zagranicznej, państwa prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami. W trzecim znaczeniu termin dyplomacja określa się dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami zespół ludzi (służba dyplomatyczno-konsularna) oraz aparat organizacyjny (ministerstwo spraw zagranicznych, stale i ad hoc misje dyplomatyczne). Choć te elementy trzy występują osobno, to dopiero razem wzięte wyjaśniają najważniejsze aspekty terminu dyplomacja. Współcześnie źródłami prawa dyplomatycznego są:

Od międzynarodowego prawa zwyczajowego należy odróżnić międzynarodowe zwyczaje, niemające charakteru normy prawa zwyczajowego. Zalicza się do nich m.in. zasady kurtuazji międzynarodowej, obowiązującej w sensie prawnym.

Prawo dyplomatyczne jest, obok prawa konsularnego, morskiego, wojennego, najstarszym i najbardziej uniwersalnym dziełem jednak kodyfikacja jego norm dokonywała się właściwie dopiero od pierwszej połowy XIX w. Pierwszej oficjalnej, częściowej kodyfikacji prawa dyplomatycznego dokonano na Kongresie Wiedeńskim, który dnia:19.03.1815 r. przyjął regulamin w sprawie rang szefów misji dyplomatycznych. Uporządkował on przede wszystkim zasady pierwszeństwa (precedencji) oraz kwestie związane z tytułowaniem szefów misji dyplomatycznych, określając ściśle nazwy klas i rangi przedstawicieli dyplomatycznych. Regulamin przyczynił się do demokratyzacji prawa dyplomatycznego, a szczególnie uznania zasady suwerennej równości państw 21.10.1818 r., Protokół Kongresu Akwizgrańskiego stanowił uzupełnienie.

Konwencja nie skodyfikowała jednak wszystkich kwestii z zakresu praktyki dyplomatycznej, potwierdzając we wstępie, że normy międzynarodowego prawa zwyczajowego obowiązują nadal w sprawach, które nie zostały wyraźnie uregulowane jej postanowieniami. Kodyfikacja norm prawa dyplomatycznego w Konwencji miała też znaczenie precedensowe, gdyż wiele jej sformułowań i postanowień zostało wprowadzonych do innych późniejszych aktów prawno- międzynarodowych regulujących ich status służby konsularnej, misji specjalnych, przedstawicieli państw w organizacjach międzynarodowych, jak również do aktów prawa wewnętrznego. Dlatego też, mimo pewnych niedostatków i luk, jak np. w sprawie statusu kuriera i poczty dyplomatycznej, braku bliższego określenia mienia ambasady i jej statusu itd., Konwencja Wiedeńska z 1961 r. stanowi zasadniczy krok w postępowym rozwoju prawa dyplomatycznego, stając się punktem wyjściowym i wzorcem w kodyfikacji innych dziedzin. Przyczyniła się ona do dalszej demokratyzacji prawa dyplomatycznego, uznając za podstawę całkowitą równość państw, niedyskryminację i nie mieszanie się do spraw wewnętrznych innych państw oraz poszanowanie ich godności.

W konwencji tej obok fundamentalnej zasady, jaką jest suwerenna równość państw, znalazły potwierdzenie także tak zasadnicze i postępowe funkcje współczesnej dyplomacji, jak działanie na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz rozwoju przyjaznych stosunków między narodami i państwami bez względu na odmienność ich systemów ustrojowych i społecznych. Konwencja ta jest obecnie prawdziwie uniwersalnym aktem prawno-międzynarodowym, stając się jednocześnie wykładnikiem prawa zwyczajowego dla państw, które nie są jeszcze jej stronami.

Dlatego też przyjęcie Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r było doniosłym przełomowym wydarzeniem w długiej historii kształtowania się zasad i norm prawa dyplomatycznego. Zrodził się bowiem po raz pierwszy instrument kompleksowo kodyfikujący i systematyzujący zespół norm prawnych w dziedzinie stosunków dyplomatycznych, zwłaszcza przywilejów i immunitetów, koniecznych do swobodnego wypełniania funkcji dyplomatycznych. Ten doniosły akt prawno międzynarodowy rozstrzygnął szereg problemów praktycznych pojawiających się w stosunkach między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym, przyczyniając się do wzmocnienia zasady suwerennej równości państw i pokojowych konstruktywnych stosunkach między nimi.

W związku ze zdarzającymi się niekiedy drastycznymi naruszeniami postanowień Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. bardzo istotna kwestią jest konsekwentna realizacja jej postanowień, podobnie zresztą jak i innych konwencji w tym przedmiocie. W tym aspekcie duże praktycznie znaczenie miałoby ratyfikacja przez wszystkie strony Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. Protokołu Fakultatywnego dotyczącego Obowiązkowego Załatwiania Sporów Międzynarodowych przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze, który w sposób bezstronny rozstrzygnąłby spory powstałe na tle naruszeń przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, a więc m.in. niezależnie od tego, czy chodzi o małe, średnie czy też wielkie państwo (mocarstwo). Protokół ten stanowi załącznik do Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku.

Nie spotkał się jednak z szerszym przyjęciem. W roku 1997 stronami było 61 państw. Podobnie nie spotkał się z większym zainteresowaniem także drugi dokument. Protokół fakultatywny do Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. dotyczący nabycia obywatelstwa. Jego celem jest głównie wyeliminowanie pojawiających się problemów na tle obowiązywania w niektórych państwach, m.in. USA, Wielkiej Brytanii, zasady ius soli. W roku 1966 stronami tegoż protokołu było 48 państw.

Mimo zgłoszenia wielu projektów. Konwencja Wiedeńska z 1961 roku nie zdołała uregulować sprawy statusu misji specjalnych. Prace kodyfikacyjne w tej ważnej dziedzinie współczesnej dyplomacji trwały jednak nadal i po kilku latach zakończyły się w 1969 roku, gdy Zgromadzenie Ogólne NZ zaakceptowało Konwencje o misjach specjalnych, wzorującą się na Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku. Pewną nowością było zaakceptowanie w niej specjalnego uprzywilejowanego statusu osobistości wysokiej rangi państwowej.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych znacznie wzrosła liczba zamachów na nietykalność osób korzystających z międzynarodowych przywilejów i immunitetów. Dlatego też zarysowała się konieczność wzmożenia ochrony tych osób, oparta na międzynarodowych normach prawnych. Inicjatywa opracowania odpowiedniej konwencji została zaaprobowana na XXVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ rezolucją z dnia: 3 grudnia 1971 roku. KPM opracowała projekt odpowiedniej konwencji. Dnia 14 grudnia 1973 roku. Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło na podstawie specjalnej rezolucji ostateczny tekst Konwencji o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, włącznie z przedstawicielami dyplomatycznymi. Znaczną nowością w dotychczasowej praktyce ONZ stało się przyjęcie w Konwencji (art. 14) tzw. klauzuli „wszystkich państw”, oznaczającej, że do Konwencji mogą przystąpić wszystkie państwa świata w odróżnieniu od poprzednich, ograniczających uczestnictwo tylko do państw będących członkami ONZ i organizacji systemu ONZ.

3.Organy wewnętrzne i zewnętrzne państw do spraw stosunków

międzynarodowych.

I Najwyższe organy państwowe, mające kompetencje w sprawach stosunków międzynarodowych, można podzielić na:

1) organy ustalające wolę i zasady polityki państwa w dziedzinie jego stosunków międzynarodowych, do których zalicza się głównie parlament lub inne ciała spełniające jego rolę.

2) organy powołujące do realizacji i wyrażania ze skutkiem prawnym tej woli, do których należeć będą przede wszystkim: szef państwa, szef rządu, minister spraw zagranicznych, którzy nie potrzebują specjalnych pełnomocnictw od parlamentu do występowania jako organy państwa, w stosunkach międzynarodowych. Organy o kompetencjach w zakresie stosunków międzynarodowych dzielą się na wewnętrzne (w granicach państwa) i zewnętrzne ( działające poza granicami państwa). Ustawodawstwo wewnętrzne określa organy i ich kompetencje upoważnione do realizacji stosunków międzynarodowych państwa w ogóle, lub w poszczególnych dziedzinach. Organy te są właściwie do reprezentowania państwa i jego interesów. Ich działalność w płaszczyźnie prawa międzynarodowego traktowana jest jako wyraz woli państwa. Oświadczenia i działalność tych organów, wyrażających wolę państwa, są zobowiązujące dla państwa i pociągają za sobą jego odpowiedzialność międzynarodową z tytułu ich działania lub zaniechania. Upoważnienie wewnątrz kraju tych organów do działania i zaciągania zobowiązań w stosunkach międzynarodowych wynika z określonych wewnętrznych aktów ustawodawczych, a przede wszystkim z konstytucji, a także aktów niższego rzędu, jak ustawa, rozporządzenie, pełnomocnictwo, listy uwierzytelniające, listy komisyjne itd., oraz umów międzynarodowych.

Jeśli chodzi o organy działające za granicą, to ich działalność i struktura opiera się na wypracowanym w ciągu stuleci systemie organizacyjnym. Ich stan liczebny, a także w pewnym stopniu organizacja wewnętrzna zależy od woli państwa, tradycji i specyfiki jego interesów oraz możliwości finansowych.

W związku z rozwojem tzw. dyplomacji wielostronnej i wzrostem liczby organizacji międzynarodowych oraz częstym zwoływaniem różnych konferencji międzynarodowych dużego znaczenia nabrała również sprawa opracowania jednolitej konwencji w sprawie statusu przedstawicieli państw w organizacjach międzynarodowych i na konferencje międzynarodowe. Istniały wprawdzie przepisy w tej dziedzinie, jednakże były one niekompletne i rozrzucone w różnych aktach prawno międzynarodowych. Dlatego też już w 1958 r. Zgromadzenie Ogólne NZ podjęło uchwałę zobowiązującą KPM do opracowania odpowiedniego projektu jednolitej konwencji.

Dnia 14 marca 1975 r. została zwołana do Wiednia konferencja ONZ z udziałem 83 państw, która przyjęła Konwencję w sprawie statusu przedstawicieli państw w organizacjach międzynarodowych, jednakże tylko w organizacjach o charakterze uniwersalnym. Kwestia obserwatorów wywołała znaczne kontrowersje przed i na samej konferencji Wiedeńskiej. Chodziło głównie o obserwatorów ze strony ruchów narodowowyzwoleńczych. Wiele państw zachodnich sprzeciwiało się przyznaniu im na konferencji statusu obserwatorów i w ten sposób zrównania ich z obserwatorami reprezentującymi rządy, tzn. nadaniu im charakteru oficjalnego. Kwestia ta wprowadzana była do porządku dziennego kolejnych sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ.

W sumie jednak Konwencja Wiedeńska z 1975r. stanowi dalszy, znaczący krok w budowie podstaw prawnych dla działalności dyplomacji wielostronnej, odgrywającej coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych. Skodyfikowała ona bowiem w jednym akcie zasady i normy zapewniające stałym przedstawicielstwom państw przy organizacjach międzynarodowych o charakterze uniwersalnym oraz delegacjom uczestniczącym doraźnie w sesjach i zwoływanych konferencjach, odpowiednie warunki zapewniające swobodne wykonywanie ich funkcji.

W związku ze zdarzającymi się nie tak rzadko przypadkami różnych ataków na członków personelu ONZ uczestniczących w coraz liczniejszych operacjach pokojowych Narodów Zjednoczonych, np. w Bośni i Hercegowinie i koniecznością wzmożenia ochrony tego personelu- Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło w dniu 6 grudnia 1994 r. Konwencję o bezpieczeństwie personelu ONZ i personelu współdziałającego. Konwencja ta określa m.in. zasady odpowiedzialności osób popełniających przestępstwa wobec członków tegoż personelu i zobowiązuje państwa do zapewnienia jego ochrony i bezpieczeństwa jednocześnie przewiduje podejmowanie w tym celu szeregu kroków praktycznych.

Na uwagę zasługuje także fakt, że w ONZ kontynuowane są wieloletnie prace nad kodyfikacją norm dotyczących statusu kuriera i poczty dyplomatycznej przewożonej także bez kuriera, które mają być ujęte w formie odrębnej konwencji międzynarodowej wraz z dwoma załącznikami dotyczącymi kurierów i poczty misji specjalnych oraz organizacji międzynarodowych o charakterze uniwersalnym.

Po wielu latach został opracowany projekt takiej konwencji, którego „drugie czytanie” odbyło się w toku 41 sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ. Pojawił się także wniosek Komisji Prawa Międzynarodowego postulujący zwołanie konferencji międzynarodowej celem przyjęcia konwencji. W roku 1995 Zgromadzenia Ogólne NZ postanowiło poddać projekt artykułów przyszłej konwencji przyjętych przez KPM w 1989 r. do oceny państw członkowskich ONZ.

II Organy wewnętrzne o kompetencjach w zakresie stosunków międzynarodowych.

  1. Parlament. Do kompetencji parlamentu, jako najwyższego organu reprezentującego wolę, interesy i suwerenne prawa narodu, należą również sprawy zagraniczne państwa. Konstytucja zazwyczaj określa treść i zakres uprawnień parlamentu w dziedzinie wykonywania zewnętrznych funkcji państwa. Zakres tych kompetencji jest różny i zależy w dużej mierze od ustroju danego państwa, rozwoju demokracji, tradycji itp. W większości państw do parlamentu należy ogólny nadzór i uchwalanie głównych kierunków polityki zagranicznej, a nie prowadzenie praktycznej działalności w tej dziedzinie. Ponadto, parlament decyduje lub uczestniczy w wyborze takich najwyższych organów państwowych, jak głowa państwa, szef rządu, członkowie rządu, w tym minister spraw zagranicznych. W niektórych państwach nominacja szefów misji dyplomatycznych wymaga zgody parlamentu na przykład w Stanach Zjednoczonych - zgody Senatu.

W ostatnich latach parlamenty rozwijają także bardziej bezpośrednią działalność międzynarodową na rzecz pokoju i współpracy międzynarodowej. Działają one bądź w zakresie bilateralnym, bądź multilateralnym-w ramach Unii Międzyplanetarnej. Parlamenty lub ich przewodniczący (marszałkowie, speakerzy itp.), przewodniczący poszczególnych izb i komisji, nierzadko występują z własnymi orędziami, oświadczeniami, apelami itp., dotyczącymi aktualnych wydarzeń międzynarodowych czy też z dziedziny polityki zagranicznej własnego państwa. Jednakże główna rola, jaką spełnia parlament w dziedzinie stosunków międzynarodowych,, sprowadza się do nadzoru, ustalania kierunków i zatwierdzania założeń polityki zagranicznej przedstawionych przez rząd. Parlament, zwłaszcza w państwie demokratycznym, ma zasadnicze uprawnienia w sferze stosunków międzynarodowych, głównie takich, jak: zatwierdzanie umów międzynarodowych, uchwalanie budżetu resortu spraw zagranicznych, sprawowanie kontroli nad rządem, zazwyczaj poprzez interpelacje posłów i dyskusje na forum parlamentu.

Ważną rolę kontroli parlamentu nad resortem spraw zagranicznych spełnia także komisja spraw zagranicznych danego parlamentu. Tak na przykład Sejm RP uchwala ustawy normujące wiele spraw dotyczących obrotu międzynarodowego państwa, struktury i działalności organów państwowych, a w tym ich tworzenia i znoszenia oraz m.in. zakres działania ministra spraw zagranicznych. Sejm sprawuje funkcje ogólnego nadzoru i kontroli parlamentarnej nad polityką zagraniczną państwa, wysłuchuje expose ministra spraw zagranicznych. Premier lub ministrowie zobowiązani są do udzielania odpowiedzi na interpelacje posłów z zakresu polityki zagranicznej. Sejm zatwierdza także budżet na cele służby zagranicznej Polski. W Sejmie i Senacie istnieją komisje zajmujące się stosunkami zagranicznymi Polski, m.in. Komisja Spraw Zagranicznych Komisja Handlu Zagranicznego. Sejm posiada także niektóre ważne kompetencje dotyczące polityki zagranicznej, np. decyduje o stanie wojny w razie zbrojnego napadu na Polskę, albo gdy z umów międzynarodowych wynika konieczność wspólnej obrony przeciwko agresji. W ostatnich latach wprowadzono też praktykę przesłuchiwania i opiniowania przez Komisję Spraw Zagranicznych Sejmu kandydatów na ambasadorów RP. Opinia Komisji ma jednak charakter doradczy i nie musi wpływać na decyzję prezydenta.

  1. Głowa państwa. Wśród organów państwowych upoważnionych do wyrażania woli państwa w stosunkach zewnętrznych głowa państwa zajmuje szczególne miejsce. Jest to wynik wielowiekowej tradycji, gdyż w dawnych czasach osoba głowy państwa uważana była za suwerena i faktycznie za podmiot prawa międzynarodowego, natomiast obecnie jest ona tylko jednym z organów konstytucyjnych państwa.

W zależności od ustroju państwowego obowiązującego w danym państwie, głowa państwa może być jednoosobowa ( król, prezydent) lub może ją stanowić ciało zbiorowe. Zgodnie z przeważającą praktyką międzynarodową, znajdującą oparcie w zwyczajowym prawie międzynarodowym, głowa państwa bez względu na to, czy jest jednoosobowa czy też kolegialna, reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, czyli posiada, jak to określa, kompetencje międzynarodowe i prawo przedstawicielstwa wszechstronnego, czyli pełnego prawa do reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych, tzw. ius representationis omnimodae, do czego nie musi mieć specjalnego pełnomocnictwa. Kompetencje głowy państwa w zakresie stosunków międzynarodowych opierają się na normie prawa zwyczajowego i konstytucji, zgodnie z którymi oświadczenie głowy państwa w sprawach międzynarodowych jest równoznaczne z oświadczeniem woli państwa i powoduje powstanie skutków prawnych w stosunkach międzynarodowych.

Uprawnienia głowy państwa zależą w dużej mierze od ustroju państwowego panującego w danym kraju, a więc od tego, czy jest to system rządów prezydenckich, kancelarskich lub też, jak np. w Polsce parlamentarno- gabinetowy ze znaczną władzą prezydenta. W systemie prezydenckim władza wykonawcza i decydujący głos w polityce zagranicznej należą do prezydenta. Na przykład prezydent Stanów Zjednoczonych ma szczególne uprawnienia w tej dziedzinie pełniąc jednocześnie funkcje należące w wielu państwach do szefa rządu. Także we Francji głowa państwa posiada szerokie kompetencje w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Może np. podejmować, podobnie jak prezydent USA, ważne decyzje w sferze polityki zagranicznej be zgody parlamentu, czy tez rządu.

Z kolei w systemie kancelarskim, a więc w takich państwach, jak Wielka Brytania i Niemcy, w których główna rola w polityce zagranicznej należy do premierów, głowa państwa (prezydent, król) poza funkcjami reprezentacyjnymi nie posiada w gruncie rzeczy kompetencji w zakresie merytorycznych aspektów polityki zagranicznej państwa i bez zgody rządu nie może podejmować żadnych kroków. Zachowuje jednak swą uświęconą tradycją rolę w dziedzinie stosunków dyplomatycznych i częściowo konsularnych, formalnego powoływania i odwoływania przedstawicieli dyplomatycznych swego państwa oraz przyjmowania listów uwierzytelniających i odwołujących od przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw.

Natomiast w systemie „mieszanym”, parlamentarno-gabinetowym skuteczna realizacja założeń polityki zagranicznej zależy w dużej mierze od harmonijnego współdziałania głowy państwa, rządu i parlamentu. System taki panuje np. w Polsce pod rządami nowej Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997r. W świetle tej Konstytucji Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Polski i stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa Państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Zgodnie z art. 133 Konstytucji, Prezydent Rzeczpospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych m.in. „mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych” oraz „przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych”.

Zgodnie z praktyką międzynarodową, pod pojęciem „pełnomocnych przedstawicieli RP” należy rozumieć przedstawicieli dyplomatycznych zazwyczaj w randze ambasadorów.

W zakresie polityki zagranicznej RP Prezydent współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem. W praktyce oznacza to, że np. w przypadku mianowania i odwoływania „pełnomocnych przedstawicieli” RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych Prezydent sprawy te powinien przekonsultować z Premierem i Ministrem Spraw Zagranicznych.

Kwestia wspomnianego „współdziałania” w zakresie polityki zagranicznej, w tym mianowania i odwoływania przedstawicieli dyplomatycznych Polski w innych państwach i organizacjach międzynarodowych nie została w Konstytucji bliżej określona, co może powodować nieporozumienia kompetencyjne. W ramach uprawnienia wynikającego z Konstytucji Prezydent upoważniony jest do przeprowadzenia bezpośrednich rozmów z przedstawicielami innych państw, udziału w spotkaniach na szczycie itp., czyli do uprawiania tzw. osobistej dyplomacji. Ponadto, Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe. Obok powyższych Prezydent RP posiada także inne kompetencje w interesującym nas zakresie. Na przykład, na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych i za aprobatą Prezesa Rady Ministrów udziela obcym kandydatom na ambasadorów w Polsce agrement. W razie, gdy w jakimś państwie głowa pastwa wystawia swym konsulom listy komisyjne, a obcym konsulom udziela exequatur, wówczas także Prezydent RP czyni to samo, na zasadzie wzajemności, w odniesieniu do własnych konsulów w takim państwie, wystawiając im listy komisyjne lub udzielając exequatur konsulom tego państwa w Polsce.

Prezydent RP korzysta także z przysługujących głowie państwa zwyczajowo atrybutów na forum międzynarodowym. Na koniec warto odnotować, że w dyspozycji Prezydenta RP pozostaje pieczęć państwowa najwyższej rangi w Polsce, która wyciskana jest na dokumentach państwowych podpisywanych przez Prezydenta, m.in. na listach uwierzytelniających i odwołujących ambasadorów.

  1. Premier i rząd. Zgodnie z przeważającą i znacznie zróżnicowaną praktyką premier i rząd, na czele którego stoi, jest naczelnym i zarządzającym organem władzy państwowej, ustalającym i realizującym, koordynującym i nadzorującym stosunki państwa z zagranicą. W zależności od ustroju państwowego nierzadko powyższymi kompetencjami „dzieli się” z głową państwa i parlamentem. Jedynie w państwach o „kancelarskim” systemie rządzenia premier, a nie głowa państwa, odpowiada za kreowanie i realizację polityki zagranicznej, np. w Wielkiej Brytanii i Niemczech. W niektórych państwach funkcje szefa państwa i szefa rządu wykonywane są przez tę samą osobę, np. w Stanach Zjednoczonych.

Premier, podobnie jak głowa państwa, jest upoważniony, bez specjalnych pełnomocnictw, do prowadzenia rokowań z przedstawicielami obcych państw oraz ma prawo zawierania umów międzynarodowych. Ma więc prawo oświadczenia woli państwa, a to rodzi skutki prawno-międzynarodowe. Zakres kompetencji premiera w dziedzinie stosunków międzynarodowych państwa zależy w każdym państwie od jego wewnętrznego ustawodawstwa i określony jest zazwyczaj w konstytucji. Przeważającą zasadą jest jednak, że podpisywane przez premiera porozumienia międzynarodowe są zatwierdzane bądź przez sam rząd, bądź też wyższe od niego organy państwowe. Polityka zagraniczna, nad którą premier sprawuje ogólne kierownictwo i nadzór, realizowana jest w praktyce głównie przez ministra spraw zagranicznych i jego resort, jak również za pośrednictwem innych ministrów. Premier jest upoważniony do przeprowadzenia bezpośrednio rozmów z przedstawicielami, w tym dyplomatycznymi, obcych państw.

Kompetencje w zakresie stosunków międzynarodowych państwa posiada nie tylko premier, lecz również rząd jako ciało kolegialne. Mianuje on delegatów do podpisywania umów rządowych i wystawia im pełnomocnictwa, które są zazwyczaj kontrasygnowane przez ministra spraw zagranicznych. Premier mianuje także delegatów na konferencje międzynarodowe oraz do najważniejszych organów organizacji międzynarodowych.

Wpływ szefa rządu na kształtowanie stosunków międzynarodowych państwa uległ w naszych czasach wzmocnieniu, głównie dzięki jego bezpośredniemu udziałowi w spotkaniach na „szczycie” oraz w konferencjach międzynarodowych, dzięki niekiedy licznym kontaktom ( wymianom wizyt) z szefami rządów innych państw, podczas których często dyskutowane są ważne kwestie, a także podejmowane decyzje z zakresu zewnętrznych funkcji państwa.

Na przykład, w Polsce, na podstawie Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997r., Prezes Rady Ministrów i kierowana przez niego Rada Ministrów składająca się oprócz premiera z wszystkich ministrów- koordynuje i kontroluje prace organów rządowych, a więc także ministerstwa spraw zagranicznych, „prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP”, „zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa”, „sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi”, „zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe” (art.146).

Zgodnie z art. 148 Konstytucji, premier zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonania oraz koordynuje i kontroluje prace członków Rady Ministrów, a ministrowie kierujący określonymi działami administracji rządowej wypełniają także zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów (art. 149). Premier ponosi odpowiedzialność za swą pracę i pracę ministrów przed Sejmem, który udziela lub cofa rządowi wotum zaufania.

Premier w ramach swej Kancelarii dysponuje określonymi komórkami organizacyjnymi i doradcami ds. polityki zagranicznej. Prezes Rady Ministrów zgodnie odnośnymi przepisami ma faktycznie prawo wyrażania lub nie wyrażania zgody na mianowanie lub odwoływanie ambasadorów i stałych przedstawicieli przy ONZ. Minister Spraw Zagranicznych występuje bowiem do Prezydenta z wnioskiem o mianowanie lub odwoływanie oficjalnych przedstawicieli za granicą-za zgodą Prezesa Rady Ministrów. Składa on przy tym swój podpis na akcie mianowania ambasadorów przez Prezydenta RP. Nie kontrasygnuje jednak listów uwierzytelniających ambasadorów. Ponadto, Premier nadaje stopnie służbowe ambasadora ad personam i ministra pełnomocnego.

  1. Minister Spraw Zagranicznych. Minister Spraw Zagranicznych i jego resort zajmują szczególne miejsce w dziedzinie stosunków zewnętrznych państwa. Minister Spraw Zagranicznych jest członkiem rządu, przed którym odpowiada za działalność kierowanego przez siebie resortu. Do Ministra Spraw Zagranicznych i jego resortu - jako ważnego działu administracji państwowej - należy kierowanie i koordynowanie działalności państwa w dziedzinie stosunków zagranicznych oraz realizacja polityki zagranicznej państwa.

Minister Spraw Zagranicznych reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych. Jest on upoważniony do prowadzenia rokowań i zawierania umów bez konieczności posiadania specjalnych pełnomocnictw. Do jego kompetencji należy też utrzymywanie kontaktów zarówno z przedstawicielami dyplomatycznymi akredytowanymi w jego państwie, jak i innymi przedstawicielami obcych państw, zwłaszcza ich „szefami” dyplomacji oraz kierowanie służbą dyplomatyczno-konsularną swego państwa. Spełnia on niejako funkcje łącznika i pośrednika między przedstawicielami obcych państw z własnym rządem. Na przykład na podstawie art. 33 Konstytucji Finlandii: „Wszelkie kontakty z innymi państwami lub przedstawicielami dyplomatycznymi Finlandii za granicą powinny odbywać się za pośrednictwem ministra, do którego zakresu należą sprawy zagraniczne”.

Minister ten reprezentuje także swoje państwo na konferencjach i w organizacjach międzynarodowych. Jego oświadczenia są wiążące dla państwa. Ponadto minister spraw zagranicznych towarzyszy przeważnie głowie państwa lub szefowi rządu w ich spotkaniach zagranicznych oraz uczestniczy w procedurze składania listów uwierzytelniających przed ich oficjalnym przekazaniem głowie państwa i udziela exequatur obcym oraz mianuje własnych i przyjmuje listy wprowadzające od obcych charge d'affaires en pied. Uczestniczy też lub sam mianuje urzędników wchodzących w skład służby dyplomatyczno - konsularnej.

Ministrowie Spraw Zagranicznych biorą także udział w pracach różnych komitetów, komisji powoływanych w ramach organizacji regionalnych, integracyjnych, np. UE, polityczno - wojskowych, czy też NATO. Uczestniczą również w misjach międzynarodowych, mediacyjnych, świadczą dobre usługi, jak to miało miejsce w przypadku rozwiązywania ostrego konfliktu zbrojnego na obszarze byłej Jugosławii.

Minister Spraw Zagranicznych realizuje swe zadania za pomocą podległego mu urzędu, zwanego przeważnie „ministerstwem spraw zagranicznych” i aparatu urzędniczego, zwanego w Polsce służbą dyplomatyczno - konsularną.

Dynamiczny rozwój stosunków międzynarodowych i wielki skok liczby państw oraz organizacji międzynarodowych prowadził do stałej rozbudowy i specjalizacji aparatu centralnego służby dyplomatycznej. W niektórych państwach aparat MSZ sięga od tysiąca do kilkunastu tysięcy osób. Na czele ministerstwa Spraw Zagranicznych stoi minister mający do pomocy zastępcę i pomocników ( sekretarza i podsekretarza stanu).

W zależności od ustroju państwowego w różny sposób może przedstawiać się rola ministra spraw zagranicznych w kształtowaniu, realizacji i koordynacji całokształtu polityki zagranicznej państwa. W państwach demokratycznych rola ta w dużej mierze należy także do ministra spraw zagranicznych.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych - polityczny koordynator współpracy z zagranicą, odpowiedzialny za realizację polityki zagranicznej państwa. Dba przede wszystkim o interesy swego państwa i jego obywateli za granicą, w tym o przestrzeganie umów międzynarodowych. MSZ kieruje faktycznie bezpośrednio podlegającymi mu przedstawicielstwami dyplomatycznymi, urzędami konsularnymi i innymi misjami oraz instytucjami. Utrzymuje kontakty i prowadzi rozmowy i korespondencję z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi oraz misjami specjalnymi. Koordynuje działalność traktatową państwa, pełniąc m.in. rolę depozytariusza umów międzynarodowych zawieranych przez państwa. Zapewnia kierownictwu państwowemu bieżącą informację na temat sytuacji w świecie, w poszczególnych państwach i regionach.

Minister i Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP. W Polsce, podobnie jak w innych państwach, mister spraw zagranicznych jest naczelnym organem administracji państwowej w dziedzinie polityki zagranicznej. Do zakresu jego działań należy opracowywanie założeń i realizacja polityki zagranicznej Polski zgodnie z kierunkami i wytycznymi ustalonymi przez Sejm i Radę Ministrów; reprezentowanie i ochrona interesów Polski i jej obywateli oraz polskich osób prawnych za granicą; programowanie generalnej polityki traktatowej państwa; propagowanie celów i zasad polityki zagranicznej Polski w kraju i za granicą oraz prowadzenie i koordynowanie działalności informacyjnej o Polsce za granicą; utrzymywanie i zacieśnianie więzi z Polonią zagraniczną; polityczne koordynowanie działalności ministrów i kierowników urzędów i instytucji centralnych w dziedzinie stosunków z zagranicą. W dziedzinie działalności gospodarczej, naukowej i technicznej minister spraw zagranicznych współdziała z innymi resortami i instytucjami centralnymi. Koordynuje także współpracę kulturalną, turystyczna i sportową z zagranicą. Minister Spraw Zagranicznych RP realizuje też zadania wynikające z wielu przepisów odrębnych i dotyczących m.in. spraw związanych z obrotem prawnym z zagranicą, obronnością Państwa, służbą konsularną i polityką w sprawach paszportowo-wizowych, obywatelstwa oraz żeglugi morskiej. Minister Spraw Zagranicznych pośredniczy zazwyczaj w realizacji kontaktów prezydenta RP z innymi państwami. Minister Spraw Zagranicznych realizuje politykę zagraniczną Polski, koordynuje i czuwa nad całokształtem stosunków z zagranicą i nad ich zgodnością z generalną linią polityki państwa. Opracowuje kierunki polityki zagranicznej i przygotowuje długofalowe oraz okresowe założenia stosunków politycznych z zagranicą, opracowuje programy wizyt delegacji i realizuje zadania polityki zagranicznej, wynikające z międzynarodowych stosunków dwustronnych i wielostronnych oraz uczestniczy w konferencjach międzynarodowych. Zajmuje więc specjalną pozycję jako generalny koordynator kształtowania i realizacji stosunków Polski z zagranicą. Prowadzi działalność w celu zapewnienia warunków dla rozwoju stosunków z poszczególnymi państwami lub grupami państw, inicjuje zawieranie umów międzynarodowych i współdziała z innymi ministrami przy zawieraniu takich umów oraz nadzoruje ich wykonanie. Stosownie do umów i zwyczajów międzynarodowych MSZ RP występuje do prezydenta, za zgodą prezesa RM, z wnioskami o mianowanie i odwoływanie ambasadorów Polski, w tym przy organizacjach międzynarodowych oraz występuje z wnioskami o udzielenie agrement dla ambasadorów państw obcych. W poszczególnych wypadkach, wynikających z zasady wzajemności, występuje do prezydenta o mianowanie konsulów RP i wystawianie im listów komisyjnych oraz udzielanie exequatur konsulom państw obcych. Zgodnie z umowami i zwyczajami międzynarodowymi, utrzymuje stosunki z przedstawicielami dyplomatycznymi akredytowanymi w Polsce. Zapewnia też łączność kurierską oraz inne rodzaje łączności z przedstawicielami dyplomatycznymi i urzędami konsularnymi. W dziedzinie działalności gospodarczej, naukowej i technicznej MZG RP, współdziałając z zainteresowanymi resortami i instytucjami zapewnia koordynację działalności państwa w tych dziedzinach. W podobny sposób koordynuje także współpracę kulturalną, turystyczną i sportową z zagranicą. Wytycza też długofalowe i okresowe założenia pracy informacyjno-propagandowej za granicą. Minister nadzoruje jednostki organizacyjne resortu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, współdziała z ministrem Gospodarki przy powoływaniu i znoszeniu placówek handlowych za granicą, prowadzi politykę kadrową i zatrudnienia oraz ustala kwalifikacje wymagane od osób zatrudnionych w resorcie, mianuje i odwołuje pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych. Wykonuje także prawa i obowiązki wynikające z odrębnych przepisów, szczególnie w zakresie: służby dyplomatycznej i konsularnej, obronności państwa, polityki w sprawach paszportowo-wizowych, obywatelstwa i turystyki, spraw związanych z obrotem prawnym z zagranicą, żeglugi morskiej, zawierania konwencji konsularnych itd. Zgodnie ze statutem MSZ z dnia 17.07.1998 r. MSZ jest urzędem administracji rządowej obsługującym Ministra Spraw Zagranicznych, działającym pod jego bezpośrednim kierownictwem. Kieruje on MSZ przy pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu oraz dyrektora generalnego. Minister może tworzyć rady i zespoły jako organy pomocnicze lub opiniodawczo-doradcze o charakterze stałym lub doraźnym. W skład MSZ wchodzi wiele komórek administracyjnych dzielących się na terytorialne, funkcjonalne i administracyjne . 8 VIII 1998 r. ustawą o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz zakresie działania ministrów.

W zgodności ze statutem MSZ z 17 lipca 1998 r. w skład MSZ RP wchodzą następujące komórki organizacyjne 1) Gabinet Polityczny ministra, 2) Sekretariat Ministra, 3) Biuro Dyrektora generalnego, 4)Departament Strategii i Planowania Polityki, 5)Departament Polityki Bezpieczeństwa, 6)Departament Krajów Pozaeuropejskich i Systemu Narodów Zjednoczonych, 7)Departament Polityki Europejskiej, 8) Departament Spraw Prawnych i Konsularnych, 9) Departament Dyplomacji Kulturalnej, 10)Departament Integracji Europejskiej, 11)Departament Polityki Bezpieczeństwa Europejskiego, 12) Departament Polityki Eksportowej, 13)Departament Europy Wschodniej, 14)Departament Ameryki Północnej, 15) Departament Azji, Australii i Ameryki Łacińskiej, 16)Departament Afryki i Bliskiego Wschodu , 17) Departament do Spraw Politycznych ONZ, 18) Departament do Spraw Ekonomiczno-Społecznych ONZ, 19) Departament Europy Zachodniej, 20) Departament Europy Środkowej i Południowej, 21)Departament Konsularny, 22)Departament Polonii, 23) Departament Prawny, 24) Departament Traktatowy, 25)Departament Polityki Kulturalno-Naukowej, 26) Departament Promocji, 27) Departament Systemu Informacji, 28) Departament Unii Ekonomicznych, 29) Departament Instytucji Europejskich i Polityki Regionalnej, 30) Departament Analiz Ekonomicznych, 31) Protokół Dyplomatyczny, 32) Biuro Kadr, 33)Biuro Szkolenia, 34) Biuro Administracji, 35)Biuro Finansów, 36) Biuro Informatyki i Łączności, 37) Biuro Spraw Obronnych, 38)Archiwum.

Przy Ministerstwie działa, jako jednostka wyodrębniona, Gospodarstwo Pomocnicze „Zarząd Obsługi”.

Obecnie we wszystkich krajach świata problematyką międzynarodową oprócz MSZ zajmują się także inne centralne organy państwowe, wyposażone w odpowiedni zakres kompetencji w określonej dziedzinie stosunków międzynarodowych, w tym handlowo - gospodarczej.

W czasach współczesnych doszło do rozkwitu różnych form organów do spraw realizacji stosunków międzynarodowych, działających w zdecydowanej większości na podstawie skodyfikowanych norm prawa międzynarodowego. Do organów państwa działających za granicą zalicza się obecnie stałe misje dyplomatyczne, stałe misje i przedstawicieli państw przy organizacjach międzynarodowych, urzędy konsularne, przedstawicielstwa handlowe, misje specjalne( tzw. ad hoc). Do organów państw za granicę zalicza się również tzw. ośrodki kulturalno - propagandowe, oddziały wojskowe, okręty wojenne, samoloty wojskowe, misje wojskowe, oddziały biorące udział w doraźnych siłach zbrojnych ONZ, a także przedstawicieli państw w różnych komisjach międzynarodowych.

Stałe misje dyplomatyczne - najważniejsza rola (ambasady, poselstwa). Jest to specyficzny, stały organ państwa wysyłającego dla reprezentowania go i wykonywania innych funkcji dyplomatycznych w państwie przyjmującym. Misja dyplomatyczna to faktycznie „biuro” szefa misji dyplomatycznej, składające się z zespołu funkcjonariuszy merytorycznych i pracowników techniczno - administracyjnych, będących urzędnikami państwa wysyłającego. Misja istnieje niezależnie od zmieniającego się jej składu osobowego (rotacja). Nie posiada ona podmiotowości w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego i nie może stawać w jego sądach. Bezpośrednią więc odpowiedzialność za jej działalność ponosi państwo wysyłające. Chroni ją w tej działalności nietykalność i immunitet jurysdykcyjny. Misja może więc być otwarta tylko przez podmiot prawa międzynarodowego. Oba podmioty muszą się wzajemnie uznawać i muszą na otwarcie misji wyrazić zgodę. Postrzegana jest przy tym zasada suwerennej równości państw i zasada wzajemności. Współcześnie można mówić o następujących kategoriach misji dyplomatycznych:

Oraz misje dyplomatyczne nowego typu:

Przeważnie w skład misji wchodzą komórki organizacyjne:

Mogą też istnieć inne komórki organizacyjne. Misja dyplomatyczna jest więc oficjalnym urzędem państwa wysyłającego, o charakterze przedstawicielskim, który znajduje się i działa na terytorium państwa przyjmującego, kierowanym przez właściwie upełnomocnionego przedstawiciela dyplomatycznego, jednoosobowo odpowiedzialnego za działalność misji. Misja dyplomatyczna działa na podstawie dyrektyw i poleceń swego rządu ( poprzez MSZ). Dysponuje właściwymi środkami finansowymi. Może otwierać konta w bankach i dysponować majątkiem ruchomym i nieruchomym, aby realizować funkcje dyplomatyczne; majątek ten korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Nie posiada ona jednak osobowości prawnej w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego. Misja dyplomatyczna uprawniona jest do zajmowania się w imieniu państwa wysyłającego praktycznie wszystkimi sprawami. W Polsce misje dyplomatyczne ustanowione są na podstawie decyzji ministra spraw zagranicznych i podlegają funkcyjnie i organizacyjnie wyłącznie ministerstwu spraw zagranicznych. Na czele ambasady stoi z reguły przedstawiciel dyplomatyczny w randze ambasadora, a na czele poselstwa poseł. Jak nie oni to tę funkcję pełni „charge d'affaires” akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych. Różnica między ambasadą a poselstwem ma obecnie jedynie znaczenie protokolarne i częściowo polityczne; przejaw obniżenia szczebla stosunków oficjalnych między krajami- utrzymanie stosunków dyplomatycznych na szczeblu poselstw. W świetle konwencji wiedeńskiej z 1961 r. misje dyplomatyczne są dwojakiego szczebla: ambasada i poselstwo. Różnica między nimi jest identyczna jak między ambasadorem a posłem, a więc wyłącznie protokolarno-prestiżowa, gdyż zakres ich przywilejów i immunitetów jest jednakowy. Instytucja poselstwa faktycznie należy już do przeszłości.

Szef misji dyplomatycznej-reprezentując swe państwo, jego interesy i interesy obywateli w państwie przyjmującym szef misji dyplomatycznej korzysta z ogólnego pełnomocnictwa bez konieczności posiadania specjalnych, ad hoc, pełnomocnictw. Wynika ono z listów uwierzytelniających. Jeśli chodzi o zaciąganie zobowiązań w formie podpisywania umowy, to szef misji dyplomatycznej może bez specjalnego pełnomocnictwa jedynie wyrazić zgodę na przyjęcie tekstu umowy (parafować) i to tylko w stosunkach między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym. Przedstawiciel dyplomatyczny państwa akredytowany jest bądź przy głowie danego państwa, bądź ministrze spraw zagranicznych, lub organizacji międzynarodowej. Ma charakter przedstawicielski. Może być dezawuowany jedynie przez swój rząd (głowę państwa), odwoływany i zastępowany przez inną osobę. Rząd państwa wysyłającego ponosi w całej rozciągłości odpowiedzialność za działalność swego przedstawiciela dyplomatycznego. Szef misji dyplomatycznej pełni rolę koordynatora całokształtu interesów i działań swego państwa w państwie urzędowania; prowadzi też „na co dzień” dialog i rokowania z władzami państwa przyjmującego oraz koordynuje, inicjuje i śledzi rozwój współpracy dwustronnej.

Kurierzy dyplomatyczni wchodzą w zasadzie w skład służby dyplomatyczno -konsularnej. Dzielą się na kurierów ad hoc i kurierów zawodowych. Kurierzy mogą być: dyplomatyczni, konsularni wysyłani przez misje specjalne i delegacje państwowe oraz organizacje międzynarodowe. Z 1961 r. Konwencja wiedeńska reguluje status kuriera dyplomatycznego. Nowością wprowadzoną w 1961 r. jest to, że poczta dyplomatyczna może być powierzona kapitanowi powierzanego statku handlowego (nie są uważane za kurierów, ale pełnią ich funkcje), a z 1963 r. może też być powierzona kapitanowi statku morskiego.

Specjalne organy quasi-dyplomatyczne (quasi-dyplomacja) i quasi-konsularne. Praktyka zna przypadki powoływania specjalnych organów pełniących faktycznie funkcje misji dyplomatycznych między państwami, a mianowicie przedstawicielstw politycznych. Ma to przeważnie miejsce w sytuacji niecałkowitego uregulowania spraw związanych z zakończoną wojną lub brakiem uznania. Specyficzny rodzaj omawianych organów państwowych stanowią tworzone od 1971 roku przez Libię tzw. Biura Ludowe (tylko te przywileje i immunitety, które są przyjmowane przez państwo przyjmują je). Również w sytuacji, gdy państwa nie uznają się wzajemnie lub gdy uznanie to jest tylko częściowe, np. de facto mogą one ustanowić dla utrzymywania kontaktów między sobą stałe misje polityczne (od marca 1979 roku misje takie funkcjonowały między Stanami Zjednoczonymi a CHRL ←miały one quasi-dyplomatyczny charakter i nosiły nazwy biur łącznikowych, korzystały z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych).

W praktyce więc, obok oficjalnych organów przedstawicielskich suwerennych państw, ustanawiane są także stałe i tymczasowe misje polityczne, np. przez władze (rządy) narodów walczących o swe wyzwolenie narodowe. Misje te mają jednak tzw. quasi-dyplomatyczny status i korzystają jedynie z przywilejów i immunitetów przyznawanych im przez państwo przyjmujące. Nie reprezentują one oficjalnie państwa i nie mają dyplomatycznego charakteru, mimo że pełnią niektóre oficjalne funkcje za zgodą państwa przyjmującego. Funkcje takie w określonych okolicznościach mogą pełnić m.in. izby handlowe, biura turystyczne, agencje informacyjne itp.

Urzędy konsularne ← zawodowe i honorowe są to organy zagraniczne państwa do spraw realizacji stosunków konsularnych z innymi państwami. Urzędy konsularne reprezentują interesy państwa jedynie w ściśle określonym zakresie, to znaczy stosunków konsularnych, konsularnych więc w zakresie znacznie węższym aniżeli misje dyplomatyczne, które upoważnione są do reprezentowania całokształtu interesów państwa wysyłającego w państwie przyjmującym. W Polsce ustanowione są one na podstawie decyzji ministra spraw zagranicznych i organizacyjnie oraz funkcyjnie podlegają MSZ.

Biura radcy handlowego oraz stanowiska radcy, sekretarza ekonomicznego, finansowego itp.

Instytut kulturowy, ośrodki informacyjne (zwane są różnie, m.in. instytutami kultury, ośrodkami informacji, instytutami polskimi, domami kultury, a nawet stacjami naukowymi. Podlegają one organizacyjnie bądź funkcyjnie MSZ, ministerstwu kultury lub innemu centralnemu organowi państwowemu (np. W Polsce instytuty kultury powoływane są na podstawie zarządzeń Ministra Spraw Zagranicznych; nadzór nad ich działalnością sprawuje dyrektor Departamentu Dyplomacji Kulturalnej; w 1999 roku działało 15 instytutów polskich za granicą i tyle samo instytutów obcych państw w Polsce).

Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych i delegacje na konferencje. Ważna rola dyplomacji wielostronnej lub konferencyjnej. Różne formy współpracy wielostronnej ← zwłaszcza konferencje. Konwencja Wiedeńska z 14.03.1975 roku o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym..

Misje specjalne ad hoc ← misje takie w odróżnieniu od stałych misji dyplomatycznych, mają charakter czasowy. Misje specjalne mają wszechstronne zastosowanie i w poważnym stopniu przyczyniają się do realizacji założeń polityki zagranicznej państwa. Współcześnie występuje znaczne zróżnicowanie charakteru misji specjalnych. A funkcje i zadania misji specjalnych mogą być różnorodne, faktycznie wszystkie sprawy interesujące państwa m.in. przeprowadzenie rokowań, podpisanie umów, przedyskutowanie sytuacji w danym państwie czy regionie, rozwój stosunków dwustronnych, załatwienie kwestii spornych, mogą też być misje polityczne-ceremonialne. Współcześnie bardzo liczne misje wysyłane są w celu załatwienia spraw technicznych, często o charakterze wąskospecjalistycznym. Misja specjalna pozwala także na podniesienie szczebla kontaktów między państwami nawet do najwyższego szczebla i spożytkowanie wiedzy specjalistów z określonych dziedzin, którymi nie dysponuje stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne.

Oddziały wojskowe ← organy wysyłające z określonego zakresu przywilejów i immunitetów. Współcześnie status takich oddziałów określany jest każdorazowo na podstawie umowy międzynarodowej. Członkom obcych sił zbrojnych przyznaje się ograniczony immunitet jurysdykcyjny ze względu na zasadę suwerenności państwowej. Z nieograniczonego immunitetu jurysdykcyjnego korzystają zazwyczaj jedynie wojska okupacyjne. Umowy o statusie sił zbrojnych na terytorium państwa przyjmującego powinny mieć charakter tymczasowy. Decyzję o wyznaczeniu żołnierza do pełnienia służby za granicą podejmuje minister obrony narodowej, natomiast przy wyznaczaniu żołnierza do służby w przedstawicielstwie wojskowym przy organizacjach międzynarodowych albo bezpośrednio w jej strukturach konieczne jest także uzgodnienie z ministrem spraw zagranicznych.

Misje wojskowe mogą mieć charakter stały lub tymczasowy; mogą one działać samodzielnie lub wchodzić w skład organów międzynarodowych składających się z kilu państw. Misje wojskowe korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Są one przyznawane na podstawie specjalnych porozumień między zainteresowanymi państwami lub na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego. Współcześnie do misji wojskowych o charakterze tymczasowym może mieć zastosowanie Konwencja o misjach specjalnych z 1969 roku, jeśli zgodzą się na to zainteresowane państwa.

Okręty wojenne i inne rządowe jednostki pływające używane do celów niehandlowych ← zgodnie z międzynarodowym prawem zwyczajowym okręty wojenne należące do sił zbrojnych państwa wysyłającego są jego organami i korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego, zarówno na morzu otwartym jak i na obcych wodach terytorialnych. 1982 r.(9.12) Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza. Okręt nie może zagrażać pokojowi, porządkowi publicznemu lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego. Okręt wojenny nie może też podejmować działań przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości państwa nadbrzeżnego. Okręt podwodny zobowiązany jest płynąć przez morze terytorialne na powierzchni i z podniesioną banderą swego państwa.

Przedstawiciele państw w komisjach międzynarodowych i misjach obserwatorów-głównie tworzone pod auspicjom ONZ,OBWE i Unii Europejskiej. Na podstawie specjalnych porozumień członkowie takich komisji korzystają zazwyczaj z przywilejów i immunitetów-faktycznie dyplomatycznych. W odróżnieniu jednak od funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych są oni mianowani i odwoływani przez państwo wysyłające według ustalonej w porozumieniu procedury i podlegają jurysdykcji tego państwa.

Doraźne siły ONZ -powoływane są na podstawie specjalnych porozumień zawieranych przez Sekretarza Generalnego ONZ z poszczególnymi państwami w celu pełnienia misji o charakterze pokojowym. Powoływanie obecnie na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa, doraźne siły zbrojne ONZ mają charakter dwojaki: międzynarodowy i narodowy. Na podstawie specjalnych porozumień zawieranych między ONZ a państwem przyjmującym Doraźne Siły Zbrojne ONZ korzystają na terytorium tego państwa z szerokiego zakresu przywilejów i immunitetów „przysługującego funkcjonariuszom organizacji należących do systemu ONZ”. Dla zwiększenia ochrony osób zaangażowanych w różnych komisjach ONZ została przyjęta 9.09.1994 r. przez zgromadzenia ogólne NZ konwencja o bezpieczeństwie personelu ONZ i personelu współdziałającego. Konwencja ta wprowadza zasadę ścigania i karania osób, które dopuściły się zamachów na członków personelu zaangażowanego przez ONZ w charakterze: członków wojskowych, policyjnych oraz cywilnych jednostek biorących udział w operacjach ONZ.

4. USTANAWIANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH

Stosunki Dyplomatyczne- to oficjalne(urzędowe) stosunki miedzy uznającymi się nawzajem suwerennymi państwami lub innymi podmiotami prawa międzynarodowego, utrzymujące miedzy sobą normalne, a nawet przyjacielskie polityczne stosunki. Stosunki dyplomatyczne stanowią podstawową formę wzajemnych stosunków miedzy państwami, wciąż odgrywającymi główną rolę w stosunkach międzynarodowych. W realizacji stosunków dyplomatycznych państwa bierze udział wiele czynników. Wszystkie te czynniki nazywa się nierzadko zbiorczą „służbą zagraniczną”, choć w wielu państwach przez to rozumie się służbę dyplomatyczno - konsularną. Stosunki dyplomatyczne, podobnie jak sama dyplomacja wiążą się z realizacją polityki zagranicznej państwa w ramach prawa międzynarodowego, międzynarodowego tym przewidzianych przez konwencje wiedeńskie funkcji dyplomatycznych, konsularnych lub organizacji międzynarodowych czy też specjalnych, realizowanych przez misje specjalne (ad hoc). O stosunkach dyplomatycznych można mówić jedynie między suwerennymi państwami i gdy realizowane są przez specjalnie do tego upoważnionych funkcjonariuszy państwowych, stanowiących służbę dyplomatyczną. Misja dyplomatyczna i MSZ służą jako główny kanał do komunikowania się między rządami i prowadzenia rokowań, szczególnie w kwestiach politycznych oraz do realizacji wielu innych funkcji. Stosunki dyplomatyczne stanowią nadal zasadnicze ogniwo w stosunkach miedzy państwami, które to państwa wciąż odgrywają podstawową rolę w stosunkach międzynarodowych. Nierzadko same stosunki dyplomatyczne służą jako instrument realizacji polityki zagranicznej.

Prawo legacji stanowi jeden z podstawowych atrybutów suwerenności państwowej i oznacza uprawnienie podmiotu prawa międzynarodowego do wysyłania swoich i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych, jednakże tylko za obopólną zgodą zainteresowanych stron. Jest to prawo podmiotu prawa międzynarodowego do utrzymania lub nieotrzymania stosunków dyplomatycznych z drugim podmiotem tego prawa. Zasada suwerennej równości państw przy ustanawianiu stosunków dyplomatycznych znalazła potwierdzenie w art.2 Konwencji Wiedeńskiej z 161 roku.(„ ustanowienie stosunków dyplomatycznych następuje za wzajemną zgodą”).Państwo nie ma prawno międzynarodowego obowiązku wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych bądź też przyjmowania obcych wyłącznie na podstawie jasno wyrażonej własnej woli i decyzji. Prawo wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych należy wyłącznie do kompetencji państwa wysyłającego, podobnie jak prawo ich przyjęcia lub odmowy ich przyjęcia należy do kompetencji państwa przyjmującego. Kompetencje te określa Konwencja Hawańska z 1928 roku (art.8 „ żadne państwo nie może akredytować swoich przedstawicieli dyplomatycznych w innych państwach bez ich uprzedniego wyrażenia na to zgody”, dodając, że „państwa mogą odmówić przyjęcia przedstawiciela innego państwa lub, gdy już przyjęty, mogą żądać jego odwołania, przy czym nie mają obowiązku uzasadniania takiej decyzji”). Można natomiast mówić o obowiązku polityczno- moralnym utrzymania stosunków między państwami jako warunku i czynniku sprzyjającym pokojowemu rozwojowi stosunków i współpracy między państwami. Odmowa realizacji „prawa legacji” przez jedno z państw wynika zazwyczaj z braku gotowości utrzymania przez nie i rozwijania przyjaznych i pokojowych „stosunków z drugim państwem”. U podstaw prawa legacji leżą suwerenne uprawnienia państw zarówno do nawiązania stosunków dyplomatycznych, jak i ich utrzymania, zgodnie z suwerennie wyrażoną wolą obu stron. Każda ze stron może też na podstawie swej suwerennej woli zerwać lub zawiesić stosunki dyplomatyczne i żądać wycofania obcej misji dyplomatycznej.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych następuje zazwyczaj na podstawie pisemnego porozumienia obu zainteresowanych stron. Do oceny państwa utrzymującego jednostronnie swą misje dyplomatyczną w drugim państwie należy, czy może tolerować taki stan, który może być podyktowany jego specyficznymi interesami. W takiej sytuacji Konwencja Wiedeńska z 1961 r. daje możliwość akredytowania szefa misji mającej siedzibę w innym państwie lub wyznaczyć członka personelu dyplomatycznego. Państwo wysyłające może także ustanowić misje dyplomatyczną kierowaną przez „charge d'affaires ad interim”, podlegającą szefowi misji mającej siedzibę w innym państwie. Na państwie wysyłającym ciąży przy tym obowiązek dokonania odpowiedniej ratyfikacji z zainteresowanym państwem przyjmującym. Ponadto taka akredytacja może mieć miejsce jedynie w przypadku, jeżeli którekolwiek z państw przyjmujących wyraźnie się temu nie sprzeciwi. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych daje podstawę polityczną i prawną do bezpośredniego komunikowania się między obu państwami bez pośrednictwa państw trzecich, trzecich tym sprawowania bezpośredniej opieki nad swymi obywatelami oraz realizacji innych funkcji określonych przez prawo międzynarodowe. Stanowi też podstawę do ustanowienia w tym celu w obu państwach misji dyplomatycznych i urzędów konsularnych lub realizacji funkcji dyplomatycznych i konsularnych nawet bez ustanowienia w sensie fizycznym tych misji i urzędów. Wtedy funkcje te realizowane są bądź bezpośrednio przez państwo wysyłające np. przez wysyłanie misji ad hoc, za pośrednictwem jego misji dyplomatycznej w państwie trzecim lub też za pośrednictwem państwa trzeciego.

Prawo wewnętrzne państwa (zazwyczaj konstytucja) określa organy uprawnione do realizacji prawa legacji podmiotu prawa międzynarodowego. Prawo to należy do kompetencji: głowy państwa lub w przypadku narodu walczącego o przywrócenie niepodległości do naczelnego organu ruchu wyzwoleńczego. Prawo to realizowane jest przeważnie przez przedstawicieli dyplomatycznych państwa. Wyjątkowo mogą to też być przedstawiciele konsularni lub inni przedstawiciele (organy), których według naszego swobodnego wyboru może określić państwo wysyłające. Wyjątkowo prawo legacji może być przekazane także innemu podmiotowi prawa międzynarodowego, Np. prawo to w imieniu Monaco wykonuje Francja.

W aspekcie stosunków dyplomatycznych uznanie państwa ma bardzo istotne znaczenie praktyczne. Podstawą prawną do nawiązania lub kontynuowania stosunków dyplomatycznych jest uznanie danego państwa przez inne państwa i szerzej społeczność międzynarodową. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych jest zawsze równoznaczne z uznaniem państwa de iure. Uznanie de facto jest uznaniem niepełnym i warunkowym, które można odwołać. Jedynie uznanie de iure jest ostateczne i bezwarunkowe. Może też być uznanie przedwczesne. Uznanie państwa następuje bądź w formie specjalnego aktu (notyfikacja) stwierdzającego fakt takiego uznania lub w sposób dorozumiany na podstawie faktów konkludentnych, zwłaszcza przez nawiązanie lub kontynuowanie stosunków dyplomatycznych, dyplomatycznych nawet konsularnych.

Uznanie rządu ma znaczenie, gdy nowy rząd dochodzi do władzy w drodze poza konstytucyjnej, m.in. w wyniku przewrotu lub rewolucji. Uznanie rządu jest faktycznie równoznaczne z uznaniem państwa. W przypadku normalnej, zgodnej z porządkiem konstytucyjnym zmiany rządu nie jest wymagane jego formalne uznanie. Kontynuowanie stosunków dyplomatycznych z danym państwem jest formą milczącego uznawania jego kolejnych rządów. Są przypadki, gdy rząd jest powołany po zamachu stanu lub są dwa rządy. Wtedy państwo wysyłające decyduje czy lub z którym rządem będzie utrzymywać stosunki dyplomatyczne. Pierwszeństwo powinien mieć rząd legalnie sprawujący władzę. Jednak istnieje doktryna, że w tym przypadku obowiązuje kryterium efektywności - czy dany rząd sprawuje rzeczywistą władzę na terytorium całego państwa i czy jest zdolny do reprezentowania swego państwa wobec zagranicy. Natomiast Konwencja Hawańska z 1928 roku mówi, że ani zmiana głowy państwa, ani rządu lub reżimu politycznego nie kładzie kresu misji przedstawiciela dyplomatycznego w tym państwie. Jednak w praktyce to postanowienie nie zawsze jest przestrzegane. Zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie oznacza cofnięcia uznania dla samego państwa, a jedynie dla rządu.

Podmiotami prawa legacji w praktyce są nie tylko suwerenne państwa, lecz mogą nimi być również niektóre organizacje międzynarodowe, niektóre rządy emigracyjne, organy ruchu wyzwolenia narodowego stojące na czele narodu walczącego o swą niepodległość.

Konfederacja oznacza związek dwóch lub więcej suwerennych państw, mających wspólny centralny organ w celu realizacji określonego zakresu przekazywanych mu uprawnień. W systemie konfederacji poszczególni jej członkowie zachowują zazwyczaj prawo legacji, ale jest to też możliwość korzystania z tego prawa przez konfederację jako całość.

Federacja z punktu widzenia prawa międzynarodowego traktowana jest jak państwo jednolite, niezależne od stopnia autonomii wewnętrznej jej części składowych. Jednostki federalne nie są państwami suwerennymi. Mają takie kompetencje jedynie, jakie im zostały przyznane w konstytucji federalnej. Polityka zagraniczna i dyplomacja zazwyczaj całkowicie wyłączone są z zakresu kompetencji jednostek federalnych. Na zewnątrz federacja jako jedyny nosiciel suwerenności w stosunkach międzynarodowych występuje jako jednolite państwo, niezależne od stopnia decentralizacji wewnętrznej władzy. Analogicznie jak w państwie jednolitym głowa państwa federalnego reprezentuje je na zewnątrz, mianuje i odwołuje ambasadorów oraz przyjmuje listy uwierzytelniające od ambasadorów obcych państw. Jednostki federalne nie mają ani aktywnego, ani pasywnego prawa legacji, prawa przynależności do organizacji międzynarodowych, występowania przed trybunałami międzynarodowymi itp.

Współczesne prawo międzynarodowe wyklucza możliwość utraty podmiotowości prawnomiędzynarodowej państwa na skutek okupacji jego terytorium. Zachowuje ono również prawo legacji. Rząd emigracyjny korzysta z prawa legacji do czasu ustania okupacji. Rząd ten reprezentuje swoje państwo i naród. Problem jest, gdy trwa wojna domowa i są dwa rządy (teoretycznie prawo legacji ma rząd efektywnie sprawujący władzę jednak w praktyce bywa różnie).

5. FUNKCJE DYPLOMATYCZNE

a) Pojęcie funkcji dyplomatycznych obejmuje faktycznie całokształt urzędowej działalności misji dyplomatycznej, związanej z utrzymaniem stosunków dyplomatycznych i realizacją oficjalnych stosunków między podmiotami prawa międzynarodowego. Konwencja z jednej strony określa pozytywne aspekty działalności dyplomatycznej, z drugiej strony mocno akcentuje fakt, iż funkcje dyplomatyczne muszą być wykonywane „ w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe” i „legalnymi sposobami”.

  1. Funkcja reprezentacyjna. Jej celem jest m.in. stwarzanie sprzyjającego klimatu dla rozwoju stosunków dwustronnych. Szef misji dyplomatycznej reprezentuje państwo wysyłające jako całość, jako podmiot prawa międzynarodowego. Funkcja reprezentowania państwa wysyłającego oznacza więc działania przedstawiciela dyplomatycznego w imieniu swego państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego, a nie np. we własnym imieniu. Jego oświadczenia i akty są wiążące dla państwa wysyłającego, angażując jego odpowiedzialność międzynarodową. Szef misji dyplomatycznej zwolniony jest z obowiązku przedstawienia pełnomocnictw przy zawieraniu umów międzynarodowych-jednak tylko w odniesieniu do przyjęcia tekstu umowy między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym. Stały przedstawiciel dyplomatyczny może również reprezentować swe państwo w każdej organizacji międzynarodowej, jak również brać udział w jego imieniu i z jego upoważnienia w konferencjach i spotkaniach międzynarodowych. Funkcje protokolarne i ceremonialne wciąż zajmują znaczną część czasu dyplomaty. Funkcja reprezentowania swego państwa ma bardzo szerokie znaczenie.

  2. Opieka dyplomatyczna. Jest to ochrona w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe głównie w przypadku naruszenia zobowiązań międzynarodowych lub tzw. minimalnego standardu, z jakiego na podstawie prawa międzynarodowego powinni korzystać cudzoziemcy na terytorium obcego państwa.

  3. Funkcja negocjacyjna. Prowadzenie rokowań z władzami państwa przyjmującego. To nie tylko bezpośredni udział szefa misji dyplomatycznej w procesie przygotowań i w samych rokowaniach, mających na celu zawarcie umów między państwem wysyłającym a przyjmującym, lecz tez prowadzenie z władzami państwa przyjmującego rokowań i dialogu na co dzień w różnych kwestiach stosunków bilateralnych, a niekiedy także wychodzących poza ten zakres. Do realizacji tej funkcji przedstawiciel dyplomatyczny nie potrzebuje specjalnych pełnomocnictw, gdyż wynikają one z jego listów uwierzytelniających. Bezpośrednie rokowania dyplomatyczne są najbardziej rozpowszechnionym w praktyce międzynarodowej skutecznym i elastycznym środkiem załatwiania spraw i sporów między państwami. Rokowania dzielą się na dwustronne i wielostronne, czyli z udziałem większej liczby państw, głównie w formie konferencji międzynarodowych. Rokowania dyplomatyczne nazywane są też bezpośrednimi, gdyż prowadzone są bezpośrednio między zainteresowanymi stronami. Rokowania odbywają się przede wszystkim w drodze bezpośredniego ustnego przekazywania stanowiska stron. Mogą się też toczyć one drogą pisemną. Sztuka negocjacji wymaga specjalnych kwalifikacji i doświadczenia oraz bardzo dobrej znajomości języka. Rokowania wciąż pozostają podstawowym sposobem uzgadniania woli państw, zasad współpracy między nimi i załatwiania sporów międzynarodowych, mimo że w ostatnich czasach znacznie wzrosła rola dyplomacji wielostronnej, konferencyjnej. Nierzadko służą one także wyjaśnieniu różnic w poglądach między państwami. Brak stosunków dyplomatycznych między państwami, a nawet sytuacja konfliktowa nie wyklucza możliwości prowadzenia rokowań, które służą przywróceniu pokoju i normalizacji stosunków między zainteresowanymi państwami. Szefowie misji dyplomatycznej upoważnieni są do pertraktowania w imieniu państwa wysyłającego we wszystkich kwestiach stosunków bilateralnych, a nawet multilateralnych. Prowadzenie rokowań i podejmowanie zobowiązań międzynarodowych jest atrybutem władzy wykonawczej, czyli rządu który prowadzi je sam (premier, wicepremier) lub za pośrednictwem resortów odpowiedzialnych za stosunki międzynarodowe, a szczególnie ministra spraw zagranicznych. W dzisiejszych czasach rokowania prowadzone są często przez specjalistów z innych niż MSZ resortów. Rokowania nie zawsze kończą się zawarciem umowy.

e) Funkcja informacyjna. Zaznajomienie się z założeniami polityki wewnętrznej oraz zagranicznej państwa przyjmującego. Konwencja Wiedeńska akcentuje konieczność wypełniania tej funkcji w legalny sposób-respektowanie norm prawnych i zwyczajowych państwa przyjmującego, poszanowanie jego suwerenności i zasady niemieszania się do spraw wewnętrznych. Przedstawiciel dyplomatyczny ma znacznie ułatwioną realizacje tej funkcji poprzez najnowsze środki łączności. Władze państwa wysyłającego mogą też otrzymywać informacje z innych źródeł, np. służb wywiadowczych.

f) Funkcja promocyjna w dziedzinie stosunków politycznych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych. Funkcja promocyjna została określona jako „ popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym, a państwem przyjmującym” oraz rozwijanie pomiędzy nimi stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych. Rozwijanie stosunków gospodarczych należy do podstawowych zadań współczesnej dyplomacji.

g) Funkcja konsularna. W strukturze organizacyjnej misji pojawiły się wydziały i stanowiska konsularne, które pod względem zakresu kompetencji i pełnionych funkcji niczym faktycznie sienie różnią od klasycznych urzędów konsularnych. Możliwość ich tworzenia potwierdziła i sprecyzowała Konwencja Wiedeńska z 1963 roku. Szef misji dyplomatycznej kontroluje i koordynuje działalność urzędów konsularnych swego państwa, funkcjonujących w państwie lub państwach jego akredytacji. Możliwość wzajemnego uzupełniania się działalności dyplomatycznej i konsularnej w państwie przyjmującym. Opieka dyplomatyczna nad obywatelami rozszerza i wzmacnia klasyczną niejako funkcję konsularną ochrony interesów państwa wysyłającego i jego obywateli.

Zgodnie z normami prawa dyplomatycznego misja dyplomatyczna po odpowiedniej notyfikacji państwu przyjmującemu i za jego zgodą może sprawować w państwie przyjmującym opiekę nad interesami państwa trzeciego i jego obywateli. Konwencja Wiedeńska z 1961 roku przewiduje także możliwość zarówno w przypadku zerwania stosunków dyplomatycznych, jak i w sytuacji, gdy misja państwa trzeciego została z innych powodów na stałe lub czasowo odwołana. Konwencja Wiedeńska wychodzi naprzeciw tym państwom, które przeważnie z powodów ekonomicznych nie utrzymują swych misji. Art. 46 Konwencji ←państwo wysyłające może również za uprzednią zgodą państwa przyjmującego, podjąć się czasowo ochrony interesów jego i jego obywateli. W razie zerwania lub zawieszenia stosunków dyplomatycznych państwo reprezentujące interesy państwa trzeciego nie jest zobowiązane do angażowania się w sprawę obrony polityki i prestiżu państwa, którego interesy reprezentuje. Reprezentowanie interesów państwa trzeciego powinno mieścić siew ramach funkcji, na które godzi się państwo przyjmujące. Państwo, które podjęło się opieki nad państwem trzecim ma funkcje ograniczone do sprawowania pieczy nad interesami państwa trzeciego i jego obywateli. Przedstawiciele tego państwa są kanałem komunikacji dyplomatycznej między władzami państwa przyjmującego i państwa trzeciego. Koszty związane ze sprawowaniem opieki ponosi państwo korzystające z opieki.

Konwencja Wiedeńska z 1961 roku art.6 głosi, że dwa lub więcej państw może akredytować tę samą osobę jako szefa misji w innym państwie, chyba że państwo przyjmujące się temu sprzeciwi; art. 46 zezwala na reprezentowanie interesów państwa trzeciego ← Konwencja potwierdziła aprobatę dla wcześniejszych inicjatyw o tworzeniu wspólnych przedstawicielstw dyplomatycznych nie tylko dwóch, lecz w razie potrzeby także kilku państw. Potwierdziła to też Konwencja z 1963 i 1975 roku (Wiedeńskie). Status prawny takiego wspólnego przedstawicielstwa niczym nie różni się od pojedynczego. Mogą jednak w praktyce pojawić się nowe problemy, gdy pojawią się rozbieżności interesów. Np. w ramach UE zaczyna się kształtować praktyka coraz ściślejszego współdziałania Przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw członkowskich.

6. PRZEDSTAWICIELE DYPLOMATYCZNI

- ogólnie dzieli się przedstawicieli na stałych (zwyczajnych), działających w stałych misjach dyplomatycznych, a więc wypełniających funkcje o charakterze stałym oraz tymczasowych (nadzwyczajnych) wysyłanych w misjach specjalnych, aby wypełnić określone zadania, głownie stanowiących tzw. dyplomację ad hoc (takiego podziału dokonano w Konwencji Hawańskiej w 1928 roku).

- Regulamin Wiedeński z 19.03.15 roku po raz pierwszy dokonał podziału szefów misji dyplomatycznych na trzy klasy ← z niewielkimi zmianami obowiązuje obecnie, potwierdzone na Konwencji z 1961 roku (zmiany-Konwencja pominęła w klasie pierwszej tytuł legatów jako wysyłanych przez papieża wyłącznie w misjach specjalnych oraz przewidzianą przez Protokół Akwizgrański z 21.11.1818 roku klasę ministrów-rezydentów wysyłanych przeważnie do krajów zależnych).

Konwencja Wiedeńska wprowadziła trzy klasy:

  1. ambasadorów i nuncjuszów-akredytowanych przy głowach państwa oraz innych szefów misji równorzędnego szczebla

  2. posłów, ministrów i internuncjuszów akredytowanych przy głowach państw

  3. charge d'affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

Współczesne prawo dyplomatyczne pozostawia więc państwu całkowitą suwerenną swobodę decydowania o klasie przedstawiciela w innym państwie. W praktyce na zasadzie wzajemności państwa wymieniają między sobą szefów misji dyplomatycznych tej samej klasy. Współcześnie różnice między trzema klasami szefów misji dyplomatycznej są czysto formalne, protokolarne i wynikają z tradycyjnego podziału obowiązującego w przeszłości. Obecnie państwa wymieniają z zasady przedstawicieli najwyższej klasy.

Do pierwszej klasy należą przedstawiciele dyplomatyczni państw posiadający rangę (tytuł) „ambasadorów nadzwyczajnych i pełnomocnych”. Mandat do ich pełnienia zostaje im udzielony aktem nominacji, a potwierdzony jest przyjęciem listów uwierzytelniających.

Druga klasa to szefowie misji dyplomatycznych posiadający tytuł posłów (nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych) lub ministrów (pełnomocnych) oraz internuncjuszów, którzy są akredytowani przy głowach państw.

Członkowie trzeciej klasy są akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych. Różnica między nimi a dwiema poprzednimi klasami wyraża się głównie w zakresie precedencji, a nie kompetencji, obowiązków. Charge d'affaires dzielą się na dwie klasy: stałych (powoływanych na to stanowisko przez Ministra Spraw Zagranicznych państwa wysyłającego do pełnienia funkcji w charakterze stałego szefa misji dyplomatycznej) oraz tymczasowych (powoływanych przeważnie przez stałych szefów misji do pełnienia funkcji w charakterze szefa misji w przypadku tymczasowej jego nieobecności lub niemożności pełnienia funkcji-wyjazd, choroba). Ambasador, poseł lub stały charge d'affaires może bowiem na czas swej nieobecności tymczasowej wyznaczyć jednego, zazwyczaj najstarszego rangą, członka personelu dyplomatycznego do pełnienia funkcji charge d'affaires ad interim (tymczasowy), notyfikując ten fakt ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego. Tymczasowy charge d'affaires jest szefem misji dyplomatycznej państwa wysyłającego. Może też być on wyznaczony przez ministra spraw zagranicznych państwa wysyłającego. Gdy żaden członek personelu dyplomatycznego misji nie jest obecny w państwie przyjmującym, funkcje charge d'affaires można powierzyć wyznaczonemu przez państwo wysyłające jednemu z członków personelu administracyjnego lub technicznego misji-za zgodą państwa przyjmującego. Nie korzysta on jednak z prerogatyw szefa misji dyplomatycznej i nie nosi tytułu charge d'affaires, lecz np. administratora ambasady. Różnica między charge d'affaires tymczasowego a stałego polega na tym, że pierwszy pełni funkcję tymczasowo, drugi mianowany jest przez ministra spraw zagranicznych w charakterze stałego szefa misji dyplomatycznej na okres całej rotacji, np. pięcioletni. Obie kategorie akredytowane są przy ministrze spraw zagranicznych państwa przyjmującego, jednak tylko stały przekazuje ministrowi dokument akredytacji, zwany listami wprowadzającymi.

- jedynym kryterium ustalania pierwszeństwa między szefami misji w obrębie każdej klasy jest moment oficjalnego objęcia funkcji w państwie przyjmującym, czyli od dnia i godziny złożenia listów uwierzytelniających, a w przypadku stałego charge d'affaires- od daty złożenia listów wprowadzających. Na podstawie wywodzącego się z dawnych wieków zwyczaju rozpowszechnionego w państwach katolickich, które utrzymują stosunki ze Stolicą Apostolską, jej przedstawiciel dyplomatyczny niezależnie od klasy i daty akredytacji korzysta z przywileju pierwszeństwa przed wszystkimi pozostałymi szefami misji w państwie przyjmującym i pełni zazwyczaj funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego. Natomiast stały charge d'affaires ma pierwszeństwo przed tymczasowym. Natomiast tymczasowego charge d'affaires w porządku pierwszeństwa liczy się podobnie jak w przypadku stałego od daty oficjalnego rozpoczęcia pracy w misji, a w niektórych państwach także od dnia przejęcia kierownictwa misji

- jeśli chodzi o praktykę polską, to rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24.03.1983 roku ustanawia następujące jednolite stopnie służbowe pracowników polskiej służby dyplomatyczno-konsularnej:

● ambasador nadzwyczajny i pełnomocny ↓

● ambasador ad personam } → nadaje prezes RP

● minister pełnomocny ↑

● radca-minister pełnomocny ↓ (konsul generalny-minister pełnomocny) ↓

● radca (konsul generalny) ↓

● I sekretarz (konsul) } → nadaje minister

● II sekretarz (wicekonsul) ↑ spraw zagranicznych

● III sekretarz (agent konsularny) ↑

● attache ↑

● sekretarz archiwista ↑

Zasady pierwszeństwa w odniesieniu do członków personelu dyplomatycznego ustalane są przeważnie według zajmowanego stanowiska w pragmatyce służbowej i daty objęcia funkcji.

- attaches wojskowy ← na czele przeważnie stoi oficer w stopniu od majora do generała. Główne funkcje-utrzymywanie oficjalnych kontaktów z władzami wojskowymi państwa przyjmującego, reprezentowanie sił zbrojnych swego kraju podczas różnych uroczystości, defilad i manewrów. Zgodnie z Konwencją z 1961 roku zapoznaje się on z wszelkimi legalnymi sposobami ze stanem sił zbrojnych państwa przyjmującego i ich problemami, polityką obronną itp. Oraz informuje o tym swe władze. Attache wojskowy jako członek personelu dyplomatycznego ambasady służy także radą i pomocą szefowi misji dyplomatycznej w sprawach militarnych. Chociaż attache wojskowy mianowany jest przez ministra spraw zagranicznych na wniosek ministra obrony i podlega służbowo szefowi przedstawicielstwa dyplomatycznego, to działa według poleceń i instrukcji ministerstwa obrony, któremu składa sprawozdania. W świetle prawa i praktyki dyplomatycznej attache wojskowy wchodzi w skład personelu dyplomatycznego ambasady i jego status prawny nie różni się od pozostałych dyplomatów. Attaches wojskowi mogą być akredytowani jednocześnie w różnych państwach za zgodą tych państw.

- Korpus dyplomatyczny jest ciałem zbiorowym, pozbawionym ściślejszych form organizacyjnych. Nie ma on osobowości prawnej. Na czele stoi dziekan-zwyczajowo wyłania się on automatycznie spośród szefów misji najwyższej klasy. Znaczna część funkcji dziekana dotyczy spraw protokolarnych i kurtuazyjnych. Reprezentuje on bowiem korpus dyplomatyczny jako całość wobec władz państwa przyjmującego, ale nie jako szef jakiejś samodzielnej organizacji. W imieniu korpusu dyplomatycznego może przemawiać na uroczystościach państwowych, składać życzenia głowie państwa, podziękowania itp. Dziekan korpusu nie może organizować spotkań i dyskusji o charakterze politycznym bez uprzedniej zgody członków korpusu dyplomatycznego. Jedną z ważnych funkcji dziekana jest troska o to, by członkowie korpusu dyplomatycznego mogli w należyty sposób korzystać z przysługujących im przywilejów i immunitetów. Korpus dyplomatyczny-wszyscy szefowie misji akredytowani w państwie przyjmującym i ich małżonki, a w szerszym znaczeniu wszyscy członkowie personelu dyplomatycznego misji i ich małżonki.

7. POCZĄTEK I KONIEC FUNKCJI DYPLOMATYCZNYCH

- ustawodawstwo wewnętrzne państwa określa organ i zasady powoływania szefów misji dyplomatycznych. W Polsce np. organem tym jest prezydent ( art.13 Konstytucji)← mianuje i odwołuje szefów polskich misji dyplomatycznych w randze ambasadora lub posła na wniosek ministra spraw zagranicznych i za zgodą premiera. Nominacji z reguły dokonuje głowa państwa (zazwyczaj w porozumieniu z innym organem-zwłaszcza MSZ).

- agrement instytucją współczesnego prawa dyplomatycznego. Oznacza to słowo wstępną zgodę państwa przyjmującego na przyjęcie niektórych kategorii przedstawicieli dyplomatycznych państwa wysyłającego. Jeśli chodzi o zakres podmiotowy, to jest ono wymagane w stosunku do ambasadora, nuncjusza, posła, internuncjusza oraz attache' wojskowego. W stosunku do obu rodzajów charge d'affaires nie jest wymagane agrement. Istnieje natomiast wymóg notyfikacji faktu powierzenia tej funkcji jednemu z członków personelu dyplomatycznego misji, ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego. Instytucja agrement składa się z dwóch podstawowych elementów: pierwszy z nich polega na wystąpieniu państwa wysyłającego do państwa przyjmującego z zapytaniem, czy osoba desygnowana na szefa misji jest „mile widziana”. Prośba o agrement jest przekazywana zazwyczaj werbalną notą, a wyjątkowo także ustnie do ministerstwa spraw zagranicznych państwa przyjmującego przez opuszczającego placówkę szefa misji lub charge d'affaires. Prośba o agrement może też być przekazana misji dyplomatycznej państwa przyjmującego w stolicy państwa wysyłającego lub w państwie trzecim. Agrement udzielają władze najwyższe państwa przyjmującego przeważnie w czasie 3-5 tygodni. Kwestia terminu udzielania agrement nie została uregulowana przez Konwencję Wiedeńską z 1961 roku, dlatego są przypadki dłuższych terminów. Prośba o agrement załatwiana jest w drodze poufnej. Współczesne prawo dyplomatyczne stoi na stanowisku, że każde państwo ma prawo odmówić agrement bez obowiązku uzasadniania. Agrement wymagane jest także w wypadku awansowania posła do klasy ambasadora. Zgodnie z Konwencją Wiedeńską dwa lub więcej państw mogą akredytować tę samą osobę w jednym państwie przyjmującym, jednakże za zgodą tego państwa.

- listy uwierzytelniające ← instytucja ta wywodzi się z prawa zwyczajowego, znajdując traktatowe potwierdzenie w Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku. Chodzi tu o jedne dokument, który stanowi zasadniczy, formalny dowód oficjalnego mianowania przez głowę państwa wysyłającego określonej osoby szefem misji dyplomatycznej w państwie przyjmującym. Listy uwierzytelniające wystawiane są w formie uroczystej, podpisane przez głowę państwa wysyłającego i zazwyczaj kontrasygnowane przez ministra spraw zagranicznych. Adresowane są one bezpośrednio do głowy państwa przyjmującego, a przekazywane są państwu przyjmującemu w dwóch egzemplarzach: zapieczętowany oraz niezapieczętowany ( kopia listów uwierzytelniających ← szef misji przekazuje wcześniej ministrowi spraw zagranicznych podczas tzw. wstępnej wizyty lub wyjątkowo może mu go przesłać); zapieczętowany wręcza nowomianowany szef misji głowie państwa podczas uroczystej audiencji składania listów. Listy zawierają oficjalny tytuł głowy państwa przyjmującego, określają cel, pragnienia rozwijania stosunków przyjaźni oraz informację o decyzji głowy państwa wysyłającego o akredytowaniu danej osoby w charakterze szefa misji przy głowie państwa przyjmującego. Listy uwierzytelniające stanowią rodzaj generalnego pełnomocnictwa dla szefa misji. Protokół dyplomatyczny każdego kraju szczegółowo reguluje procedurę wręczania listów uwierzytelniających. Przyszłego szefa misji dyplomatycznej wita przeważnie, po przybyciu do stolicy, szef Protokołu Dyplomatycznego lub jego zastępca, składać może mu też wizytę w jego rezydencji.

Konwencja Wiedeńska mówi, że szef misji objął swoje funkcje w państwie przyjmującym, gdy złożył swoje listy uwierzytelniające, bądź gdy notyfikował swoje przybycie, a wierna kopia jego listów uwierzytelniających została złożona w ministerstwie spraw zagranicznych, zgodnie z praktyką panującą w państwie przyjmującym. Kolejność składania listów uwierzytelniających lub wiernych kopii jest ustalona według daty i godziny przybycia szefa misji.

Akredytowanie stałego i tymczasowego charge d'affaires. Są oni akredytowani w przeciwieństwie do ambasadorów (przy głowie państwa-ambasadorzy) przy ministrze spraw zagranicznych państwa przyjmującego. Otrzymują oni od swego ministra spraw zagranicznych tzw. listy wprowadzające adresowane do ministra spraw zagranicznych państwa przyjmującego. Stały charge d'affaires wręcza te listy ministrowi spraw zagranicznych podczas pierwszej wizyty. Od chwili wręczenia tych listów liczy się czas objęcia przez niego oficjalnych funkcji w charakterze stałego szefa misji dyplomatycznej. Wyjątkowe listy wprowadzające może otrzymać także tymczasowy, jednak tylko w przypadku wyznaczenia go na tymczasowego szefa misji, kiedy to nie ma ambasadora lub posła mogącego dopełnić wymaganych formalności akredytacyjnych. Natomiast procedura akredytowania charge d'affaires tymczasowego sprowadza się do jedynie do formalnego wymogu notyfikowania przez szefa misji ministerstwu spraw zagranicznych państwa przyjmującego nazwiska i stanowiska wyznaczonej do pełnienia tych obowiązków osoby na czas nieobecności stałego szefa misji. Zgodnie z art. 19 w przypadku, gdy żaden członek personelu dyplomatycznego misji nie jest obecny w państwie przyjmującym, wówczas również bezpośrednio przez ministerstwo spraw zagranicznych państwa wysyłającego może być wyznaczony członek personelu administracyjnego i technicznego-za zgodą władz państwa przyjmującego i tylko do załatwiania spraw bieżących-administracyjnych. Nie jest on jednak szefem misji w rozumieniu Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku.

Członkowie personelu misji dyplomatycznej powołani są, z wyjątkiem attaches wojskowych i ich zastępców, na zasadzie swobodnej, jednostronnej decyzji państwa wysyłającego. Państwo wysyłające nie musi uzyskać zgodę na ich mianowanie. Mimo to, państwo przyjmujące może odmówić zaakceptowanie niepożądanego dla niego członka personelu misji dyplomatycznej w formie odmowy zarejestrowania w Protokole Dyplomatycznym lub odmowy wystawienia mu legitymacji, co jest równoznaczne z uznaniem takiej osoby za „persona non grata” lub osobę niepożądaną. Swoboda mianowania członków personelu misji dyplomatycznej podlega również innym ograniczeniom. Czasem też się zdarzają ograniczenia liczebności misji dyplomatycznych w ramach podejmowanych przez organizacje międzynarodowe kolektywnych sankcji, zwłaszcza ONZ.

Państwo wysyłające zobowiązane jest notyfikować państwu przyjmującemu bądź bezpośrednio, bądź też za pośrednictwem swej misji wszelkie zmiany w składzie osobowym misji dyplomatycznej.

Zakończenie funkcji szefa i członków misji dyplomatycznej

  1. różne są powody, a normalnym powodem jest odwołanie przez państwo wysyłające w związku z upływem terminu misji lub z innych powodów; inne powody zakończenia funkcji: zawieszenie lub zerwanie stosunków dyplomatycznych, wojna, odwołanie w związku z zachowaniem się dyplomaty (poprzez naruszenie przepisów, obyczajów prowadzenie działalności niezgodnej ze statusem członka misji dyplomatycznej)← w takiej sytuacji państwo przyjmujące może bądź zażądać odwołania danej osoby przez państwo wysyłające, bądź też uznać ją oficjalnie za „persona non grata” lub osobę niepożądaną; są też takie powody jak: rezygnacja, dezercja, zgon.

  2. do zawieszenia stosunków dyplomatycznych może dojść zarówno z powodów politycznych jak i ekonomicznych; politycznych-znaczne zaostrzenie się stosunków między krajami; forma ta jest łagodna, pozwala na ewentualne wznowienie stosunków za obopólną zgodą bez konieczności stosowania procedury obowiązującej przy ponownym nawiązaniu stosunków dyplomatycznych; istnieje nawet możliwość powrotu do tego samego szefa misji, co w przypadku zerwania stosunków nie jest praktykowane; jednak nieraz zawieszenie jest równoznaczne z zerwaniem stosunków dyplomatycznych; w niektórych przypadkach następuje likwidacja misji dyplomatycznej, a stosunki dyplomatyczne, choć w ograniczonym zakresie, są w dalszym ciągu realizowane.

  3. zerwanie stosunków dyplomatycznych następuje zwłaszcza na skutek wybuchu konfliktu zbrojnego między obu państwami; zerwanie następuje też, gdy jedno z państw przestanie istnieć jako samodzielny podmiot prawa międzynarodowego (np. przy połączeniu się z innym państwem oraz jego podziale na dwa lub więcej państw); skutkiem zerwania stosunków dyplomatycznych jest niezwłoczna likwidacja misji dyplomatycznych w obu państwach; przyczyny zerwania stosunków są zazwyczaj podawane w nocie i oficjalnym komunikacie opublikowanym w prasie, chociaż państwo ma prawo zerwać stosunku dyplomatyczne bez obowiązku uzasadniania tego kroku (zasada suwerenności). Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych opieki nad pomieszczeniami misji, obywatelami oraz interesami państwa wysyłającego z reguły podejmuje się, na jego prośbę i za zgodą państwa przyjmującego, państwo trzecie. Chociaż zerwanie stosunków dyplomatycznych jest właściwie równoznaczne z zerwaniem wszystkich stosunków urzędowych (oficjalnych) między obu rządami, a praktycznie także między obu państwami, to jednak nie jest ono równoznaczne z cofnięciem przez państwo zrywające stosunki dyplomatyczne uznania drugiego państwa. Zerwanie stosunków dyplomatycznych jest jednak równoznaczne z cofnięciem uznania dla rządu. Zerwanie stosunków dyplomatycznych nie musi prowadzić automatycznie do zerwania stosunków handlowych, komunikacyjnych, a nawet konsularnych. Zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie przeszkadza w tym, by te państwa zawierały między sobą traktaty. Oba państwa mogą też należeć do tej samej organizacji międzynarodowej. Zerwanie stosunków nie musi być jednoznaczne z niepodejmowaniem kontaktów między oficjalnymi przedstawicielami państw. Zerwanie stosunków dyplomatycznych, choć jest aktem nieprzyjaznym, dozwolone jest przez współczesne prawo dyplomatyczne jako dyskrecjonalny akt suwerennej władzy państwa.

  4. pośrednią formą między zawieszeniem, a zerwaniem stosunków dyplomatycznych jest tymczasowe wycofanie szefa misji dyplomatycznej, będące środkiem nacisku i formą demonstracji niezadowolenia państwa; krok taki nie rodzi żadnych skutków prawnych w stosunkach między obu państwami i nie oznacza ani zawieszenia, ani zerwania stosunków dyplomatycznych; tymczasowe wycofanie szefa misji niekoniecznie musi powodować tymczasowe odwołanie szefa misji drugiego zainteresowanego państwa (choć przeważnie ma to miejsce); zdarzają się przypadki obniżenia reprezentacji dyplomatycznej do szczebla charge d'affaires przez definitywne wycofanie ambasadora z jakichś ważniejszych powodów.

  5. w praktyce zdarzają się także przypadki tymczasowej ewakuacji misji dyplomatycznej z państwa przyjmującego na skutek zaistniałego dla niej zagrożenia (nie-zerwanie i nie-zawieszenie); z chwilą ustania zagrożenia misja może powrócić do państwa przyjmującego i wznowić swą działalność.

  6. brak stosunków dyplomatycznych- głównie w nowo powstałych państwach (mimo uznania tych państw) nie ma nawiązania stosunków; jednak brak tych stosunków nie przeszkadza w rozwijaniu kontaktów, szczególnie gospodarczo-handlowych, komunikacyjnych, pocztowych.

  7. utrata podmiotowości prawnomiędzynarodowej przez państwo dopuszczalna i legalna- głównie w wyniku dobrowolnego połączenia się danego państwa w państwo związkowe oraz jednolite; nie może tu być mowy o okupacji, w skutek której państwo nie traci swej podmiotowości prawnomiędzynarodowej.

  8. w razie zmian konstytucyjnych w państwie wysyłającym lub przyjmującym, łączących się ze zmianą na stanowisku głowy państwa, następuje formalna przerwa w pełnieniu przez szefa misji dyplomatycznej funkcji reprezentowania głowy państwa wysyłającego. To samo dotyczy przemian rewolucyjnych, ustrojowych. Zasadnicze zmiany systemowe mogą powodować formalne zerwanie stosunków dyplomatycznych, których wznowienie uzależnione jest zazwyczaj od aktu uznania nowych władz przez państwo wysyłające. Zazwyczaj nowe władze nie uznają starych listów uwierzytelniających- jest określony termin na przekazanie nowych listów. Od chwili utraty ważności starych listów uwierzytelniających do czasu wręczenia nowych-szef misji i sama misja pełnią nadal swe funkcje i korzystają w pełnym zakresie z przysługujących im przywilejów i immunitetów ← dlatego jest to jedynie formalna, a nie faktyczna przerwa w reprezentowaniu przez misję dyplomatyczną interesów państwa wysyłającego.

  9. persona non grata i osoba niepożądana. Państwo przyjmujące może w każdej chwili zażądać odwołania zarówno szefa, jak i każdego członka misji bez konieczności podania motywów tego żądania. W praktyce jednak przeważa uzasadnienie takiego żądania. Żądanie takie w stosunku do członka personelu dyplomatycznego określa się jako uznanie za persona non grata, w stosunku do pozostałych członków misji za osobę niepożądaną. W obu przypadkach państwo wysyłające zobowiązane jest odwołać dana osobę lub położyć kres jej funkcjom. Ogłoszenie szefa misji za persona non grata dotyczy tylko jego osoby i nie rozciąga się na pozostałych członków misji.

  10. ekspulsja, czyli wydalenie to ostateczny środek, jaki czasami państwo przyjmujące podejmuje wobec przedstawiciela dyplomatycznego; sięga do tego środka jak inne zawiodły (np. odstawienie siłą, pod eskortą do granicy); Konwencja Wiedeńska z 1961 roku nie wspomina jednak o ekspulsji, stwarzając tylko pośrednie możliwości jej zastosowania.

  11. Wszystkie poprzednie przypadki dotyczące zakończenia funkcji przedstawiciela dyplomatycznego i faktycznie wszystkich pozostałych członków misji dyplomatycznej odnoszą się również do stałego szefa misji dyplomatycznej; jednak tu są dodatkowe zasady; chodzi tu o listy odwołujące, których przekazanie głowie państwa przyjmującego jest równoznaczne z oficjalnym zakończeniem misji ambasadora lub posła w państwie przyjmującym.

  12. listy odwołujące to dokument analogiczny pod względem formy do listów uwierzytelniających, a więc sformułowany w uroczystej formie, adresowany przez głowę państwa wysyłającego do głowy państwa przyjmującego, powiadamiający o zakończeniu misji ambasadora lub posła w państwie przyjmującym; obecnie coraz bardziej rozpowszechnia się praktyka, zgodnie z którą listy odwołujące przekazuje głowie państwa przyjmującego nowo mianowany szef misji przy okazji składania swoich listów uwierzytelniających, a nie opuszczający państwo przyjmujące szef misji dyplomatycznej; rodzaj listu odwołującego przekazywany jest także ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego w przypadku zakończenia misji przez stałego charge d'affaires.

  13. Koniec misji pozostałych członków misji dyplomatycznej- różnica ta polega na tym, iż nie składają oni tzw. listów odwołujących; istnieje natomiast obowiązek notyfikowania przez szefa misji ministerstwu spraw zagranicznych państwa przyjmującego o ich definitywnym wyjeździe (zakończenie misji, funkcji).

8. PRZYWILEJE I IMMUNITETY

DYPLOMATYCZNE

Przywileje i immunitety to termin zbiorczy, powszechnie stosowany we współczesnym prawie dyplomatycznym na określenie uprzywilejowanego statusu członków misji dyplomatycznych, urzędów konsularnych, misji specjalnych itd. Tam jednak, gdzie chodzi o niepodleganie jurysdykcji władz państwa przyjmującego, dopuszczalne jest używanie tylko określenia immunitet, a tam, gdzie chodzi wyłącznie o różne prerogatywy, ulgi i ułatwienia, dopuszczalne jest używanie tylko określenia przywilej. Gdy chodzi o uprzywilejowany status jako całość, stosuje się określenie przywileje i immunitety.

  1. immunitet dyplomatyczny, stanowiący instytucję prawa międzynarodowego, polega faktycznie na wyłączeniu określonej grupy funkcjonariuszy państwowych spod jurysdykcji sądów i innych władz państwa przyjmującego celem zapewnienia im swobodnego i bezpiecznego wykonywania przez nich funkcji dyplomatycznych. W odróżnieniu od immunitetu jurysdykcyjnego państwa, który nadal opiera się na prawie zwyczajowym, normy określające istotę immunitetu dyplomatycznego zostały skodyfikowane głównie w Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku. Natomiast istota immunitetu jurysdykcyjnego państwa sprowadza się do tego, że zgodnie z koncepcją suwerennej równości państw, żadne państwo nie może sądzić innego państwa ani rozciągać swego władztwa na drugie państwo w jakiejkolwiek dziedzinie wbrew jego woli. Immunitet jurysdykcyjny państwa oznacza, że państwo i jego organy nie mogą być pozywane przed sądy innego państwa. Jego własność nie może podlegać zajęciu. Wychodzi się też z założenia, iż dyplomata, jako funkcjonariusz państwa wysyłającego, za którego działalność ponosi ono odpowiedzialność, nie może podlegać jurysdykcji państwa przyjmującego. Konwencja Wiedeńska nie dopuszcza żadnych wyjątków od zasady immunitetu państwa wysyłającego i nietykalności w odniesieniu do pomieszczeń dyplomatycznych (i konsularnych).

  2. koncepcje (teorie)-czyli wykładnie przy interpretacji i stosowaniu przywilejów i immunitetów:

- koncepcja reprezentacji ←przedstawiciel dyplomatyczny staje się przedstawicielem państwa, upoważnionym do reprezentowania go w państwie przyjmującym. Szef misji dyplomatycznej posiada jakby generalne pełnomocnictwo do reprezentowania swego państwa wobec władz państwa przyjmującego. Współcześnie, gdy jedynie naród jest suwerenem państwa, a symbolem państwa jest głowa państwa-przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje też bezpośrednio głowę państwa.

- teoria eksterytorialna ←opiera się na fikcji prawnej, zgodnie z którą i pomieszczenia misji, i przedstawiciele dyplomatyczni znajdują się pod względem prawnym jakby poza terytorium państwa przyjmującego, a przedstawiciel dyplomatyczny jakby nie opuścił swego państwa. Każdy akt dokonany przez dyplomatę powinien być traktowany jako akt dokonany poza terytorium państwa przyjmującego. Współcześnie zasady tej nie można pogodzić z obowiązkiem dyplomaty respektowania suwerenności, ustaw i innych przepisów państwa przyjmującego. Praktycznie dziś wyszła ta teoria całkowicie z obiegu.

- teoria funkcjonalna← istota tej teorii sprowadza się do obowiązku państwa przyjmującego zapewnienia dyplomacie i pozostałym członkom misji dyplomatycznej swobodnego wykonywania przez nich powierzonych im funkcji i zadań w warunkach pełnego osobistego bezpieczeństwa. Z koncepcji funkcjonalnej przywilejów i immunitetów wynika, że powinny one chronić przede wszystkim akty władzy państwowej i interesy państwa w sferze jego działalności zagranicznej. Łączą się one więc nie z osobami, lecz z funkcjami. Opierając się na koncepcji funkcjonalnej przywileje i immunitety służą zapewnieniu swobody wykonywania funkcji, głównie przez uwolnienie osób korzystających z tych przywilejów i immunitetów od wszelkich form przymusu i zapewnienie im bezpieczeństwa osobistego. Zgodnie z tą zasadą zakres przywilejów i immunitetów nie powinien być szerszy, aniżeli jest to potrzebne do wypełniania określonych funkcji. Teoria reprezentacji, która ulega pewnym demokratycznym modyfikacjom, wespół teorią funkcjonalną stanowi podstawę teoretyczną współczesnych przywilejów i immunitetów, szczególnie dyplomatycznych.

- ustawodawstwo wewnętrzne państwa nie może jednak ograniczać lub naruszać przysługującego na podstawie prawa międzynarodowego zakresu przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Na obowiązek niemieszania się do polityki zagranicznej państwa przyjmującego wskazuje art.12 Konwencji Hawańskiej z 1928 roku oraz jedna z 10 zasad Kart OBWE z Helsinek. Sytuacje uznane za mieszanie się w sprawy wewnętrzne (niedopuszczalne) to np. publiczne krytykowanie polityki państwa przyjmującego, obraza głowy państwa, szefa rządu lub samego rządu itd.

- zasada niedyskryminacji, wzajemności i największego uprzywilejowania zostały potwierdzone w Konwencjach Wiedeńskich z 1961 roku i 1963 roku. Państwo przyjmujące zobowiązane jest do jednakowego traktowania wszystkich misji w zakresie realizacji postanowień Konwencji. Nie jest dyskryminacją jednak np. wzajemne traktowanie się przez państwa na podstawie zwyczaju lub umowy bardziej korzystne niż to, jakie jest wymagane przez postanowienia Konwencji. Zgodnie z zasadą wzajemności, państwo nie ma obowiązku spełnienia wobec drugiego państwa zobowiązań, jeśli nie spełnia ono adekwatnie swych zobowiązań zaciągniętych wobec niego. Jednak zasada wzajemności nie rozciąga się na niektóre sytuacje (np. przy otwieraniu placówek dyplomatycznych i konsularnych-często jest to zależne bardziej od względów finansowych). Na zasadzie suwerennej równości państw, państwo ma prawo ograniczyć w takim stopniu przywileje i immunitety, w jakim zostały one ograniczone w stosunku do jego przedstawicieli (ale to ograniczenie musi mieć charakter dyskryminacyjny). Klauzula największego uprzywilejowania- państwa zobowiązane są do niejako automatycznego przyznawania sobie przywilejów i immunitetów, które przyznają państwu trzeciemu. Przyznawanie dodatkowych przywilejów i immunitetów może być warunkowane, tzn. uzależnione klauzulą wzajemności. Konwencja Wiedeńska z 1963 roku nie przewiduje jednak stosowania klauzuli największego uprzywilejowania.

- prawo dyplomatyczne nie reguluje kwestii karania za przestępstwa z tytułu naruszenia przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Zgodnie z powszechną praktyką międzynarodową państwo ponosi odpowiedzialność międzynarodową z tytułu naruszenia przywilejów i immunitetów, przede wszystkim ze strony swych organów. Zasadą prawa międzynarodowego jest to, że państwo nie może powoływać się na swe prawo wewnętrzne w celu uwolnienia się od odpowiedzialności międzynarodowej. Na państwie przyjmującym ciąży międzynarodowa odpowiedzialność z tytułu wszelkich działań lub zaniechań w zakresie przywilejów i immunitetów. Z tytułu naruszenia przywilejów i immunitetów państwa same określają stopie odpowiedzialności oraz formy naprawienia szkody, przeważnie w drodze bezpośrednich rokowań dyplomatycznych. Szkody polityczne i moralne-zadośćuczynienie moralne. Szkoda materialna- np. odszkodowanie.

- zakres osobowy ←są cztery grupy (pierwsza grupa: szef misji dyplomatycznej oraz pozostali członkowie personelu dyplomatycznego misji, jak również członkowie ich rodzin, nie będący obywatelami państwa przyjmującego, zamieszkujący z nimi pod tym samym dachem-te osoby korzystają z pełni przywilejów i immunitetów; druga grupa-członkowie personelu administracyjno-technicznego; trzecią grupę stanowią członkowie personelu służby misji, nie będący obywatelami państwa przyjmującego; a czwartą grypę służący prywatni, także nie będący obywatelami państwa przyjmującego). Odrębną grupę stanowią członkowie misji posiadający obywatelstwo państwa przyjmującego lub trzeciego (ich rodziny nie korzystają).

- zakres terytorialny ← korzystają przede wszystkim w granicach terytorium państwa przyjmującego (też statki powietrzne i morskie). Natomiast Konwencja Hawańska z 28.02.1929 roku w art. 23 przyznaje analogiczny zakres przywilejów i immunitetów dyplomacie w tranzycie przez państwo trzecie (państwa, które jest stroną tej konwencji). Na podstawie swych suwerennych uprawnień państwo trzecie może sprzeciwić się przejazdowi członków misji dyplomatycznej przez swe terytorium, podobnie jak państwo przyjmujące może zawsze sprzeciwić przyjazdowi określonej osoby na swoje terytorium. Praktyka zna również wypadki zagwarantowania, na podstawie traktatów lub aktu jednostronnego, statusu dyplomatycznego zarówno podczas przejazdu, jak i przebywania na terytorium państwa trzeciego.

- zakres czasowy ← członkowie misji dyplomatycznej oraz członkowie ich rodzin korzystają z przysługujących im przywilejów i immunitetów z chwilą przekroczenia granicy swego państwa, a zwłaszcza z chwilą wkroczenia na terytorium państwa przyjmującego, aż do momentu opuszczenia granicy państwa przyjmującego oraz w czasie przejazdu w drodze powrotnej przez państwo trzecie, aż do momentu przekroczenia granicy państwa wysyłającego. W razie śmierci członka misji dyplomatycznej członkowie jego rodziny korzystają z przysługujących im przywilejów i immunitetów aż do chwili upływu „rozsądnego terminu” wyznaczonego przez państwo przyjmujące. Państwo przyjmujące może odmówić członkowi misji dyplomatycznej uznanemu za persona non grata lub osobę niepożądaną przywilejów i immunitetów, gdyby znalazł się na terytorium tego państwa jako osoba prywatna. Osoba taka może być pociągnięta do odpowiedzialności i ukarana za czyn przestępczy popełniony w sferze życia prywatnego.

c) Nietykalność osobista. Na podstawie art. 29 i 37 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku nietykalność osobista przysługuje zarówno członkom personelu dyplomatycznego, jak i personelu administracyjno-technicznego misji dyplomatycznej oraz członkom ich rodzin pozostającym z nimi we wspólnocie domowej i niebędącymi obywatelami państwa przyjmującego. Z art. 37 wynika, że członkowie osób należących do personelu administracyjno-technicznego misji korzystają z nietykalności, jeżeli obok wymienionych warunków nie mają także stałego miejsca zamieszkania w państwie przyjmującym. Co się tyczy członków personelu służby misji, którzy nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie maja tam stałego miejsca zamieszkania, to korzystają oni z nietykalności jedynie w odniesieniu do czynności dokonanych w toku pełnienia przez nich funkcji służbowych. Immunitet ten nie rozciąga się jedynie na członków ich rodzin. Z nietykalności nie korzystają także prywatni służący misji, nawet będący obywatelami państwa wysyłającego, chyba że państwo przyjmujące samo przyzna im taki immunitet. Nietykalność osobista w ograniczonym jedynie zakresie przysługuje przedstawicielom dyplomatycznym będącym obywatelami państwa przyjmującego lub mającym w nim stałe miejsce zamieszkania. Nietykalność osobista znalazła w Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku nie tylko potwierdzenie. Lecz również została w niej określona jej najważniejsza treść. Zgodnie z art. 29 Konwencji. Osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna, tzn. nie podlega żadnej formie przymusu, a szczególnie aresztowaniu lub zatrzymaniu. Władze powinny np. wiedzieć. Że zarówno sami członkowie misji dyplomatycznej, jak i w zasadzie ich bagaż osobisty, dokumenty, korespondencja, rezydencja oraz z pewnymi ściśle określonymi w Konwencji wyjątkami, mienie-nie podlegają rewizji. Nietykalność osobista obejmuje także ochronę przed zamachami na godność osób z niej korzystających. W ostatnich dziesięcioleciach. Notuje się wyjątkowo duże, nieznane dotychczas w historii dyplomacji, nasilenie naruszeń nietykalności dyplomatów. Dlatego w ramach ONZ podjęto pilne prace nad aktem prawnomiędzynarodowym, mającym na celu ograniczenie i wyeliminowanie tych godzących w pokojowe stosunki między państwami przestępstw. Rezolucją z 14.12.1973 roku Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło Konwencję o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom korzystającym z międzynarodowej ochrony, włączając w to przedstawicieli dyplomatycznych. Konwencja ta odnosi się również do członków misji dyplomatycznych. Zarówno praktyka, jak i literatura przedmiotu nie wykluczają, że w wyjątkowych przypadkach zasada nietykalności osobistej może doznać pewnych ograniczeń, głównie w ramach tzw. Obrony koniecznej i zastosowania innych środków mających na celu przeszkodzenie popełnieniu czynów przestępczych, przestępczych szczególnie zbrodni, tak wobec poszczególnych obywateli, jak i przeciwko samemu państwu przyjmującemu. W takich uzasadnionych przypadkach władze miejscowe mogą daną osobę zatrzymać, a nawet w razie konieczności obezwładnić. Kryteria obrony koniecznej regulowane są zazwyczaj w kodeksach karnych. Z powodu uzasadnionego naruszenia nietykalności, państwo przyjmujące nie ponosi odpowiedzialności, pod warunkiem, że naruszenie to było bezwzględnie konieczne i niemożliwe do uniknięcia, i że osoba korzystająca z nietykalności zostanie natychmiast zwolniona lub w razie konieczności przekazana do dyspozycji szefa misji dyplomatycznej.

Pomieszczenia misji dyplomatycznej nie są uważane w świetle Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku za eksterytorialne, a więc całkowicie wyłączone spod jurysdykcji państwa przyjmującego. Na podstawie art. 41, pkt 3 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku pomieszczeń misji nie wolno użytkować w jakikolwiek sposób niezgodny z funkcjami misji przewidzianymi w samej Konwencji, bądź w innych normach powszechnego prawa międzynarodowego, lub w specjalnych umowach obowiązujących między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym.

Nietykalność pomieszczeń misji dyplomatycznych należy do najważniejszych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Stanowi ona naturalne przedłużenie i uzupełnienie nietykalności osobistej dyplomaty. Nietykalność pomieszczeń misji dyplomatycznej rozciąga się nie tylko na pomieszczenia samej misji, a więc na budynki lub część budynków i tereny przyległe do nich, na rezydencję szefa misji, która traktowana jest jako część składowa pomieszczeń misji, mieszkania członków misji dyplomatycznej, choćby nawet czasowo użytkowane-lecz również na mienie znajdujące się w tych pomieszczeniach. Nietykalność misji rozciąga się na pomieszczenia misji niezależnie od tego, czyją są one własnością. Zakres ich nietykalności jest jednakowy. Pomieszczenia misji dyplomatycznej korzystają w całej rozciągłości zarówno z nietykalności, jak i immunitetu jurysdykcyjnego, pod warunkiem jednak, że są one użytkowane przez misje w imieniu państwa wysyłającego. Nietykalność pomieszczeń rozciąga się także na mieszkania członków personelu dyplomatycznego i personelu administracyjno-technicznego misji, pod warunkiem, że nie są oni obywatelami państwa przyjmującego i nie mają tam stałego miejsca zamieszkania. Z pewnymi, ściśle określonymi wyjątkami, rozciąga się ona także na ich mienie. W art. 41 pkt 3 Konwencji jest zaznaczone, że w przypadkach jaskrawego i oczywistego nadużycia przez misję dyplomatyczną jej funkcji, władze państwa mają możliwość zastosowania wielu środków, z wykluczeniem bezpośredniego użycia siły.

Majątek, fundusze misji dyplomatycznych i ich personelu. Mienie ruchome i nieruchome misji dyplomatycznej chronione jest immunitetem jurysdykcyjnym i egzekucyjnym. Niekiedy pomieszczenia i inne mienie należące do misji dyplomatycznej określonego państwa może stanowić problem prawny, a nawet polityczny. Chodzi tu zwłaszcza o misje dyplomatyczne państw, głównie federalnych, które się rozpadną. Niekiedy sprawy rozdziału majątku trwają latami.

Zwolnienie misji i jej pomieszczeń z niektórych opłat. Na podstawie art. 23 Konwencji Wiedeńskiej pomieszczenia własne, jak i wynajęte zwolnione są, a ściślej państwo wysyłające i szef misji dyplomatycznej, od wszelkich opłat i podatków państwowych, regionalnych lub komunalnych, komunalnych wyjątkiem opłat i podatków należnych za konkretne wyświadczone usługi.

Archiwa i korespondencje misji dyplomatycznej. Art. 24 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku potwierdził i sprecyzował, że archiwa i dokumenty misji dyplomatycznej są nietykalne w każdym czasie i niezależnie od miejsca, gdzie się znajdują. Korespondencja urzędowa-najważniejszy składnik archiwów misji dyplomatycznej. Państwo przyjmujące obowiązane jest nawet w okolicznościach wyjątkowych, m.in. konfliktu zbrojnego, ochraniać archiwa misji dyplomatycznej. Z nietykalnością archiwów łączy się także kwestia nietykalności korespondencji i dokumentów członków misji dyplomatycznej.

Azyl dyplomatyczny. Jest to udzielenie osobom ściganym za przestępstwa polityczne schronienia w pomieszczeniach przedstawicielstwa dyplomatycznego, a w szerszym znaczeniu- głównie na podstawie postanowień traktatów wielostronnych Ameryki Łacińskiej-udzielnie azylu także w urzędach konsularnych, na okrętach wojennych, wojennych samolotach wojskowych i bazach wojskowych położonych na obcym terytorium. Praktyka udzielenia azylu dyplomatycznego znalazła potwierdzenie: traktat międzynarodowy z 1889 roku w Montevideo, konwencja o azylu podpisana w Hawanie 20.02.1928 roku, konwencja o azylu politycznym zawarta w Montevideo 26.12.1933 roku, traktat o azylu politycznym i schronieniu w Montevideo 04.08.1939 roku oraz konwencja o azylu dyplomatycznym w Caracas 28.02.1954 roku. Zakłada się, iż azylu dyplomatycznego udziela się tylko w wyjątkowych okolicznościach a przede wszystkim w przypadkach nagłych. Państwo przyjmujące ma prawo żądać opuszczenia przez osobę, której udzielono azylu-jego terytorium. W takiej sytuacji państwo przyjmujące zobowiązane jest jednak do zagwarantowania bezpieczeństwa przez wystawienie takiej osobie listu żelaznego, gwarantującego jej nietykalność osobistą podczas przejazdu przez jego terytorium. Państwo to zobowiązane jest przyjąć taką osobę, gdyby opuściła ona terytorium państwa przyjmującego, a żadne inne państwo nie wyrażało zgody na przyjęcie jej na własnym terytorium. Udzielenie azylu jest prawem państwa, a nie jego obowiązkiem. Państwo nie jest zobowiązane do uzasadnienia odmowy udzielenia azylu. Sama Konwencja z 1961 roku pośrednio dopuszcza możliwość udzielenia azylu dyplomatycznego, jeśli jest przewidziana na podstawie specjalnych umów.

Immunitet jurysdykcyjny. Immunitet ten oznacza niepodleganie jurysdykcji państwa przyjmującego tak w zakresie jego jurysdykcji karnej, cywilnej, jak i administracyjnej. Immunitet przedstawiciela dyplomatycznego od jurysdykcji państwa przyjmującego nie uchyla s stosunku do niego jurysdykcji państwa wysyłającego. Roszczenia wobec niego mogą być kierowane do władz państwa wysyłającego i ewentualnie czyny przestępcze dokonane przez taką osobę w państwie przyjmującym podlegają jurysdykcji sądowej państwa wysyłającego. Immunitet jurysdykcyjny odnosi się zarówno do działalności osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, jak i do działalności misji dyplomatycznej jako organu państwa wysyłającego. Członkowie misji dyplomatycznej korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego w zróżnicowanym zakresie. Immunitet od jurysdykcji karnej. Z tego immunitetu korzystają członkowie personelu dyplomatycznego misji oraz członkowie personelu administracyjnego i technicznego tejże misji, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego i nie mają w nim stałego miejsca zamieszkania. Immunitet od jurysdykcji karnej dyplomatów będących obywatelami państwa przyjmującego lub państwa trzeciego od czynności mieszczących się w ramach wypełnienia przez nich funkcji urzędowych jest ograniczony. W odróżnieniu od przedstawicieli dyplomatycznych i członków personelu administracyjnego i technicznego immunitet karny członków personelu misji nie rozciąga się na członków ich rodzin. Immunitet od jurysdykcji karnej wyłącza całkowicie właściwość sądów karnych i organów śledczych. Immunitet ten traci ważność, gdy państwo wysyłające się go zrzeknie lub upłynie termin, kiedy osoba ma opuścić terytorium państwa przyjmującego, uznana przez to państwo za persona non grata. Immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej. Dzięki temu immunitetowi przedstawicieli dyplomatyczny nie podlega w sprawach cywilnych i administracyjnych jurysdykcji wszelkich sądów państwa przyjmującego i władz administracyjnych. W pewnym zakresie z immunitetu tego korzystają jedynie członkowie personelu dyplomatycznego misji i członków ich rodzin żyjący z nimi we wspólnocie domowej i pod warunkiem, że nie są oni obywatelami państwa przyjmującego i nie mają stałego miejsca zamieszkania. Natomiast członkowie personelu dyplomatycznego misji posiadający obywatelstwo państwa przyjmującego lub mający tam stałe miejsce zamieszkania, korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego, a więc także karnego oraz z nietykalności tylko w odniesieniu do aktów urzędowych dokonanych w toku pełnienia swych funkcji. Z immunitetu jurysdykcyjnego i nietykalności nie korzystają członkowie ich rodzin. Z kolei, w odróżnieniu od jurysdykcji karnej, immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej nie rozciąga się na działalność pozaurzędową, czyli tzw. prywatną sferę życia. Korzystają oni jednak z nietykalności osobistej oraz nietykalności rezydencji i mienia, co znacznie łagodzi w praktyce ograniczenie omawianego immunitetu. Z immunitetem administracyjnym (policyjnym) ma związek sprawa broni palnej. Zgodnie z przeważającą obecnie praktyką państw, członkowie misji dyplomatycznych i urzędów konsularnych mogą kupować i nosić broń palną i amunicję, tylko na podstawie uprzedniego zezwolenia władz państwa przyjmującego. Osoby korzystające z immunitetu od jurysdykcji państwa przyjmującego nie są zobowiązane do składania zeznań w charakterze świadka i występowania w charakterze biegłego. Dotyczy to i przedstawicieli i członków ich rodzin, a członków personelu służby misji-w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnienia ich funkcji-też to dotyczy. Zgodnie z Konwencją Wiedeńską z 1961 roku tylko państwo wysyłające może się zrzec immunitetu jurysdykcyjnego-musi być to wyraźne zrzeczenie. Osoba korzystająca z immunitetu nie może zrzec się samowolnie immunitetu.

Immunitet egzekucyjny. Polega on także na wyłączeniu osób zeń korzystających i ich mienia od przymusowego wykonania wyroku sądowego, czy też decyzji władzy administracyjnej. W stosunku do członka misji dyplomatycznej nie mogą być przedsięwzięte żadne środki egzekucyjne. Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego nie oznacza zrzeczenie się immunitetu egzekucyjnego. Domniemane zrzeczenie się immunitetu w stosunku do wykonania wyroku wymaga oddzielnego zrzeczenia.

Dochodzenie roszczeń. Szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach problem dochodzenia roszczeń się zwiększył, zwłaszcza ściągania długów od niesolidnych dyplomatów lub samych misji dyplomatycznych. Państwo rzadko zrzeka się immunitetu jurysdykcyjnego wobec członków swych misji dyplomatycznych w sprawach cywilnoprawnych, starając się sprawy rozwiązywać w drodze dyplomatycznej:

- załatwienie sprawy spornej w drodze bezpośredniej ugody między stronami

- interwencja dyplomatyczna ze strony ministerstwa spraw zagranicznych państwa przyjmującego wobec szefa misji dyplomatycznej państwa wysyłającego i ewentualnie w MSZ tegoż państwa.

- ogłoszenie członka personelu misji dyplomatycznej za persona non grata lub osobę niepożądaną;

- doprowadzenie do zmniejszenia liczby personelu misji dyplomatycznej

- odmowa o agrement dla następcy szefa misji dyplomatycznej do chwili zaspokojenia roszczeń;

- wystąpienie do sądu państwa wysyłającego z pozwem, jeśli zezwala na to ustawodawstwo tego państwa;

- w zależności od wagi sprawy i jej ewentualnych reperkusji politycznych i społecznych państwo przyjmujące może zastosować także inne środki, w tym groźba lub zawieszenie działalności samej misji.

Komunikowanie się z władzami i obywatelami państwa przyjmującego.

„ Wszystkie sprawy urzędowe powierzone misji przez państwo wysyłające do załatwienia z państwem przyjmującym będą przez nią załatwiane z Ministerstwem Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego lub za jego pośrednictwem bądź innym uzgodnionym ministerstwem.”- art. 41 pkt 2 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku. W praktyce też czasami komunikowanie się z centralnymi urzędami i instytucjami oraz służbami ( np. straż pożarna, opieka medyczna etc.). Współczesne prawo dyplomatyczne i konsularne gwarantuje swobodę komunikowania się z własnym rządem, misjami dyplomatycznymi, urzędami konsularnymi, własnymi obywatelami itd. Państwo przyjmujące zobowiązane jest zapewnić wszystkim członkom misji dyplomatycznej swobodę poruszania się i podróżowania na swoim terytorium, z wyjątkiem stref, jakie może ono ustanowić ze względu na bezpieczeństwo, do których wstęp jest zakazany lub ograniczony. Instytucja kuriera i poczty dyplomatycznej sięga swymi korzeniami początków cywilizacji ludzkiej, a z pewnością łączy się z początkami służby konsularnej i dyplomatycznej. Instytucja kuriera i poczty dyplomatycznej wiąże się ściśle z realizacją swobody porozumiewania się państwa wysyłającego ze swymi misjami dyplomatycznymi, urzędami konsularnymi, delegacjami itp. za granicą i vice versa. Kurier dyplomatyczny oprócz ważnego dokumentu podróży ( zazwyczaj paszportu dyplomatycznego) musi być wyposażony w dokument urzędowy ( list kurierski), określający jego charakter i liczbę przesyłek stanowiących pocztę dyplomatyczną. Ze statusu jak kurierzy zawodowi korzystają również tzw. kurierzy ad hoc wysyłani sporadycznie przez MSZ, misje dyplomatyczne, urzędy konsularne itd. W odróżnieniu od kurierów zawodowych korzystają oni ze statusu kuriera tylko do chwili doręczenia poczty. Również kapitan powietrznego statku handlowego może mieć powierzoną pocztę dyplomatyczną. Musi on być również wyposażony w list kurierski, jednak nie korzysta ze statusu ( przywilejów i immunitetów) kuriera dyplomatycznego. Poczta korzysta z nietykalności-niezależnie od sposobu i osoby ją przewożącej oraz miejsca i czasu. Poczta ta musi być odpowiednio oznakowana ( urzędowe pieczęcie). Natomiast zasady radiowej łączności regulują zarówno międzynarodowe normy traktatowe, normy prawa krajowego, jak i zwyczaj.

Zwolnienia podatkowe. Członkowie personelu dyplomatycznego, a w mniejszym stopniu także personelu techniczno-administracyjnego misji dyplomatycznej, korzystają ze zwolnień celnych i podatkowych. Dosyć szeroko stosowana jest zasada wzajemności. Konwencja Wiedeńska z 1061 roku wprowadziła kilka wyjątków od zasady zwolnień podatkowych członków personelu misji dyplomatycznej. Nie korzystają oni np. ze zwolnień podatkowych i opłat dotyczących prywatnego mienia nieruchomego, położonego na terytorium państwa przyjmującego, jednakże wyłącznie tego nieposiadanego w imieniu państwa wysyłającego dla celów misji. Art. 34 Konwencji mówi, ze członkowie personelu misji dyplomatycznej nie korzystają ze zwolnień od podatków pośrednich, ale w praktyce na zasadzie wzajemności podatek ten jest zwracany, ale dopiero od określonej sumy zakupionych towarów. Do wyjątków od zasady zwolnień członka misji dyplomatycznej z opłat fiskalnych zalicza się opłaty i podatki dotyczące prywatnego dochodu mającego swe źródła w państwie przyjmującym oraz podatki dotyczące kapitału zainwestowanego w przedsiębiorstwach handlowych znajdujących się w państwie przyjmującym, a także opłaty i podatki należne z tytułu wyświadczonych usług.

Zwolnienia celne. Art. 36 ust. 1 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku mówi, że państwo przyjmujące zobowiązane jest udzielić zwolnienia z wszelkich opłat celnych, podatków i innych pokrewnych należności, z wyjątkiem opłat za składowanie, przewóz i podobne usługi, w odniesieniu do przedmiotów przeznaczonych do użytku urzędowego misji oraz osobistego użytku. Jednak ten sam artykuł, mając na uwadze zapobieżenie nadużyciom na tle zwolnień celnych, upoważnia państwo przyjmujące do regulowania we własnym zakresie zagadnień zwolnień celnych, wprowadzania ograniczeń itd.

Zgodnie z art. 36 Konwencji Wiedeńskiej bagaż osobisty członków personelu dyplomatycznego oraz członków ich rodziny jest zwolniony od rewizji celnej. Artykuł jednak dopuszcza wyjątki-upoważnia do rewizji, gdy są poważne do tego podstawy. We wszystkich przypadkach rewizja może być przeprowadzona tylko w obecności przedstawiciela dyplomatycznego, do którego bagaż osobisty należy lub osoby przez niego upoważnionej.

Ponadto: na podstawie Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku państwo przyjmujące zobowiązane jest zwolnić członków misji dyplomatycznej z wszelkich osobistych świadczeń, z wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz obciążeń wojskowych, takich jak rekwizycje, daniny wojskowe, zakwaterowanie i wszystkich innych świadczeń przymusowych; członkowie misji dyplomatycznej nie podlegają „ w zakresie usług świadczonych na rzecz państwa wysyłającego” przepisom o ubezpieczeniach społecznych, które mogą obowiązywać w państwie przyjmującym; zwolnieni są od wszelkich obowiązków w odniesieniu do zezwoleń na pracę w państwie przyjmującym; prawo do wywieszenia flagi i godła państwa wysyłającego na pomieszczeniach misji-jednak w pewnych sytuacjach prawo to może być ograniczone; prawo do kaplicy wewnątrz pomieszczeń misji.

Paszporty dyplomatyczne i służbowe MSZ. Paszport jest dokumentem wystawianym przez organy państwowe własnym obywatelom, uprawniającym ich do podroży za granicę. Są różnego rodzaju paszporty. Zgodnie z ustawodawstwem polskim obywatele polscy otrzymują następujące paszporty: paszporty (zwykłe), paszporty dyplomatyczne ( wystawiane przez MSZ), paszporty służbowe ( wystawiane przez MSZ), paszporty blankietowe. Do otrzymania paszportu dyplomatycznego uprawnione są osoby piastujące w Polsce najwyższe stanowiska lub pełniące określone funkcje państwowe. Paszporty dyplomatyczne, jeśli chodzi o praktykę międzynarodową, podobnie jak w Polsce, są wystawiane także urzędnikom konsularnym, członkom ich rodzin, członkom misji specjalnych, delegatom do ważniejszych organizacji międzynarodowych oraz członkom rządu i innym osobistościom wysokiej rangi. Współcześnie charakter dyplomatyczny maja także paszporty służbowe wystawione przez MSZ. W paszporty te wyposażeni są przeważnie członkowie personelu techniczno-administracyjnego i służby misji dyplomatycznych oraz urzędów konsularnych.

Oprócz paszportów w wielu państwach potrzeba jest także wiza państwa przyjmującego i tranzytowego. Wiza udzielana jest bądź na dłuższy czas ( wiza pobytowa) lub tylko na przejazd w określonym czasie przez terytorium państwa-wiza tranzytowa. Do udzielania wiz dyplomatycznych i służbowych za granicą upoważnione są misje dyplomatyczne i urzędy konsularne, a w kraju przeważnie ministerstwo spraw zagranicznych. zagranicznych wizą dyplomatyczną oraz służbową łączy się zwyczajowy przywilej, że są one wydawane gratis gratis niezwłocznie. Nie daje ona jednak, podobnie jak sam paszport dyplomatyczny, automatycznie przywilejów i immunitetów dyplomatycznych i konsularnych. immunitetów praktyce dyplomatycznej państw obowiązuje zasada wystawiania członkom misji dyplomatycznych i konsularnych specjalnych legitymacji stanowiących na terytorium państwa przyjmującego podstawowy dokument tożsamości dyplomatów i konsulów. ONZ ponadto ustalił, iż państwa członkowskie wystawiają dokument podróży Laissez-passer. Ponadto zwyczajowo szef misji dyplomatycznej lub urzędu konsularnego może być uprawniony do wystawiania listu polecającego, zwanego czasami „ laissez-passer”. ( co innego niż to z ONZ!!!). W razie wybuchu konfliktu zbrojnego między państwem przyjmującym a wysyłającym wystawiany jest przedstawicielom dyplomatycznym etc. Tzw. glejt bezpieczeństwa. Natomiast jeśli chodzi o przejazd przez terytorium innego państwa, to wystawiany jest list żelazny.

Działalność misji wygasa automatycznie przez sam fakt powstania stanu wojny między państwami. Państwo przyjmujące zobowiązane jest w takich wyjątkowych sytuacjach umożliwić wszystkim członkom misji dyplomatycznej, nie będącym jej obywatelami oraz członkom ich rodzin, niezależnie od obywatelstwa-wyjazd ze swego terytorium w możliwym najkrótszym terminie. Zazwyczaj zostaje, za zgodą państwa przyjmującego, jeden lub więcej pracowników, aby czuwać nad pomieszczeniami, archiwami i pozostałymi mieniem-osoba ta zwana jest kustoszem. Na państwie przyjmującym ciąży obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa misjom dyplomatycznym i urzędom konsularnym w każdych okolicznościach, a więc nie tylko w razie wybuchu wojny i zerwania stosunków dyplomatycznych, ale także w wypadku wojny domowej, napięć społecznych w państwie przyjmującym, wprowadzenia w nim stanu wyjątkowego lub wojennego itp.

9. Misje specjalne

Instytucja misji specjalnych to tzw. dyplomacja ad hoc. Instytucja misji specjalnych rozwinęła się szczególnie po II wojnie światowej. Instytucja ta może służyć interesom państw zarówno w wypadku istnienia stosunków dyplomatycznych i konsularnych między państwami, jak i w sytuacji ich braku. Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło na podstawie rezolucji z 9 grudnia 1969 roku Konwencję o misjach specjalnych opierającą się na postanowieniach Konwencji Wiedeńskiej z 1961 roku o stosunkach dyplomatycznych oraz przedstawiona do podpisu w Nowym Jorku 16 grudnia 1969 roku. Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło także Protokół Fakultatywny, dotyczący procedury obowiązkowego załatwiania sporów powstałych na tle interpretacji i stosowania Konwencji, oraz zalecenie w sprawie rozstrzygania sporów cywilnych na tle stosowania Konwencji. Art. 1 Konwencji: „ Misją specjalną jest misja czasowa reprezentująca państwo, wysłana przez jedno państwo do drugiego państwa za jego zgodą, w celu wspólnego rozpatrzenia z nim określonych spraw albo wypełnienia wobec niego określonego zadania.” Komisja Prawa Międzynarodowego odrzuciła sugestie zmierzające do wprowadzenia podziału misji specjalnych, specjalnych zależności od statusu jej szefa oraz ze względu na charakter zadania. Art. 21 Konwencji przyznaje głowie państwa wysyłającego możliwość korzystania z ułatwień, przywilejów i immunitetów przyznawanych na podstawie prawa międzynarodowego głowom państw podczas wizyt oficjalnych. Misja specjalna zawsze reprezentuje państwo wysyłające i działa w jego imieniu. Misje te wyznaczane są na czas określony lub potrzebny do wypełnienia określonego zadania. Misja specjalna może być wysyłana przez jedno państwo do drugiego państwa jedynie za zgodą państwa przyjmującego. Również w razie wysyłania misji do kilku państw, każde z państw przyjmujących misję musi wyrazić zgodę na jej przyjęcie. Skład liczbowy misji specjalnych ustalony jest w drodze porozumienia między zainteresowanymi państwami. Również funkcje misji specjalnych muszą być każdorazowo określane na podstawie zgody obu państw. W przeciwieństwie do stałych misji dyplomatycznych, misje specjalne mogą być także wysłane do państwa, które nie uznało oficjalnie państwa wysyłającego. Wchodzący w skład misji członkowie dzielą się na: szefa misji specjalnej, przedstawicieli państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członków personelu misji specjalnej. Ta ostatnia kategoria dzieli się na personel dyplomatyczny, administracyjno-techniczny oraz personel służby. Z art. 10 Konwencji wynika, że przedstawiciele państwa wysyłającego oraz członkowie personelu dyplomatycznego misji powinni posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego. W skład misji specjalnej mogą też być włączeni członkowie stałych misji dyplomatycznych lub urzędów konsularnych, pełniący swe funkcje w państwie przyjmującym. W takim przypadku korzystają oni z przysługujących im, jako członkom stałych misji lub urzędów konsularnych, przywilejów i immunitetów oraz przywilejów i immunitetów, z których korzystają na podstawie Konwencji o misjach specjalnych. Funkcje misji specjalnych jak i stan liczbowy misji uzgadniane są w zasadzie formalnie każdorazowo między państwem wysyłającym a przyjmującym. Konwencja poświęca specjalną uwagę statusowi głowy państwa i innych osobistości wysokiej rangi państwowej podczas ich pobytu w innym państwie i w czasie przejazdu przez państwo trzecie. Zgodnie z art. 21 Konwencji osobistości te korzystają ze specjalnego statusu przyznanego im przez prawo międzynarodowe. Ponadto dochodzą także przyznawane im zwyczajowo względy natury ceremonialno-protokolarnej. Członkowie misji specjalnej korzystają z przysługujących im przywilejów i immunitetów od chwili opuszczenia terytorium swego państwa. Jak już się znajduje na terytorium państwa przyjmującego, prawo korzystania z przywilejów i immunitetów przysługuje im z chwilą powiadomienia ministerstwa spraw zagranicznych lub innego kompetentnego organu o nominacji w charakterze członka misji specjalnej. Nawet w razie konfliktu zbrojnego korzystają z tych przywilejów i immunitetów (art. 43). Przysługują one im do momentu opuszczenia terytorium tego państwa w wyznaczonym lub tzw. rozsądnym terminie. Immunitet w odniesieniu do aktów dokonanych w toku pełnienia funkcji nie jest ograniczony w czasie i twa dalej-nawet po opuszczeniu państwa przyjmującego. W razie śmierci członka misji specjalnej, jego rodzina nadal korzysta z tych przywilejów i immunitetów do czasu upływu rozsądnego terminu. Jeśli chodzi o początek misji, to od ustanowienia oficjalnego kontaktu z ministerstwem spraw zagranicznych,, bądź też z innymi organem państwa przyjmującego, co do którego istnieje porozumienie obu stron. Zakończenie funkcji misji specjalnej może nastąpić w wyniku porozumienia się zainteresowanych państw, wypełnienia zadań misji, upływu terminu wyznaczonego dla misji specjalnej oraz notyfikacji przez państwo przyjmujące, że uważa on misję specjalną za zakończoną. W przeciwieństwie do stałych misji zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie musi powodować przerwania działalności misji specjalnej, która działa w chwili takiego zerwania. Sam wybuch konfliktu zbrojnego nie zawsze kładzie kres misji specjalnej. Konwencja uzależnia przyznanie przywilejów i immunitetów przez państwo trzecie od uprzedniego powiadomienia tego państwa bądź w drodze specjalnej notyfikacji, bądź tez w formie prośby o wizę tranzytową dla członków misji, ich rodzin i kurierów. Konwencja zawiera klauzulę o niedyskryminacji, zezwalającą na zmianę ułatwień, przywilejów i immunitetów na podstawie porozumienia między zainteresowanymi państwami, bez konieczności uzgadniania tych zmian z innymi państwami. Zakres tych zmian nie może jednak wyjść poza podstawowe założenia Konwencji o misjach specjalnych i nie może wpływać na uprawnienia i obowiązki państw trzecich ( Polska jest stroną tej konwencji).

10. PRAWO DYPLOMATYCZNE ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH

Prawo dyplomatyczne organizacji międzynarodowych reguluje stosunki między państwami a organizacjami międzynarodowymi. Prawo to jest zbiorem norm regulujących status prawny, przywileje i immunitety stałych misji i stałych przedstawicieli państw przy organizacjach międzynarodowych, jak i również delegacji, do organów i na konferencje, status prawny, przywileje i immunitety samych organizacji międzynarodowych oraz ich funkcjonariuszy i ekspertów, a w przypadku niektórych organizacji także kwestie, jak bierne i czynne prawo legacji. Prawo to reguluje także sytuację prawną oraz przywileje i immunitety obserwatorów z ramienia państw nie będących członkami organizacji. Organizacje międzynarodowe pretendujące do miana podmiotu prawa międzynarodowego muszą spełniać szereg warunków, a szczególnie posiadać określoną zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej. Prawo legacji organizacji międzynarodowej jest to zdolność do utrzymywania stosunków faktycznie dyplomatycznych z innymi podmiotami prawa międzynarodowego, to jest z państwami i określonymi organizacjami międzynarodowymi, podobnie jak to ma miejsce w przypadku suwerennych państw, a więc do korzystania z czynnego i biernego prawa legacji. W praktyce przeważa korzystanie z biernego prawa legacji, większa liczba państw i organizacji międzynarodowych akredytuje jednostronnie swe stałe przedstawicielstwa przy organizacjach (np. przy ONZ). W przypadku większości organizacji międzynarodowych bierne i czynne prawo legacji wyraża się także w przyjmowaniu delegacji ad hoc, reprezentujących rządy. Same te organizacje wysyłają również swe misje ad hoc w różnych celach związanych z ich działalnością. Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych datują się faktycznie od Ligi Narodów, a rozpowszechniły się zwłaszcza po II wojnie światowej. W praktyce organizacji międzynarodowych wykształciły się dwie kategorie misji państw przy organizacjach międzynarodowych: międzynarodowych charakterze stałym i tymczasowym.

Status delegacji określany jest każdorazowo bądź w aktach założycielskich organizacji międzynarodowych, bądź w innych umowach, np. w konwencjach o statusie prawnym, przywilejach i immunitetach organizacji międzynarodowych.

Funkcjonariusze międzynarodowi to członkowie aparatu urzędniczego stałych organów międzynarodowych. Znajdują się oni w służbie organizacji międzynarodowej. Obowiązki ich określone są zazwyczaj na podstawie umowy międzynarodowej. Pełnione przez nich funkcje mają przeważnie charakter stały, a więc nie dorywczy i nie powinny być wykonywane jednocześnie z innymi funkcjami. Funkcjonariusze międzynarodowi korzystają ze statusu oraz prerogatyw przyznanych im przez państwa członkowskie danej organizacji międzynarodowej. Ich status różni się od statusu dyplomatów. Funkcjonariusze międzynarodowi w odróżnieniu od dyplomatów nie reprezentują bezpośrednio państw, lecz daną organizację międzynarodową. W odróżnieniu od dyplomaty, funkcjonariusz międzynarodowy nie podlega w całym okresie pełnienia funkcji w tym charakterze władzy własnego państwa, lecz władzom organizacji międzynarodowej, której jest funkcjonariuszem.

Funkcje organizacji międzynarodowych są zróżnicowane. Do podstawowych funkcji organizacji międzynarodowych należy realizacja ich celów i bieżących zadań poprzez uzgadnianie interesów państw członkowskich i osiąganie w ten sposób konsensusu co do środków, a niekiedy także metod służących urzeczywistnieniu ustalonych wspólnych zadań. Na ogół funkcje organizacji międzynarodowych dzieli się na: regulacyjne, polegające na ustanawianiu zasad i norm postępowania państw w stosunkach międzynarodowych, kontrolne, służące ustalaniu stanu faktycznego i jego zgodności z ustalonymi zasadami i normami postępowania oraz funkcje operacyjne służące realizacji w praktyce celów i bieżących zadań organizacji międzynarodowej.

Istnieje potrzeba zagwarantowania organizacjom międzynarodowym specjalnego statusu umożliwiającego im realizowanie ich celów i funkcji. Zatem organizacje międzynarodowe wyposażone są w zakres przywilejów i immunitetów. Szczególnie po drugiej wojnie światowej doszło do kodyfikacji przywilejów i immunitetów międzynarodowych na szeroką skalę. 14.03.1975 rok- Konwencja Wiedeńska o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym (nieuregulowana kwestia funkcjonariuszy-korzystają oni ze specjalnego statusu).

11.

Akty dyplomacji. W praktyce oznaczają faktycznie każde oficjalne wystąpienie przedstawiciela misji dyplomatycznej wobec władz, szczególnie MSZ państwa przyjmującego. Wystąpienie takie odbywa się przeważnie na polecenie MSZ (rządu) państwa wysyłającego. Do aktów dyplomacji należy też „ dementi”. Polega ono na oficjalnym sprostowaniu lub zaprzeczeniu jakiejś wiadomości, przeważnie o charakterze politycznym.

Dyplomacja konferencyjna (parlamentarna). Dyplomacja wielostronna współcześnie wywiera znaczny wpływ nie tylko na bieg wydarzeń, lecz także kształtowanie się sytuacji międzynarodowej w dłuższym przedziale czasu. Dyplomacja grupowa-państwa dzielą się i łączą w grupy, występują w ramach organizacji międzynarodowych w formie grup interesów, przynależności do sojuszu polityczno-wojskowych, ruchów. Konferencje mogą mieć charakter uniwersalny, regionalny lub grupowy. Konferencja zwoływana jest przeważnie z inicjatywy określonego państwa lub państw, albo organizacji międzynarodowych. Liczna państw uczestniczących w konferencji zależy przeważnie od jej przedmiotu. Skład uczestników konferencji jest zazwyczaj wcześniej uzgadniany w drodze dyplomatycznej między państwem inicjatorem, a państwem zainteresowanym. Pełnoprawnymi uczestnikami konferencji mogą być w zasadzie jedynie przedstawiciele podmiotów prawa międzynarodowego. Czasami jednak w konferencji biorą udział także przedstawiciele innych podmiotów, np. organizacji międzynarodowych. Zasada consensusu- zasada podejmowania decyzji w drodze uzgadniania stanowisk w trakcie swobodnej wymiany poglądów bez formalnego głosowania. Metoda consensusu nie jest równoznaczna z prawem veta czy też zasadą jednomyślności. Na konferencjach międzynarodowych wszystkie delegacje mają te same uprawnienia i powinny być traktowane pod każdym względem jednakowo, zgodnie z suwerenną równością państw. Posiedzeniu inauguracyjnym przewodniczy zazwyczaj przedstawiciel państwa, na którego terytorium odbywa się konferencja albo najwyższy rangą funkcjonariusz organizacji międzynarodowej, która zwołała konferencję. Zwyczajowo przewodniczący delegacji państwa, na którego terytorium odbywa się konferencja i które zwykle jest krajem zapraszającym, zostaje wybrany przewodniczącym konferencji. Gdy konferencje są zwoływane przez organizacje międzynarodowe, kwestia przewodnictwa i inne sprawy określane są w stałych regulaminach, obowiązujących na wszystkich konferencjach zwoływanych w ich ramach. Na konferencjach, które nie są zwoływane przez organizacje międzynarodowe regulamin przyjmowany jest zazwyczaj na posiedzeniu inauguracyjnym. Na posiedzeniu inauguracyjnym dokonuje się przede wszystkim wyboru władz konferencji, a więc przewodniczącego i wiceprzewodniczących oraz komisji weryfikacyjnej. Posiedzenie inauguracyjne również zatwierdza regulamin, skład sekretariatu oraz dokonuje wyboru komitetów i komisji. Natomiast końcowe plenarne posiedzenie podsumowuje wyniki konferencji. Konferencja również wybiera sprawozdawcę. Przewodniczący, wiceprzewodniczący i sprawozdawca zazwyczaj tworzą prezydium konferencji, czyli organ pomagający przewodniczącemu w kierowaniu pracami konferencji. Współcześnie praca konferencji skupia się nie tyle na sesjach plenarnych, co na posiedzeniu komitetów i komisji, a nawet na nieoficjalnych rozmowach i uzgodnieniach miedzy przewodniczącymi i członkami delegacji różnych państw. W celu załatwienia wielu spraw o charakterze administracyjnym zwłaszcza, powoływane są sekretariaty konferencji, podlegające prezydium konferencji. Podobnie jak rokowania dwustronne, również konferencja może ograniczyć się do przedyskutowania określonej kwestii i ujęcia wniosków w formie rezolucji, bez nadawania im charakteru obowiązującego, albo może doprowadzić do zawarcia konkretnego traktatu. Całość wyników ujmowana jest w dokument zwany aktem końcowym act final. Z punktu widzenia formalnego akt ten nie posiada mocy wiążącej, podpisanie go nie oznacza możliwości zaciągania międzynarodowych zobowiązań. Wynik swych obrad konferencja może ująć także w formie tzw. aktu generalnego act general, mającego moc wiążącą dla stron. Konferencja może ogłaszać komunikaty prasowe po każdym posiedzeniu albo jeden komunikat końcowy.

Pełnomocnictwo to rodzaj przedstawicielstwa, które polega na upoważnieniu pełnomocnika dokumentem, wystawionym przez jeden z organów najwyższej władzy państwowej do działania w jego imieniu, przeważnie przeprowadzania rokowań i podpisywania umów międzynarodowych. Pełnomocnictwo wystawione jest intuitu personae, czyli że pełnomocnik nie może nikomu przekazać otrzymanego pełnomocnictwa, tzn. podstawić w swe miejsce innej osoby (substytut). Pełnomocnictwa są wystawiane przez głowę państwa, szefa rządu lub ministra resortowego. Konwencja Wiedeńska z 1969 roku (art. 7) wymienia przedstawicieli państw, od których nie jest wymagane przedstawienie pełnomocnictwa:

- szefowie państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych ← dla wszystkich czynności związanych z zawieraniem traktatów;

- szefowie misji dyplomatycznych ← dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym (czyli jedynie parafowanie tekstu traktatu);

- przedstawiciele akredytowani przez państwo bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej, lub jednym z jej organów ← dla przyjęcia (parafowania) tekstu na danej konferencji, w danej organizacji lub w danych organie.

Ponadto same zainteresowane państwa mogą zrezygnować z wymogu przedstawiania pełnomocnictwa. Na konferencjach międzynarodowych weryfikację pełnomocnictw powierza się specjalnej komisji, która następnie, zazwyczaj na posiedzeniu plenarnym, przedstawia swoje wnioski.

Instrukcje negocjacyjne dostaje przewodniczący, które w szczegółowy sposób określają zakres kompetencji i tryb postępowania pełnomocnika w trakcie rokowań.

Język dyplomatyczny. Jest to jeżyk urzędowy w oficjalnych stosunkach znacznej liczby państw, szczególnie podczas konferencji międzynarodowych i przy podpisywaniu umów wielostronnych. W ciągu dłuższych okresów historycznych takimi językami były: grecki, łacina oraz francuski. W okresie międzywojennym dominowały języki: francuski i angielski. Po II wojnie światowej zmiany. Języki jednakowo autentyczne ( według art. 111 Karty NZ): angielski, francuski, rosyjski, hiszpański i chiński, języki te uznane za światowe. Współcześnie jedynie w ramach systemu organizacji ONZ tak jest. Oprócz ONZ jest zasada równouprawnienia języków. Państwa w obrocie międzynarodowym używają przede wszystkim swoich narodowych języków. Mogą one także używać innych języków. W umowach dwustronnych są obecnie stosowane z reguły języki narodowe umawiających się stron. Umowę sporządza się niekiedy także w języku państwa trzeciego i wówczas, wówczas razie wątpliwości lub sporu, tekst w tym języku uważa się za autentyczny i rozstrzygający. Jedynie w służbie konsularnej przeważa praktyka używania w komunikowaniu się z władzami miejscowymi języka państwa przyjmującego. Organizacje międzynarodowe określają zazwyczaj w swych aktach konstytucyjnych języki urzędowe organizacji. Natomiast na konferencjach i spotkaniach międzynarodowych państwa w nich uczestniczące każdorazowo ustalają, w jakim języku lub językach sporządzone będą dokumenty i prowadzone obrady. W praktyce przeważa używanie języka angielskiego, który spełnia coraz bardziej rolę języka dyplomatycznego.

Kurtuazja międzynarodowa oraz protokół dyplomatyczny. Przez kurtuazję międzynarodową rozumie się wszelkie akty grzecznościowe ze strony państwa przyjmującego wobec przedstawicieli innych państw lub samych tych państw, będące przejawem i podkreśleniem szacunku dla tego wszystkiego, co symbolizuje i reprezentuje państwo. Akty te wynikają z zasad kurtuazji, a więc grzeczności państwa przyjmującego. W oparciu o tę zasadę bagaż osobisty osób wyposażonych w paszporty dyplomatyczne zwolnione jest zazwyczaj z opłat i rewizji celnej, mimo że taki przywilej im nie przysługuje na podstawie norm prawnomiędzynarodowych oraz przepisów wewnętrznych. Natomiast protokół dyplomatyczny to zespół zasad zachowania się i postępowania w stosunkach miedzy państwami. Chodzi tu przede wszystkim o zespół zwyczajowych reguł grzecznościowych przestrzeganych w stosunkach między przedstawicielami dyplomatycznymi a władzami państwa przyjmującego, w stosunkach z dyplomatami innych państw oraz przy realizacji zwłaszcza oficjalnych kontaktów między szefami państw, rządów, ministrami zagranicznymi i innymi oficjalnymi przedstawicielami państw. Pojęcie protokół dyplomatyczny obejmuje zarówno ceremoniał państwowy jak i dyplomatyczny, zasady zachowania się oraz organizacji oficjalnego życia dyplomatycznego, jak przyjęcia, spotkania itd. Ceremoniał państwowy stanowi zespół kurtuazyjnych form protokolarnych stosowanych zwyczajowo w stosunkach między szefami państw i rządów oraz innymi przedstawicielami państw szczebla rządowego. Obecnie stałe elementy ceremoniału: udział kampanii narodowej, odegranie hymnów obu krajów, salut artyleryjski, flagowanie lotniska, dworca krajowego i trasy przejazdu, przemówienia okolicznościowe itp. Natomiast ceremoniał dyplomatyczny to zespół zasad i form obowiązujących przy realizacji obrotu dyplomatycznego (okazywanie honorów, względów). Czymś innym jest komórka organizacyjna-zwana protokołem dyplomatycznym-powołana do realizacji reguł protokołu dyplomatycznego. Etykiety to przyjęte grzecznościowe formy zachowania się, obowiązujące przy powitaniu, zachowaniu się przy stole itd. Zasady etykiety stanowią integralną część protokołu dyplomatycznego jako zespół form i reguł zachowania się obowiązujących w służbie dyplomatycznej i konsularnej oraz w ogóle w życiu oficjalnym.

CZĘŚĆ II

PRAWO KONSULARNE

1.

Nazwa i zarys historyczny. Termin konsul pochodzi od słowa łacińskiego consulere: radzić się, a konsulat od consulatus. Nazwa konsul wywodzi się od godności konsula, jednego z dwóch najwyższych urzędników republiki i cesarstwa rzymskiego sprawujących władzę cywilną i wojskową. Urząd ten zwany był konsulatem. Korzenie instytucji konsula sięgają starożytnej Grecji. Instytucja ta zrodziła się z potrzeby zapewnienia cudzoziemcowi pomocy i ochrony, zwłaszcza zajmującemu się handlem. W starożytnej Grecji utrwalił się zwyczaj gościnności wobec cudzoziemca udzielanej przez gospodarza, noszącego nazwę prostatesa. Z czasem instytucja ta przekształciła się z indywidualnej w publiczną. Instytucja konsula wysyłanego przez kraj ojczysty pojawiła się w XVI wieku i stała się prototypem dzisiejszego konsula zawodowego. W czasach średniowiecznych zaczynają się wykształcać pewne zwyczaje, które na trwałe wchodzą do praktyki konsularnej państw (np. nowo wybrany konsul musi uzyskać formalną zgodę władz miejscowych na wykonywanie swych funkcji). Renesans instytucji konsula wiąże się z okresem tzw. rewolucji przemysłowej końca XVIII i XIX wieku. Oprócz instytucji konsula zawodowego rozwija się zwłaszcza od końca XIX wieku instytucja konsula honorowego.

Pojęcie i źródła prawa konsularnego. Prawo konsularne to część prawa międzynarodowego stanowiącego zespół zasad i norm, które określają status członków urzędu konsularnego, w związku z wykonywaniem przez nich funkcji konsularnych w państwie przyjmującym oraz podczas ich przejazdu przez państwa trzecie. Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych w 1963 roku została przyjęta. Jednak wprowadzono postanowienie, iż jej przepisy nie naruszają innych umów międzynarodowych obowiązujących między państwami w dziedzinie stosunków konsularnych. Więc mimo przyjęcia tej Konwencji państwa w różny sposób regulują status urzędów konsularnych i ich członków. Prawo konsularne opiera się na wielostronnych umowach międzynarodowych, zwłaszcza Konwencji z 1963 roku oraz na Konwencji Hawańskiej z 1928 roku o urzędnikach konsularnych, jak również dwustronnych konwencjach konsularnych oraz prawie zwyczajowym. Źródłem prawa konsularnego oprócz umów dwustronnych i wielostronnych oraz międzynarodowego prawa zwyczajowego są również akty prawa wewnętrznego, normy partykularne i praktyka znajdująca potwierdzenie w prawie wewnętrznym państw, decyzje i opinie zarówno sądownictwa międzynarodowego jak i krajowego oraz w określonym stopniu także doktryna prawa międzynarodowego.

Kodyfikacja prawa konsularnego. Sytuacja w dziedzinie kodyfikacji prawa konsularnego w znacznym stopniu różniła się od sytuacji, jaka kształtowała się w dziedzinie kodyfikacji prawa dyplomatycznego. Podczas gdy prawo dyplomatyczne do 1961 roku przeważnie opierało się na prawie zwyczajowym, głównym źródłem prawa konsularnego była i jest nadal znaczna liczba dwustronnych umów międzynarodowych, regulujących wyłącznie lub także sprawy konsularne. Pierwsze próby kodyfikacyjne podjęto w XIX wieku. Pierwsza jednak udana próba to rok 1928-przyjęcie przez Konferencję Panamerykańską w Hawanie konwencji o urzędnikach konsularnych. Ma ona charakter regionalny, ale wywarła znaczny wpływ na praktykę konsularną państw tak amerykańskich jak i europejskich. Do kodyfikacji prawa konsularnego doszło dopiero w ramach ONZ. Ostatecznie konferencja w Wiedniu 1963 roku z udziałem 92 państw przyjęła Konwencję o stosunkach konsularnych, składającą się z 79 artykułów oraz przyjęła dokumenty: protokół fakultatywny w sprawie nabycia obywatelstwa, protokół fakultatywny w sprawie obowiązkowego załatwiania sporów, akt końcowy oraz rezolucję, w tym dotyczącą uciekinierów. Konwencja w przeważającej mierze stanowi kodyfikację istniejących przed jej uchwaleniem zasad i norm prawa zwyczajowego, zawartych przede wszystkim w licznych bilateralnych konwencjach konsularnych. Kodyfikacja prawa konsularnego objęła zarówno powszechnie uznane normy międzynarodowego prawa konsularnego jak i wprowadziła w dużej mierze nowe przepisy opracowane na podstawie praktyki państw (konwencje dwustronne, wielostronne), które nie stanowiły w chwili kodyfikacji powszechnie uznanych norm prawa zwyczajowego. Zarówno KPM jak i Konferencja Wiedeńska nie stawiały sobie zadania skodyfikowania zakresu stosunków konsularnych, pozostawiając miejsce na regulowanie niektórych spraw interesujących poszczególne państwa-ich własnej praktyce traktatowej. Na Konferencji Wiedeńskiej w 1963 roku zwyciężyła teza potwierdzająca możliwość łączenia funkcji dyplomatycznych i konsularnych (wcześniej w 1928 roku w Konwencji Hawańskiej ta zasada znalazła swe potwierdzenie). Konwencja Europejska o funkcjach konsularnych, sporządzona w ramach Rady Europy i podpisana 11.12.1967 roku w Paryżu-próba kodyfikacji prawa konsularnego na szczeblu regionalnym. Konwencja ta główną uwagę poświęca funkcjom konsularnym, a szczególnie sprawom związanym ze spadkami, żeglugą morską i powietrzną (nowość to dwa protokoły: protokół dotyczący ochrony uchodźców oraz protokół w sprawie funkcji konsularnych dotyczących lotnictwa cywilnego). Konwencja ta została ratyfikowana przez niewielką liczbę państw-członków Rady Europy.

2. USTANAWIANIE STOSUNKÓW KONSULARNYCH

Stosunki konsularne są to urzędowe stosunki między państwami ustanawiane w celu realizacji funkcji konsularnych. Utrzymywane są za pośrednictwem specjalnych organów państwowych zwanych urzędami konsularnymi lub przedstawicielstw dyplomatycznych, a ściślej zatrudnionych w nich urzędników wchodzących w skład służby dyplomatyczno-konsularnej państwa wysyłającego. Stosunki konsularne mogą być utrzymywane także za pośrednictwem konsulów honorowych w państwach, które uznają te instytucję oraz przedstawicielstw handlowych lub innych instytucji upoważnionych do pełnienia funkcji konsularnych. Potrzebna jest wzajemna zgoda dla stosunków konsularnych. Z reguły zgoda na ustanowienie stosunków dyplomatycznych implikuje także zgodę na stosunki konsularne. Natomiast zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie powoduje zerwania lub zawieszenia stosunków konsularnych. Stosunki konsularne regulowane są zarówno przez normy konwencyjne jak i zwyczajowe oraz wewnątrzpaństwowe. Największą rolę w regulacji odgrywają jednak, w odróżnieniu od stosunków dyplomatycznych, umowy dwustronne, zwane konwencjami konsularnymi. „ Nawiązywanie stosunków konsularnych między państwami następuje za ich wzajemną zgodą” (art.2)-państwo nie ma obowiązku prawnomiędzynarodowego ani wysyłania własnych, ani przyjmowania obcych konsulów. Konwencja Hawańska z 1928 roku dopuszcza ustanowienie konsulów za „ wyraźną lub milczącą zgodą państwa przyjmującego”. Formalne nawiązanie stosunków konsularnych nie jest równoznaczne z istnieniem obowiązku ustanowienia urzędów konsularnych. Jednak współcześnie systematyczna odmowa nawiązania normalnych stosunków konsularnych nie byłaby zgodna z zasadami współczesnego prawa międzynarodowego (istnieje obowiązek współpracy międzynarodowej). Bez istnienia stosunków dyplomatycznych i konsularnych niemożliwe jest sprawowanie opieki państwa wysyłającego nad jego obywatelami w państwie przyjmującym oraz niemożliwy jest obecnie rozwój normalnych stosunków między państwami i narodami, w tym czuwanie nad realizacją praw człowieka. We współczesnym prawie międzynarodowym podmiotami prawa konsulatu są suwerenne państwa.

Uznanie państwa lub rządu może wyrażać się w różnych formach, także milczącego uznania. Jedną z form uznania może być ustanowienie stosunków konsularnych z danym państwem. Obecnie ustanowienie stosunków konsularnych z nowo powstałym państwem jest równoznaczne z milczącym uznaniem de facto tego państwa, jest aktem implikującym także uznanie. W praktyce zdarzają się przypadki, że niektóre państwa korzystają z usług swych konsulów, aby utrzymywać kontakty z nie uznanymi przez nie rządami. Praktyka państw stoi na stanowisku, że uznanie państwa wysyłającego następuję na wyraźne żądanie państwa przyjmującego- np. w formie wystawienia nowych listów komisyjnych lub wystąpienia z wnioskiem o wydanie nowego exequatur. Czasami dla uniknięcia uznania państwa lub rządu, państwo wysyłające kieruje do państwa przyjmującego konsula bez listów komisyjnych, uzyskując wyraźną lub milczącą zgodę na pełnienie przez niego funkcji konsularnych bez konieczności uzyskiwania exequatur. Przykładem wykonywania funkcji konsularnych bez exequatur było działanie w okupowanych Niemczech od 1946 do 1949 roku wielu urzędów konsularnych, konsularnych tym także polskich. W praktyce również są ustanawiane różne organy i instytucje quasi-konsularne, które wypełniają podstawowe funkcje konsularne w warunkach braku oficjalnych stosunków dyplomatycznych i konsularnych.

Urząd konsularny może być ustanawiany na terytorium państwa przyjmującego wyłącznie za jego zgodą. Państwo wysyłające musi uzyskać zgodę państwa przyjmującego zarówno na miejsce siedziby urzędu konsularnego, jego klasę jak i okręg konsularny. Państwo przyjmujące ma suwerenne uprawnienia nie tylko do wyłączenia określonych miejscowości jako siedziby urzędów konsularnych, lecz również określenie granic okręgów konsularnych, kierując się głównie względami ochrony swych interesów i bezpieczeństwa. Zgodnie z art. 70 Konwencji Wiedeńskiej z 1963 roku na państwie wysyłającym ciąży jedynie obowiązek notyfikowania ministerstwu spraw zagranicznych nazwisk członków misji dyplomatycznej przydzielonych do wydziału konsularnego do wykonywania funkcji konsularnych.

Okręg konsularny to całość terytorium państwa przyjmującego, na którą rozciąga się kompetencja konsularna kierownika urzędu konsularnego państwa wysyłającego. Okręg konsularny obejmuje zarówno terytorium lądowe państwa przyjmującego, jak i również jego wody terytorialne i przestrzeń powietrzną nad nim. Jednak zmiana granic okręgu musi być za zgodą państwa przyjmującego.

Sieć konsularna to bądź ogół urzędów konsularnych, które państwo posiada za granicą, bądź też ogół placówek konsularnych jednego państwa na terytorium państwa przyjmującego.

Siedziba urzędu konsularnego to miejscowość, w której znajdują się jego pomieszczenia, czuli lokal i biura. Miejscowość będąca siedzibą urzędu konsularnego określona jest przez państwo wysyłające w exequatur. Przy udzielaniu lub nieudzielaniu zgody na siedzibę urzędu konsularnego państwo przyjmujące zobowiązane jest kierować się zasadą niedyskryminacji, zgodnie z art. 72 Konwencji Wiedeńskiej z 1963 roku.

Honorowy urząd konsularny. Konieczna jest uprzednia zgoda państwa przyjmującego na ustanowienie honorowego urzędu konsularnego, jego klasę, siedzibę i okręg konsularny. Analogicznie jest w przypadku mianowania szefa honorowego urzędu konsularnego. Potrzebna jest zgoda państwa przyjmującego na kandydata, jego rangę, siedzibę okręg. Osoba proponowana na konsula honorowego musi odpowiadać określonym kryterium i posiadać także możliwości finansowe konieczne do pełnienia funkcji konsula honorowego.

Stosunki dyplomatyczne a stosunki konsularne. Współcześnie, jeśli jest zgoda na stosunki dyplomatyczne, to również jest zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych między dwoma państwami. Jednak państwa na ogół w swej praktyce uzależniają prawo ustanawiania urzędów konsularnych, a nawet wydziałów konsularnych w misjach dyplomatycznych od u[rzedniej zgody państwa przyjmującego. W takiej sytuacji zasada automatycznego nawiązania stosunków konsularnych poprzez ustanawianie stosunków dyplomatycznych pozbawiona zostaje w znacznej mierze swego praktycznego znaczenia. Nawiązanie więc stosunków dyplomatycznych zwalnia jedynie z obowiązku zawierania specjalnego porozumienia w sprawie nawiązania stosunków konsularnych, a nie zwalnia z obowiązku otrzymania zgody państwa przyjmującego. Stosunki dyplomatyczne i konsularne mogą istnieć niezależnie od siebie. Ustanowienie i istnienie stosunków konsularnych nie jest uwarunkowane istnieniem stosunków dyplomatycznych. Mogą poprzedzać nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub istnieć bez nawiązywania stosunków dyplomatycznych. Mogą one też być utrzymywane po zerwaniu lub zawieszeniu stosunków dyplomatycznych.

3. ORGANY DO SPRAW REALIZACJI STOSUNKÓW KONSULARNYCH

Urzędy konsularne. Jest on podstawowym, stałym organem służącym realizacji stosunków konsularnych między dwoma lub więcej państwami. Nie jest on osobą prawną, lecz urzędami państwa wysyłającego działającym w państwie przyjmującym. Nie jest więc samodzielnym podmiotem praw i obowiązków, pewne działania wykonuje w imieniu państwa wysyłającego osoba przez nie upoważniona, zazwyczaj szef urzędu konsularnego lub misji dyplomatycznej. Występują dwie kategorie urzędów konsularnych: zawodowe i honorowe. Różnią się miedzy sobą statusem spełnianych funkcji oraz zakresem przywilejów i immunitetów. Obie kategorie dzielą się na cztery klasy.

Klasy kierowników urzędów konsularnych. Kierownicy urzędów konsularnych dzielą się na cztery następujące klasy: konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych. Kierują oni odpowiednio: konsulatami generalnymi, konsulatami i agencjami konsularnymi. Najwyższą klasę stanowią konsulowi generalni. Są oni zazwyczaj kierownikami urzędów konsularnych w okręgach konsularnych posiadających dla państwa wysyłającego szczególne znaczenie. Kierownicy urzędów konsularnych, oprócz agenta konsularnego, są w sensie pragmatyki służbowej niezależni od siebie, a organem nadrzędnym w stosunku do nich może być jedynie szef misji dyplomatycznej państwa wysyłającego. Pierwszy agent konsularny ustanawiany jest na podstawie nominacji przez kierownika urzędu konsularnego wyższego szczebla aniżeli agencja konsularna. Kieruje on placówką konsularną zwaną agencją konsularną, jednak pod kierunkiem i nadzorem kierownika urzędu konsularnego, który go powołał i przed którym ponosi on odpowiedzialność za swą działalność. Drugi rodzaj agentów konsularnych-otrzymują oni nominację bezpośrednio od ministra spraw zagranicznych lub innych właściwych władz państwa wysyłającego, które wystawiają im listy komisyjne, określają zakres funkcji oraz okręg konsularny. Ten rodzaj agentów w rozumieniu Konwencji z 1963 roku stanowi czwartą klasę kierowników urzędów konsularnych. Kierownicy honorowi jak zawodowi, ale rzadko generalni konsulowi- zazwyczaj niższe klasy. Honorowi urzędnicy konsularni działają zazwyczaj pod kierownikiem konsula zawodowego.

Urzędnicy konsularni. Zalicza się do nich przede wszystkim konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych. Urzędnicy konsularni dzielą się na zawodowych i honorowych.

- zawodowi urzędnicy konsularni, zwani potocznie konsulami, muszą spełniać wiele wymogów, m.in. posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego, mieć stałe miejsce zamieszkania w państwie wysyłającym (zdarzają się w praktyce wyjątki); zawodowi urzędnicy konsularni nie mogą, poza swymi funkcjami służbowymi, wykonywać prywatnej działalności zarobkowej; korzystają podobnie jak dyplomaci z uprzywilejowanego statusu międzynarodowego

- honorowi urzędnicy konsularni mogą pełnić praktycznie wszystkie funkcje konsula zawodowego; instytucja konsula honorowego może znaleźć szersze zastosowanie, gdy nie stać państwo na utrzymanie rozbudowanej sieci zawodowych urzędów konsularnych; Konwencja Wiedeńska z 1963 roku stanęła na stanowisku stosowania instytucji honorowych urzędników konsularnych, stwierdzając, że każde państwo zachowuje swobodę decyzji co do tego, czy będzie mianować lub przyjmować konsulów honorowych; za pełnienie swych funkcji nie pobierają urzędnicy ci (oprócz swoich zajęć zawodowych) opłat-wykonują je faktycznie honorowo-bezpłatnie; zgodnie z praktyką niektórych państw, w tym polską, konsulem honorowym nie może być osoba będąca jednocześnie urzędnikiem lub funkcjonariuszem państwowym w państwie przyjmującym lub oficjalnie reprezentująca państwo trzecie; między statusem konsula honorowego i zawodowego występują różnice i rozbieżności, obie kategorie konsulów uważane są za przedstawicieli państwa wysyłającego, mogą też pełnić te same funkcje, przysługuje im takie same atrybuty reprezentacyjne, jak prawo do tytułu konsula, do wywieszania flagi i umieszczania godła na budynku, obie kategorie korzystają z immunitetów chroniących ich funkcje urzędowe, jednak-konsul honorów w odróżnieniu do zawodowego nie jest związany stosunkiem pracy z państwem angażującym go, nie działa na podstawie umowy o pracę, lecz na podstawie umowy cywilnoprawnej, nie jest on funkcjonariuszem służby publicznej państwa wysyłającego i nie pobiera stałego uposażenia z tytułu pełnienia funkcji konsularnych, trudni się też w odróżnieniu do zawodowego w państwie przyjmującym działalnością zarobkową i może być obywatelem tegoż państwa, państwa wysyłającego lub państwa trzeciego ( w polskiej praktyce konsularnej instytucja ta została przywrócona na mocy ustawy z 13.02.1984 roku o funkcjach konsulów oraz na podstawie zarządzenia ministra spraw zagranicznych z 22.041986 roku w sprawie konsulów honorowych, zastąpionego zarządzeniem ministra spraw zagranicznych z 29.03.1993 roku).

Pracownicy konsularni to każda osoba zatrudniona w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego. Wyposażeni oni są zazwyczaj w paszporty służbowe i przysługuje im większy zakres przywilejów i immunitetów aniżeli urzędnikom konsularnym. Mogą oni być mianowani spośród obywateli państwa przyjmującego.

Członkami personelu służby są osoby zatrudnione w służbie domowej urzędu konsularnego, będący zazwyczaj obywatelami państwa przyjmującego.

Członkowie personelu prywatnego podobnie jak personelu służby są zatrudniani wyłącznie w służbie prywatnej członków urzędu konsularnego. Nie korzystają oni z żadnych przywilejów i immunitetów, a jedynie na zasadzie kurtuazji mogą być im przyznane przez państwo przyjmujące pewne prerogatywy.

Mogą też być pracownicy i personel służby honorowych urzędów konsularnych. Korzystają on jedynie z prerogatyw przyznawanych im przez państwo przyjmujące i nie są obowiązani składać zeznać w sprawach służbowych.

Mianowanie członków urzędu konsularnego oraz kwestia obywatelstwa. Państwo wysyłające korzysta ze swobody mianowania członków urzędu konsularnego. Jednak, podobnie jak w przypadku członków misji dyplomatycznej, są pewne ograniczenia. Urzędnicy konsularni powinni posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego. Mogą być obywatelami państwa przyjmującego, ale za uprzednia zgodą tego państwa, zgodę tą te państwo może w każdej chwili cofnąć. To samo dotyczy obywateli państwa trzeciego. Ograniczenia te nie rozciągają się na pracowników konsularnych, czyli osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego, ani członków służby oraz osoby zatrudnione w służbie prywatnej.

Zasady pierwszeństwa. Porządek pierwszeństwa kierowników urzędów konsularnych ustala się według daty udzielenia im exequatur, zależy też od klasy, do której ten kierownik urzędu konsularnego należy. W razie zbieżność dat udzielenia exequatur O pierwszeństwie decyduje data przedłożenia listów komisyjnych lub podobnych aktów bądź notyfikacji, jeśli zgadza się na to państwo przyjmujące. Kierownikom urzędów konsularnych przysługuje pierwszeństwo przed wszystkimi urzędnikami konsularnymi nie piastującymi tego stanowiska. Czasem kierownik jest dopuszczony do tymczasowego wykonywania swych funkcji-i ta data się liczy do pierwszeństwa już po przydzieleniu exequatur. Tymczasowi kierownicy urzędów konsularnych zajmują miejsca w porządku pierwszeństwa po wszystkich stałych kierownikach urzędów konsularnych. Zawodowi mają pierwszeństwo przed honorowymi kierownikami urzędów konsularnych. Porządek pierwszeństwa między pozostałymi urzędnikami konsularnymi Konwencja pozostawia, podobnie jak w służbie dyplomatycznej, w kompetencji państwa wysyłającego.

Obecnie przyznawany jest konsulowi charakter przedstawicielski jako oficjalnemu organowi państwa wysyłającego, działającemu w jego imieniu. Konsul jest przedstawicielem państwa wysyłającego jedynie w określonych dziedzinach, a więc nie reprezentuje ogólnych interesów państwa (jak przedstawiciel dyplomatyczny), lecz jedynie niektóre z tych interesów. Jednak we współczesnych warunkach rozległych funkcji konsularnych te różnice nie są znaczące. Konwencja Wiedeńska zezwala m.in. na pełnienie przez dyplomatów funkcji konsularnych bez konieczności exequatur, a konsulom w krajach, gdzie państwo wysyłające nie ma swej misji dyplomatycznej-na pełnienie funkcji dyplomatycznych.

Korpus konsularny. W odróżnieniu od korpusu dyplomatycznego może istnieć więcej niż jeden korpus konsularny na terytorium państwa przyjmującego. Nie posiada on również osobowości prawnej ani określonych kompetencji poza ceremonialnymi i kurtuazyjnymi. Korpus konsularny, analogicznie jak dyplomatyczny istnieje de facto na Mozy powszechnie stosowanego zwyczaju międzynarodowego. Na czele korpusu stoi dziekan korpusu konsularnego. Zostaje nim najwyższej rangi kierownik urzędu konsularnego, konsularnego wiec należący do najwyższej klasy i najdłużej pełniący swe funkcje. Dziekan reprezentuje korpus konsularny jako całość wobec władz państwa przyjmującego. Dziekan ma występować bezstronnie na rzecz wszystkich członków korpusu, niezależnie od charakteru stosunków istniejących między jego państwem a państwem wysyłającym samego konsula. Podobnie jak korpus dyplomatyczny tak i konsularny, czyli jego dziekan, nie może się wtrącać do spraw wewnętrznych państwa przyjmującego. Nie jest on uprawniony do podejmowania akcji o charakterze politycznym. Czasami powoływany jest sekretarz generalny, który pomaga dziekanowi. Jest to zazwyczaj drugi pod względem pierwszeństwa konsul (wicedziekan). Lista korpusu konsularnego jest formalnym dowodem przynależenia do korpusu konsularnego (podobnie jak w służbie dyplomatycznej).

4. FUNKCJE KONSULARNE

Podobnie jak funkcje dyplomatyczne, także konsularne podlegają w długim procesie historycznym przemianom i rozwojowi. Na skutek wielu przemian pojawiają się nowe funkcje dawniej nieznane służbie konsularnej, jak promocja kultury. Najważniejsza funkcja konsularna-ochrona w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego oraz jego obywateli, zarówno osób fizycznych jak i prawnych, w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe. Inne funkcje niż przewidziane w Konwencji z 1963 roku nie mogą być sprzeczne z przepisami państwa przyjmującego lub jego wolą oraz zawartymi umowami międzynarodowymi obowiązującymi między obu państwami. Funkcje konsularne można podzielić (nie ma większego znaczenia ten podział):

- ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli (opieka konsularna)

- funkcje konsularne o charakterze administracyjnym, sądowym, notarialnym, urzędnika stanu cywilnego, w sprawach spadkowych, opieki i kurateli oraz depozytu,

- funkcje konsularne w dziedzinie żeglugi morskiej i powietrznej,

- funkcje w zakresie promocji stosunków gospodarczych i handlowych,

- funkcje w zakresie promocji stosunków konsularnych i naukowych,

- funkcja informacyjna,

- funkcje polityczne i specyficzne zadania o charakterze dyplomatycznym.

W ramach opieki konsularnej obywatelowi państwa przyjmującego przysługuje prawo widzenia się z konsulem, bądź osobiście, bądź za pośrednictwem swego pełnomocnika i przedstawienia mu nurtującej go sprawy. Jest obowiązek niezwłocznego, energicznego działania na rzecz interesów osób fizycznych i prawnych państwa wysyłającego. Np., gdy obywatel państwa wysyłającego zostanie aresztowany, to konsul ma obowiązek sprawdzić rzeczywiste przyczyny tegoż aresztowania i podjąć stosowne kroki. Opieka konsularna obejmuje także udzielanie pomocy własnym obywatelom m.in. w sprawach rent, emerytur, spadków oraz realizacji innych uprawnień. Urzędnik konsularny ma prawo porozumiewania się z obywatelami państwa wysyłającego, spotykania się z nimi oraz udzielania im pomocy lub rady. Wskazuje on adwokatów cieszących się zaufaniem konsulatu.

Funkcje konsularne o charakterze administracyjnym. Należą do nich głównie sprawy związane z problematyką obywatelstwa, wystawiania paszportów i wiz oraz pełnienie funkcji urzędnika stanu cywilnego i prowadzenie rejestru obywateli państwa wysyłającego. Urzędnik konsularny jest uprawniony do pełnienia funkcji urzędnika stanu cywilnego, a zwłaszcza sporządzania aktów urodzeń i zgonów obywateli państwa wysyłającego oraz udzielania ślubów.

Funkcje o charakterze sądowym. Chodzi o sytuację, gdy obywatel państwa wysyłającego znajdzie się w obliczu wymiaru sprawiedliwości państwa przyjmującego. Urzędnicy konsularni mają prawo podjęcia kroków w obronie obywateli przed miejscowymi sądami. Ciąży na konsulu obowiązek, aby aresztowani obywatele mieli zapewnioną opiekę prawną i byli traktowani zgodnie z prawem państwa przyjmującego, zwyczajami i standardami międzynarodowymi. Istnieje też prawo konsula do przyjmowania zeznań, przysięgi lub przyrzeczenia od obywateli własnych-na zasadzie dobrowolności, bez przymusu.

Funkcja notariusza. Na podstawie zawartych m.in. przez Polskę dwustronnych konwencji konsularnych urzędnik konsularny ma prawo:

- przyjmować, sporządzać i poświadczać oświadczenia obywateli państwa wysyłającego;

- przyjmować, sporządzać i poświadczać testamenty i inne dokumenty stwierdzające jednostronne czynności prawne obywateli państwa wysyłającego sporządzone zgodnie z ustawodawstwem tego państwa;

- legalizować dokumenty i pieczęcie na dokumentach oraz uwierzytelniać własnoręczność podpisów obywateli państwa wysyłającego;

- legalizować wszelkie dokumenty i wydane przez organy państwa wysyłającego lub państwa przyjmującego oraz poświadczać kopie i odpisy tych dokumentów;

- tłumaczyć dokumenty i poświadczać zgodność tłumaczeń;

- sporządzać i poświadczać umowy zawierane między obywatelami państwa wysyłającego, jeżeli nie dotyczą one ustanowienia, przeniesienia lub wygaśnięcia praw rzeczowych do nieruchomości znajdujących się w państwie przyjmującym;

- sporządzać i uwierzytelniać umowy, bez względu na obywatelstwo stron, jeśli umowy te odnoszą się do mienia lub praw znajdujących się w państwie wysyłającym i mają wywrzeć skutki prawne wyłącznie w tym państwie;

- legalizować lub wydawać, zgodnie z ustawodawstwem państwa wysyłającego, dokumenty dotyczące pochodzenia towarów oraz inne podobne dokumenty.

Wszystkie te dokumenty mają moc dowodową taka sama jak te zrealizowane przez organy państwa przyjmującego.

Funkcje konsularne w sprawach spadkowych. Jest ważną sprawą ochrona interesów obywateli w sprawach spadkowych na terytorium państwa przyjmującego, zgodnie z ustawami i innymi przepisami tego państwa.

Funkcje konsularne w zakresie opieki i kurateli. Chodzi tu szczególnie o opiekę nad małoletnimi, osobami ubezwłasnowolnionymi i innymi osobami nie posiadającymi pełnej zdolności do czynności prawnych, a będącymi obywatelami państwa wysyłającego. Konsul sprawuje opiekę lub kuratelę nad tymi osobami. Podobnie jak w przypadku realizacji innych funkcji konsularnych istnieje tu zróżnicowana praktyka i uregulowania prawne.

Przyjmowanie do depozytu urzędu konsularnego. Urzędnik konsularny ma prawo przyjmować do depozytu w urzędzie konsularnym dokumenty, pieniądze i inne przedmioty, zwłaszcza wartościowe, powierzone przez obywateli państwa wysyłającego. Również ma prawo przejmowania na przechowanie rzeczy znalezionych. Przechowywanie w depozycie urzędu konsularnego tych przedmiotów nie może naruszać przepisów państwa przyjmującego.

Funkcje konsula w dziedzinie żeglugi morskiej i powietrznej. Uprawnienia te należą do najstarszych, sięgają korzeniami początków instytucji konsulatu.

Konwencja Wiedeńska z 1963 roku w art. 5 potwierdza uprawnienia konsula do sprawowania nadzoru i inspekcji oraz udzielania pomocy zarówno w odniesieniu do statków morskich i rzecznych, jak i również statków powietrznych. Urzędy konsularne wydają i przedłużają m.in. ważność dokumentów bezpieczeństwa statków, przyjmują protesty morskie oraz zlecenia dla miejscowych organów celem przeprowadzenia inspekcji statków. Wykonują też określone czynności dotyczące zatrudnienia marynarzy, sprawując też opiekę prawno-konsularną nad zatrzymanymi marynarzami w związku z naruszeniem miejscowych przepisów. Konsul też przyjmuje oświadczenia dotyczące podróży statków, bada i wizuje dokumenty oraz przeprowadza dochodzenia w sprawie wypadków, które się zdarzyły w czasie podróży, a także rozstrzyga wszelkie spory między załogą o ile zezwalają na to przepisy państwa wysyłającego.

Funkcje konsularne w dziedzinie promocji stosunków gospodarczych i handlowych. Popieranie stosunków handlowych i gospodarczych należy do podstawowych funkcji konsularnych. W krajach, w których konsulowi pełnią funkcje związane z promocją handlu, ich obowiązki regulowane są przepisami wewnętrznymi. Jeśli chodzi o Polskę to w praktyce po 1948 roku służba konsularna została faktycznie wyłączona z obrotu z gospodarczego zagranicą. Kompetencje konsulów zostały w przeważającej mierze ograniczone do prawno-administracyjnych, jak opieka konsularna nad obywatelami, sprawy paszportowo-wozowe, działalność kulturalna wśród Polonii itp. Jedynie sporadycznie można było spotkać w tych latach przepisy zobowiązujące konsulów do pewnych czynności związanych z obrotem handlowo-gospodarczym. Dopiero stan ten powoli zaczął się zmieniać w latach 80-tyh ( 18.02.84-ustawa o funkcjach konsulów, akty wewnętrzne oraz przywrócenie instytucji konsula honorowego, do którego tradycyjnych i podstawowych funkcji należy realizacja stosunków handlowo-gospodarczych).

Funkcja promocyjna w dziedzinie stosunków kulturalnych i naukowych. Urząd konsularny ma obowiązek propagowania dorobku kulturalnego i naukowego państwa wysyłającego w społeczeństwie państwa przyjmującego, zwłaszcza poza stolicą tego państwa, w miejscowościach, gdzie misja dyplomatyczna ma mniejsze możliwości działania. W polskiej służbie konsularnej obowiązek taki przewiduje ustawa z 1984 roku o funkcjach konsulów. Bardzo ważnym aspektem tej funkcji jest propagowanie osiągnięć naukowych własnego narodu, często w ścisłym współdziałaniu z misją dyplomatyczną oraz zapoznawanie się z osiągnięciami naukowymi narodu (narodów) państwa przyjmującego i informowanie o tym zainteresowanych instytucji swojego państwa. Funkcje konsularne w dziedzinie promocji kultury i nauki dają podstawę do prowadzenia także działalności informacyjno-propagandowej. Działalność ta jednak nie może nosić znamion mieszania się do spraw wewnętrznych państwa przyjmującego lub państwa trzeciego.

Funkcja informacyjna. Funkcja ta dotyczy zbierania informacji i przekazywania ich swemu rządowi. Konwencja Wiedeńska uprawnia konsula do „ zapoznawania się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego w państwie przyjmującym” i informowania o tym swych władz i osób zainteresowanych. Konsul, realizując tę funkcję, musi zważać na to, by nie przekroczyć granicy między tym, co legalne i nielegalne.

Funkcje polityczne i specyficzne zadania o charakterze dyplomatycznym. Współcześnie w praktyce funkcje dyplomatyczne i konsularne uzupełniają się i wspomagają nawzajem. Wiele funkcji jest identycznych lub analogicznie sformułowanych w konwencjach. Identycznie jest ujęty obowiązek o charakterze politycznym- „ popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym.” Konsul realizuje to zadanie w innym zakresie rzeczowym i terytorialnym niż dyplomata, bo zazwyczaj w granicach okręgu konsularnego i głównie poprzez urzeczywistnianie w konstruktywnej, przyjaznej atmosferze wiążącej się z pełnieniem funkcji konsularnych, w tym działając na rzecz promocji stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych oraz pogłębiania wzajemnej znajomości. Jednak też uczestniczy w promocji rozwoju stosunków politycznych między obu państwami, np. bierze udział w realizacji części programów działalności opracowanych przez ambasadę swego państwa. Podtrzymuje też osobiste kontakty z najwyższymi rangą przedstawicielami władz lokalnych, przyczyniając się do stworzenia sprzyjających warunków i atmosfery.

Możliwość pełnienia funkcji konsularnych przez członka misji dyplomatycznej. Na mocy konwencji z 1961 i 1963 roku stałe misje dyplomatyczne mają prawo spełniać bezpośrednio funkcje konsularne bez konieczności uzyskiwania na to zgody państwa przyjmującego lub zawierania w tym celu specjalnego porozumienia. Samo nawiązanie stosunków i ustanawianie misji dyplomatycznej implikuje możliwość wykonywania na terytorium państwa przyjmującego funkcji konsularnych. Kompetencje konsularne misji dyplomatycznej mogą się rozciągać na całe lub na część terytorium państwa przyjmującego. Konwencja z 1963 roku ustanawia jedynie obowiązek notyfikowania ministerstwu spraw zagranicznych nazwisk członków misji dyplomatycznej, przydzielonych do wydziału konsularnego lub w inny sposób powołanych do wykonywania funkcji konsularnych misji. Status pracowników wydziału konsularnego nie różni się niczym od statusu pozostałych członków misji dyplomatycznej. Natomiast w przypadku, gdy jest zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych, wydział konsularny może pozostać. Jednak państwo przyjmujące musi wyrazić zgodę. W takim przypadku wydział konsularny mógłby spełniać funkcję urzędu konsularnego, konsularnego także być przekształcony w urząd konsularny.

Od dawna istnieje praktyka dokonywania aktów dyplomatycznych przez urzędników konsularnych. Pojawiła się tendencja do tego, aby za zgodą państwa przyjmującego konsul generalny pełnił funkcje dyplomatyczne w państwie, w którym państwo wysyłające nie ma misji dyplomatycznej. Korzystałby on z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, czyli posiadałby status dyplomatyczny. Koncepcja ta została odrzucona przez KPM. Natomiast Konwencja z 1963 roku potwierdziła praktykę-czyli możliwość wykonywania aktów dyplomatycznych przez urzędnika konsularnego, ale z zachowaniem statusu konsularnego- bez prawa domagania się przez tego urzędnika przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

Konwencja Wiedeńska z 1963 roku mówi, iż: „ urzędnik konsularny może, po notyfikowaniu państwu przyjmującemu, reprezentować państwo wysyłające wobec każdej międzynarodowej organizacji.” Urzędnik taki ma też prawo korzystania z przywilejów i immunitetów przyznawanych na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego, bądź umowy międzynarodowej.

Wykonywanie funkcji konsularnych w państwie trzecim. Funkcje te mogą być wykonywane po notyfikowaniu państwom zainteresowanym i przy braku sprzeciwu któregokolwiek z nich. Urząd konsularny może pełnić swe funkcje w dwóch lub kilku państwach-trzecich jednocześnie. Podobnie jest w przypadku wykonywania funkcji konsularnych na rzecz państwa trzeciego. Niektóre konwencje dodatkowo wymagają wyraźnie uprzedniej zgody państwa przyjmującego. Natomiast czymś innym jest podjęcie czasowego pełnienia opieki nad interesami i obywatelami państwa trzeciego w wyjątkowych przypadkach-jak wojna. W takiej sytuacji nie występuje łączenie funkcji konsularnych dwóch państw, a jedynie podjęcie się czasowej opieki nad obywatelami i interesami państwa trzeciego. Konsul państwa wysyłającego nie staje się konsulem państwa trzeciego.

Dwa lub więcej państw może za zgodą państwa przyjmującego mianować tę samą osobę urzędnikiem konsularnym w tym państwie. Kierownik urzędu konsularnego staje się w takim przypadku jednocześnie organem dwóch lub więcej państw, które są jego państwami wysyłającymi.

Funkcje konsulów honorowych. Zakres i charakter funkcji konsulów honorowych określany jest zazwyczaj każdorazowo przez władze państwa wysyłającego w akcie powołania i szczegółowych instrukcjach. Honorowe urzędy konsularne nie pełnią np. wielu ważnych funkcji o charakterze administracyjnym, zwłaszcza wystawianie paszportów i innych dokumentów oraz udzielanie wiz. Konsul honorowy nie jest też uprawniony do wykonywania czynności notarialnych. Konsulowi honorowi mogą działać na rzecz rozwoju przyjaznych stosunków między państwem przyjmującym a państwem, które ich zaangażowało, zwłaszcza na rzecz współpracy handlowo-gospodarczej, kulturalnej, naukowo-technicznej, rozwoju turystyki itd. Działają oni też na rzecz ochrony praw i interesów reprezentowanego państwa i jego obywateli-opieka konsularna. W odróżnieniu od niektórych państw przepisy polskie nie przewidują możliwości pełnienia przez konsula honorowego funkcji na rzecz państwa trzeciego.

5. POCZĄTEK I KONIEC FUNKCJI KONSULARNEJ

Mianowanie i dopuszczanie do wykonywania funkcji kierownika urzędu konsularnego. Kierownicy urzędów konsularnych są mianowani przez państwo wysyłające, a dopuszczani do wykonywania swych funkcji przez państwo przyjmujące. Organy i sposób mianowania kierownika urzędu konsularnego określają ustawodawstwa wewnętrzne i zwyczaje państwa wysyłającego, natomiast organy i sposób dopuszczania do wykonywania funkcji-przepisy i zwyczaje państwa przyjmującego. W odróżnieniu od służby dyplomatycznej zarówno Konwencja z 1963 roku jak i zdecydowana większość dwustronnych konwencji nie stawiają wymogu uprzedniego uzgodnienia z państwem przyjmującym osoby desygnowanej na kierownika urzędu konsularnego. Jednak państwu przyjmującemu przysługuje prawo decydowania o dopuszczeniu obcych osób na jego terytorium. W praktyce państwo przyjmujące może drogą dyplomatyczną w sposób poufny zaznaczyć, że dana osoba nie będzie mile widziana w charakterze kierownika urzędu konsularnego w państwie przyjmującym. Współcześnie jedynie bardzo ważne powody usprawiedliwiają systematyczną odmowę. Listy komisyjne- dokument oficjalny, w który państwo wysyłające wyposaża osobę desygnowaną na kierownika urzędu konsularnego. Listy komisyjne otrzymują jedynie kierownicy urzędu konsularnego, gdyż urząd ten jest organem kierowanym jednoosobowo, a nie kolegialnie. Potwierdzają te listy fakt powierzenia mu stanowiska kierownika oraz zawierają jego imiona i nazwisko, kategorię i klasę, a także siedzibę i okręg konsularny. Praktyka niektórych państw (np. Wielkiej Brytanii) stosuje wystawianie listów komisyjnych nie tylko kierownikowi, lecz również innym urzędnikom konsularnym. Listy komisyjne wystawiane są bądź przez głowę państwa z kontrasygnatą ministra spraw zagranicznych, bądź też przez samego ministra spraw zagranicznych. Polska praktyka dopuszcza obie możliwości. Listy komisyjne wystawiane są przez Prezydenta RP jedynie w przypadkach tych państw,, w których exequatur polskim konsulom wystawia głowa państwa przyjmującego. Analogiczny do listów dokument wydawany jest czasem agentom konsularnym przez konsula- np. we Francji „brevet”- wystawiany w imieniu Prezydenta Republiki Francuskiej. Forma exequatur zależy od przepisów wewnętrznych państwa przyjmującego. Może to być forma dokumentu, uznającego daną osobę, zawierającego jego imiona, nazwisko, siedzibę i okręg konsularny, bądź też w formie wpisania słowa exequatur na listach komisyjnych z podpisem i pieczęcią. Exequatur wystawia głowa państwa lub minister spraw zagranicznych, lub czasem też premier. Na podstawie obowiązującego w Polsce prawa Minister Spraw Zagranicznych mianuje kierowników polskich urzędów konsularnych, a zgoda Prezydenta wymagana jest tylko w razie mianowania osób, którym on właśnie wystawia listy komisyjne. Państwo odmawiające udzielenia exequatur nie jest zobowiązane do podania powodu państwu wysyłającemu ( w praktyce wiadomo o co chodzi). Tymczasowe dopuszczenie do wykonywania funkcji kierownika urzędu konsularnego ma miejsce, gdy jeszcze nowo mianowany nie uzyskał exequatur, a jest potrzeba, by przystąpił od razu do pełnienia swoich funkcji. Do czasu udzielenia exequatur kierownik urzędu konsularnego może być tymczasowo dopuszczony do wykonywania swoich funkcji. Natomiast tymczasowe wykonywanie funkcji kierownika urzędu konsularnego mam miejsce, gdy kierownik z jakiś powodów nie jest w stanie sprawować swoich funkcji ( np. choroba). W tedy może działać tymczasowy kierownik-podobnie jak w służbie dyplomatycznej-charge d'affaires ad interim. Funkcja ta powierzona jest zazwyczaj najwyższemu rangą, po kierowniku urzędu konsularnego, urzędnikowi konsularnemu. Tymczasowy kierownik posiada taki sam status jak stały (posiadający exequatur) kierownik urzędu konsularnego.

Zakończenie funkcji konsularnych. W różny sposób następuje-podobnie jak w służbie dyplomatycznej. Pierwszym, najczęstszym i normalnym sposobem jest odwołanie członka personelu urzędu konsularnego przez władze państwa wysyłającego. ( np. z powodu upływu terminu). Urzędnik konsularny może też być uznany za persona non grata, a jakikolwiek inny członek personelu konsularnego-za osobę niepożądaną. Cofnięcie exequatur jest równoznaczne z pozbawieniem kierownika urzędu konsularnego jego oficjalnego statusu, a przede wszystkim przywilejów i immunitetów. Funkcje konsularne również wygasają w razie zerwania stosunków konsularnych, likwidacji urzędu konsularnego, włączenia okręgu konsularnego do innego państwa i oczywiście zgonu członka personelu konsularnego, konsularnego także podania się przez niego do dymisji. Funkcje konsularne, podobnie jak w służbie dyplomatycznej, mogą być czasowo zawieszone. Funkcje konsularne wygasają też na skutek utraty suwerenności państwa wysyłającego lub przyjmującego jako podmiotu prawa międzynarodowego. Natomiast stan wojenny między obu państwami kładzie kres ich wzajemnym stosunkom konsularnym.

Początek i koniec funkcji konsula honorowego. Sprawy te regulują przepisy państwa wysyłającego. Konsul honorowy może rozpocząć wykonywanie swych funkcji po uzyskaniu exequatur państwa przyjmującego. Natomiast przestaje wykonywać swe funkcje w razie wręczenia mu aktu odwołania, cofnięcia exequatur przez państwo przyjmujące oraz złożenia pisemnej rezygnacji kierownikowi terytorialnemu właściwego przedstawicielstwa dyplomatycznego.

Obowiązek notyfikowania państwu przyjmującemu o nominacjach, przybyciu i wyjazdach oraz wszelkich zmianach w składzie osobowym urzędów konsularnych. Konwencja z 1963 roku nakłada obowiązek notyfikowania ministerstwu spraw zagranicznych lub władzy wyznaczonej przez to ministerstwo o nominacji członków urzędu konsularnego, ich przybyciu, ostatecznym wyjeździe lub zakończeniu funkcji oraz o wszelkich innych zmianach, mających wpływ na ich status w okresie pełnienia funkcji w urzędzie konsularnym. Obowiązek notyfikowania dotyczy również przybycia i ostatecznego wyjazdu osób należących do rodziny członka urzędu konsularnego, pozostającym z nim we wspólnocie domowej oraz o tym, czy jakaś osoba staje się lub przestaje być członkiem rodziny. W przypadku służby Konwencja wymaga jedynie notyfikacji aktu przybycia, ostatecznego wyjazdu oraz ewentualnego wcześniejszego zakończenia ich służby w tym charakterze (chodzi o obywateli państwa wysyłającego). Natomiast osoby zamieszkałe w państwie przyjmującym a zatrudnione przez urząd konsularny muszą też być notyfikowane-ale te, które korzystają z przywilejów i immunitetów. Przybycie i ostateczny wyjazd powinien być uprzednio notyfikowany.

  1. PRZYWILEJE I IMMUNITETY KONSULARNE

Teoria funkcji w odniesieniu do przywilejów i immunitetów konsularnych. U podstaw przywilejów i immunitetów konsularnych leży zasada funkcjonalności-celem ich jest przede wszystkim zapewnienie skutecznego wykonywania funkcji konsularnych. Konwencja z 1963 roku nakłada na państwo przyjmujące obowiązek udzielenia wszelkich ułatwień do wykonywania przez urząd konsularny jego funkcji. Temu celowi też służy zapewnienie uprzywilejowanego statusu. W zakresie niestosowania dyskryminacji, zasadzie wzajemności i największego uprzywilejowania obowiązują zasady identyczne jak w służbie dyplomatycznej.

Podobnie jak w służbie dyplomatycznej, wszystkie osoby korzystające z przywilejów i immunitetów konsularnych zobowiązane są szanować ustawodawstwo wewnętrzne państwa przyjmującego, w granicach, które nie przynoszą uszczerbku dla ich statusu. Osoby te również zobowiązane są do niemieszania się w sprawy wewnętrzne państwa przyjmującego.

Zakres osobowy i rzeczowy przywilejów i immunitetów. Osoby korzystające z przywilejów i immunitetów dzielą się na cztery grupy: urzędników konsularnych, pracowników konsularnych, członków personelu służby i osoby zatrudnione wyłącznie w służbie prywatnej członków urzędu konsularnego. Z odpowiednich przywilejów i immunitetów korzystają także członkowie rodzin pierwszych dwóch kategorii członków urzędu konsularnego żyjący z nimi we wspólnocie domowej. Kurierzy konsularni także korzystają oraz w mniejszym stopniu też honorowi urzędnicy konsularni. Zakres przywilejów i immunitetów jest zróżnicowany-zależ np. od obywatelstwa ( jak obywatel państwa przyjmującego to ograniczenie), czy zajmuje się działalnością zarobkową (wówczas może być całkowicie pozbawiony korzystania z przywilejów i immunitetów). Zakres przywilejów i immunitetów konsularnych jest mniejszy od zakresu dyplomatycznych, ale zdarzają się wyjątki. W odróżnieniu od statusu przedstawiciela dyplomatycznego urzędnik konsularny nie jest całkowicie zwolniony od jurysdykcji państwa przyjmującego. W pewnych przypadkach podlega on m.in. jurysdykcji sądów miejscowych. Urzędnicy konsularni nie mogą wykonywać w państwie przyjmującym jakiejkolwiek działalności zawodowej lub handlowej dla zysku osobistego. Jedynie członkowie rodziny zawodowego urzędnika konsularnego nie są objęci zakazem podejmowania działalności zarobkowej pod groźbą utraty prawa do korzystania z przywilejów i immunitetów konsularnych. Z Konwencji z 1963 roku wynika, że urzędnicy konsularni będący obywatelami lub stałymi mieszkańcami państwa przyjmującego korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego i nietykalności osobistej w odniesieniu do czynności urzędowych dokonanych w ramach swych funkcji. Natomiast praktyka konwencyjna państw jest za nieprzyznawaniem takim członkom przywilejów i immunitetów. Zdecydowana większość konwencji konsularnych, w tym zawieranych przez Polskę, nie dopuszcza możliwości powoływania na urzędników konsularnych obywateli państwa przyjmującego.

Zakres czasowy. Członkowie urzędu konsularnego korzystają z niezbędnego zakresu przywilejów i immunitetów już z chwilą przekroczenia granicy własnego państwa i w trakcie przejazdu przez państwa trzecie do państwa docelowego. Dotyczy to też powrotu i wszystkich służbowych przejazdów. Natomiast Konwencja z 1963 roku mówi, że korzystają oni od chwili przybycia na terytorium państwa przyjmującego z momentem przekroczenia granicy tego państwa. Nowy kierownik urzędu konsularnego korzysta po udzieleniu mu exequatur, ale na zasadzie kurtuazji międzynarodowej korzysta on zazwyczaj z uprzywilejowanego statusu od chwili przekroczenia granicy państwa przyjmującego na podstawie posiadanego przez niego paszportu. Koniec tego statusu jest, gdy ma miejsce zakończenie funkcji lub gdy dana osoba opuszcza terytorium państwa przyjmującego, albo po upływie rozsądnego terminu, w którym miała opuścić te terytorium. Gdy osoba przedłuża swój pobyt, to państwo przyjmujące może wyznaczyć jej termin prekluzyjny, po upływie którego przywileje i immunitety wygasną. Jednak jest uznaną zasadą, że w odniesieniu do czynności dokonanych przez urzędnika konsularnego lub pracownika konsularnego w ramach jego funkcji konsularnych, immunitet jurysdykcyjny trwa bez ograniczenia w czasie.

Zrzeczenie się przywilejów i immunitetów konsularnych. Zrzeczenia może dokonać jedynie kompetentna władza państwa wysyłającego, przeważnie ministerstwo spraw zagranicznych, musi nastąpić w sposób doraźny oraz być zakomunikowany państwu przyjmującemu na piśmie, najskuteczniej w formie notyfikacji. Jednak, gdy osoba korzystająca z przywilejów i immunitetów konsularnych sama wszczyna postępowanie, to traci wówczas prawo powoływania się na immunitet jurysdykcyjny. Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym nie oznacza zrzeczenia się z immunitetu od środków wykonania orzeczenia, w stosunku do których potrzebne jest osobne zrzeczenie się. Czyli immunitet egzekucyjny wymaga odrębnego zrzeczenia się. Zrzeczenie się określonego przywileju i immunitetu musi dotyczyć konkretnej sprawy lub spraw i nie może być interpretowane rozszerzająco.

Swoboda poruszania się w prawie konsularnym należy do podstawowych zasad i warunków wypełniania funkcji konsularnych, zwłaszcza w obszarze okręgu konsularnego. Zakres terytorialny przywilejów i immunitetów obejmuje terytorium państwa przyjmującego, a w określonym stopniu także państwa tranzytu. Konwencja z 1963 roku wprowadza zasadę swobody poruszania się i podróżowania wszystkich członków urzędu konsularnego po całym terytorium państwa przyjmującego, a tym samym korzystanie z przywilejów i immunitetów konsularnych na całym terytorium tego państwa. Natomiast, gdy urzędnik konsularny przejeżdża przez terytorium lub znalazł się na terytorium państwa trzeciego, które udzieliło mu wizy, to państwo to ma obowiązek przyznać tej osobie oraz członkom jego rodziny niezbędne immunitety do przejazdu i powrotu. Konwencja z 1963 roku ( w przeciwieństwie do tej z 1961) nie wymaga nietykalności urzędników konsularnych i członków ich rodzin w tranzycie przez państwa trzecie. Jednak Konwencja nie wyklucza przyznania nietykalności przez państwo tranzytu. Konwencja zastrzega, że status uprzywilejowany przysługuje urzędnikowi konsularnemu podczas podróży w celu objęcia stanowiska lub powrotu na nie, bądź podczas powrotu do państwa wysyłającego. Podobnie jak w służbie dyplomatycznej nie korzysta on z tego statusu podczas niesłużbowego pobytu lub przejazdu przez państwo trzecie (np. turystycznego). Państwo trzecie zobowiązane jest przyznać uprzywilejowany status zarówno członkom urzędu konsularnego jak i środkom urzędowego porozumiewania się, kurierom konsularnym oraz bagażowi konsularnemu, gdy znajdą się na terytorium państwa trzeciego wskutek działania siły wyższej ( np. w związku z awarią samolotu).

W praktyce przeważa ujęcie nietykalności z Konwencji z 1963 roku, przyznającej nietykalność osobistą tylko urzędnikom konsularnym. Jedna ( w odróżnieniu od personelu dyplomatycznego) ich nietykalność jest ograniczona, gdyż mogą oni podlegać zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu w razie popełnienia poważnego przestępstwa, jednakże tylko w wykonaniu kompetentnej władzy sądowej. W Polsce kodeks karny mówi, że kto się dopuści na konsula napaści to podlega karze pozbawiania wolności do 3 lat, a kto osobę konsula znieważa do roku pozbawienia wolności. Podobnie jak w przypadku dyplomatów, zamachy, szczególnie na nietykalność osobistą członków urzędów konsularnych, pociągają za sobą odpowiedzialność międzynarodową państwa przyjmującego.

Immunitet jurysdykcyjny, czyli immunitet od jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej państwa przyjmującego członków personelu konsularnego przyznawany jest w zakresie niezbędnym do swobodnego wykonywania funkcji konsularnych. Prawo do korzystania z immunitetu jurysdykcyjnego mają tylko szef urzędu konsularnego i pozostali urzędnicy konsularni i to tylko w odniesieniu do czynności dokonanych przez nich w ramach pełnionych funkcji konsularnych. Immunitet od jurysdykcji karnej-urzędnicy i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji karnej władz sądowych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności urzędowych. Gdy popełnią przestępstwo, podlegają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu. O zatrzymaniu lub tymczasowym aresztowaniu trzeba powiadomić niezwłocznie Ministra Spraw Zagranicznych. Immunitet od jurysdykcji cywilnej przyznany jest zarówno urzędnikom, jak i pracownikom konsularnym. Nie podlegają oni jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności dokonanych w toku pełnienia ich funkcji urzędowych. Konwencja wyłącza jednak stosowanie tego immunitetu w sprawach, które wynikły z zawarcia przez urzędnika lub pracownika konsularnego umowy, w której nie występował on wyraźnie lub w sposób domniemany jako przedstawiciel swego państwa, lub też w przypadku wytoczenia przeciwko tym osobom powództwa o wynagrodzenie szkody spowodowanej w państwie przyjmującym przez pojazd, statek morski i powietrzny. Jeżeli konwencje dwustronne nie stanowią inaczej, immunitet od jurysdykcji cywilnej z wyjątkami rozciąga się jedynie na działalność urzędową. Natomiast immunitet od jurysdykcji administracyjnej, zwany policyjnym, dotyczy w większości spraw porządkowych, przestrzegania przepisów drogowych.

Obecnie prawo konsularne, stojąc na gruncie istnienia obowiązku składania zeznań członków urzędów konsularnych w sprawach nie mających związku z wykonywaniem funkcji konsularnych, podchodzi do tego obowiązku w sposób zróżnicowany. Członkowie urzędu konsularnego nie są obowiązani do składania zeznań, co do faktów związanych z wykonywaniem swych funkcji urzędowych ani też do przedkładania urzędowej korespondencji i dokumentów odnoszących się do tych funkcji. Nie są oni obowiązani także do składania zeznań w charakterze rzeczoznawców w zakresie prawa państwa wysyłającego. Urzędnicy konsularni mogą być wzywani w charakterze świadka, a w razie odmowy złożenia zeznań nie można stosować wobec nich żadnego środka przymusu ani sankcji. W ten sposób obowiązek ten ma bardziej charakter moralny, fakultatywny aniżeli prawny. Nie stoi za nim praktycznie żadna sankcja. Natomiast pracownicy i członkowie personelu służby nie mogą odmawiać złożenia zeznań, z wyjątkiem spraw odnoszących się do ich sankcji urzędowych. Władze miejscowe żądające zeznań powinny unikać utrudniania urzędnikowi konsularnemu wykonywania jego funkcji. W razie składania zeznań przysługuje członkowi urzędu konsularnego zwyczajowo kurtuazyjne traktowanie-wyklucza to np. uprzedzanie o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Co się tyczy doręczania pism sądowych członkom personelu urzędów konsularnych, to zgodnie z przeważającą praktyką międzynarodową, przestrzegane są także zwyczajowo zasady kurtuazji. Urzędnicy konsularni nie są obowiązani także do występowania w charakterze biegłego lub tłumacza w zakresie spraw związanych z wykonywaniem przez nich funkcji urzędowych. Nie są też zobowiązani do przedstawiania korespondencji i dokumentów odnoszących się do tych funkcji.

Kurierzy konsularni korzystają z takich samych przywilejów i immunitetów jak kurierzy dyplomatyczni. Korzystają oni przede wszystkim z nietykalności osobistej. Bagaż konsularny nie powinien być otwierany ani zatrzymywany, ale w przypadku zaistnienia podejrzenia, i że kurierska poczta konsularna zawiera inne przedmioty aniżeli korespondencję, dokumenty i przedmioty przeznaczone wyłącznie do użytku urzędowego, władze państwa przyjmującego mogą żądać, aby poczta ta została otwarta w ich obecności przez upoważnionego przedstawiciela państwa wysyłającego. Zgodnie z praktyką urzędnicy konsularni uprawnieni są do komunikowania się z władzami państwa przyjmującego przy wykonywaniu swych funkcji konsularnych i to zarówno z miejscowymi władzami okręgu konsularnego, jak i odpowiednimi władzami centralnymi państwa przyjmującego, jeżeli zezwalają na to przepisy wewnętrzne lub zwyczaje tego państwa bądź jeśli wynika to z umów międzynarodowych.

Posiadający obywatelstwo państwa wysyłającego członkowie urzędu konsularnego oraz żyjący z nimi we wspólnocie domowej członkowie ich rodzin zwolnieni są od wszelkich podatków i opłat zarówno osobistych, jak i rzeczowych, państwowych, regionalnych i komunalnych, komunalnych wyjątkiem tego rodzaju podatków, które włączone są zazwyczaj w cenę towarów lub usług oraz podatków i opłat dotyczących prywatnego majątku nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego. Członek urzędu konsularnego nie korzysta ze zwolnień od opłat i podatków w przypadku przekazania mu w formie darowizny mienia nieruchomego znajdującego się i zakupionego w państwie przyjmującym, jeżeli występuje on w imieniu własnym, a nie urzędu konsularnego. Ponadto członkowie urzędów konsularnych nie korzystają zazwyczaj ze zwolnień od opłat rejestracyjnych, sądowych, hipotecznych i stemplowych. Nie korzystają również ze zwolnień od opłat pobieranych z tytułu wynagrodzenia ze świadczenia określonych usług. Państwa na podstawie konwencji dwustronnych, zwyczajów lub kurtuazji i swych przepisów wewnętrznych przyznają także niektóre inne przywileje fiskalne członkom urzędów konsularnych.

Państwo przyjmujące zezwala na przywóz przedmiotów przeznaczonych do użytku służbowego urzędu konsularnego, jak i przedmiotów osobistego użytku urzędnika konsularnego oraz członków jego rodziny oraz udziela zwolnienia od wszelkich opłat celnych i podatków, z wyjątkiem opłat za składowanie, przewóz i podobne usługi. Zgodnie z przeważającą praktyką, pracownicy konsularni korzystają ze zwolnień celnych jedynie w odniesieniu do przedmiotów przywiezionych w okresie ich pierwszego instalowania się, a więc zazwyczaj w okresie 6 do 12 miesięcy od daty notyfikacji urzędowej o przybyciu członka urzędu konsularnego. W razie śmierci państwo przyjmujące zezwala na wywóz mienia ruchomego bez opłat celnych i podatków, z wyjątkiem przedmiotów nabytych w państwie przyjmującym, których wywóz w chwili śmierci był zakazany. Zwolniony też jest od cła wywóz za granicę i przywóz z zagranicy wartości dewizowych.

Członkowie urzędu konsularnego oraz członkowie ich rodzin zwolnieni są od wszelkich świadczeń osobistych, od wszelkiego rodzaju służby publicznej oraz obciążeń wojskowych, od wszelkich obowiązków w dziedzinie rejestracji cudzoziemców i zezwoleń na pobyt. Członkowie urzędu konsularnego państwa wysyłającego nie podlegają przepisom państwa przyjmującego o ubezpieczeniu społecznym. Konwencja z 1963 roku nakłada jednak na nich obowiązek ubezpieczenia się na wypadek szkody wyrządzonej osobom trzecim.

Urząd konsularny i pomieszczenia konsularne. Urząd konsularny nie ma podmiotowości, jak ambasada w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego. Stanowi on jednak specyficzny organ państwa wysyłającego i aparat wykonawczy. Wchodzi w stosunki prawne z osobami prawymi i fizycznymi państwa przyjmującego. Posiada też pomieszczenia dla wypełnienia funkcji konsularnych. Na podstawie praktyki międzynarodowej potwierdzonej w konwencjach dwustronnych państwo wysyłające ma nabywać na własność, posiadać lub wynajmować tereny, budynki lub części budynków z przeznaczeniem na siedzibę urzędu konsularnego lub rezydencję szefa urzędu konsularnego oraz mieszkania członków tego urzędu. Pojęcie pomieszczeń konsularnych obejmuje też wszelkie urządzenia, mienie ruchome i aktywa urzędu konsularnego. W przypadku pomieszczeń dyplomatycznych była nietykalność całkowita, a w przypadku pomieszczeń konsularnych jest to nietykalność kwalifikowana. Zakres nietykalności pomieszczeń dyplomatycznych nie przewiduje wyjątków, a konsularnych tak- np. w czasie pożaru można wejść. Na władzach państwa przyjmującego ciąży obowiązek zapewnienia ochrony pomieszczeniom konsularnym przed jakimkolwiek zamachem, wtargnięciem i szkodami oraz zakłóceniami spokoju urzędu konsularnego lub uchybień jego godności. Konwencja stwierdza, iż pomieszczenia konsularne nie powinny być używane w sposób niezgodny z wykonywaniem funkcji konsularnych. Oprócz pomieszczeń konsularnych także wszelkie urządzenia, meble, aktywa, środki transportu nie podlegają rewizji, rekwizycji, konfiskacie, wywłaszczeniu i innym formom przymusu egzekucyjnego. Dopuszczona jest możliwość taka jedynie dla celu obrony narodowej, ale w takiej sytuacji powinny być podjęte wszelkie środki, aby uniknąć utrudnienia wykonywania funkcji konsularnych i niezwłocznie wpłacone odpowiednie odszkodowanie.

Przez pojęcie archiwów konsularnych rozumie się całą urzędową korespondencję, wszystkie pisma, dokumenty, książki, filmy etc. Archiwa te korzystają ze specjalnej ochrony i traktowania. Z nietykalności i zwolnienia od rewizji nie korzysta korespondencja prywatna członków urzędu konsularnego. Archiwa i dokumenty konsularne korzystają z całkowitej nietykalności. Archiwa konsularne korzystają z immunitetu nietykalności niezależnie od nietykalności pomieszczeń konsularnych.

Większość państw nie przyznają immunitetu nietykalności rezydencji konsula oraz pozostałych członków urzędu konsularnego. Wyjątek stanowi Konwencja Hawańska z 1928 roku, która rozciąga nietykalność nie tylko na pomieszczenia konsularne i archiwa, lecz również na oficjalne rezydencje konsulów. Konwencje konsularne niektórych państw rozciągają nietykalność pomieszczeń konsularnych wyjątkowo i jedynie na rezydencję kierownika urzędu konsularnego.

Zdecydowanie przeważa stanowisko, iż urzędy konsularne nie mają prawa udzielania schronienia w swych pomieszczeniach służbowych i rezydencjach osobom ściganym przez organy państwa przyjmującego. Dlatego też konwencyjne prawo konsularne nie przewiduje możliwości udzielania azylu w pomieszczeniach konsularnych. Konwencja Wiedeńska z 1963 roku pomija całkowicie to zagadnienie.

Konwencja ta natomiast zobowiązuje państwo przyjmujące do ułatwienia i pomagania w ramach obowiązujących w nim przepisów nabywaniu pomieszczeń dla urzędu konsularnego oraz mieszkań na członków urzędu konsularnego. Żadne podatki i opłaty, zarówno państwowe, jak i regionalne oraz komunalne, nie mogą być pobierane ani nakładane w państwie przyjmującym w odniesieniu do pomieszczeń konsularnych łącznie z rezydencją zawodowego kierownika urzędu konsularnego, których właścicielem lub najemcą jest państwo wysyłające lub osoba działająca w jego imieniu. Państwo wysyłające zwolnione jest z płacenia jakichkolwiek podatków lub innych podobnych opłat od mienia ruchomego służącego dla celów konsularnych. Poszczególne państwa na zasadzie wzajemności i kurtuazji zwalniają się od płacenia tzw. podatków pośrednich- VAT i akcyzy. Urząd konsularny może pobierać na terytorium państwa przyjmującego należności i opłaty za czynności konsularne i te sumy pobierane wolne są od wszelkich podatków i opłat.

Flaga państwa wysyłającego może być powieszona na budynku zajmowanym przez urząd konsularny i na rezydencji kierownika oraz na jego środkach lokomocji w czasie, gdy są używane do celów służbowych. Także tarcze z godłem państwa umieszczane są na budynku urzędu konsularnego.

Państwo przyjmujące zobowiązane jest szanować i ochraniać pomieszczenia konsularne, mienie urzędu konsularnego, a szczególnie archiwa konsularne. Państwo przyjmujące powinno, nawet w razie konfliktu zbrojnego, zapewnić członkom urzędu konsularnego i członkom personelu prywatnego ( nie-obywatele p.p.) oraz członkom ich rodzin ułatwienia niezbędne do opuszczenia jego terytorium w możliwie najkrótszym terminie.

Przywileje i immunitety konsularne trwają do chwili opuszczenia przez kierownika i personel urzędu konsularnego terytorium państwa przyjmującego i podczas przejazdu przez państwo trzecie.

Instytucja konsula honorowego nadal napotyka na niechęć znacznej liczby państw i dlatego dalej zachowuje się fakultatywny charakter jej stosowania. Honorowi urzędnicy konsularni korzystają z węższego zakresu przywilejów i immunitetów aniżeli zawodowi urzędnicy konsularni. Przyznany konsulom honorowym zakres przywilejów i immunitetów ma charakter ściśle funkcjonalny, a więc zapewniający im, przede wszystkim ochronę i ułatwienia konieczne do należytego i nieskrępowanego wykonywania powierzonych im przez państwo wysyłające funkcji konsularnych. Przywileje i immunitety przewidziane w Konwencji nie przysługują członkom rodziny honorowego urzędnika konsularnego lub pracownika konsularnego. Honorowy urzędnik konsularny nie korzysta z nietykalności, a jedynie z ogólnie sformułowanej ochrony, jaka może okazać się niezbędna z uwagi na jego urzędowe stanowisko. Natomiast podobnie jak zawodowi nie podlegają jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego tylko w odniesieniu do czynności dokonanych w ramach pełnionych przez nich funkcji konsularnych. Immunitetu jurysdykcyjnego nie stosuje się jednak w przypadku przywództwa cywilnego wynikłego z zawarcia (przez honorowego urzędnika konsularnego lub pracownika konsularnego) umowy, w której nie występowali oni wyraźnie lub w sposób domniemany w imieniu państwa wysyłającego, lub też w przypadku przywództwa cywilnego wytoczonego przez osobę trzecią ba skutek szkody powstałej w wyniku wypadku spowodowanego w państwie przyjmującym przez pojazd, statek lub statek powietrzny. W przypadku jednak konieczności zatrzymania lub tymczasowego aresztowania konsula honorowego, postępowanie przeciwko niemu powinno być wszczęte bezzwłocznie.
W przypadku pozbawienia wolności, zatrzymania w areszcie śledczym lub wszczęcia postępowania karnego przeciwko honorowemu urzędnikowi konsularnemu władze państwa urzędowania powinny o tym fakcie niezwłocznie powiadomić bądź szefa zawodowego urzędu konsularnego bądź szefa misji dyplomatycznej lub też bezpośrednio, drogą dyplomatyczną, państwo wysyłające.

Natomiast jeśli chodzi o zrzeczenie się immunitetu sądowego w związku z aktami dokonanymi w ramach pełnionych funkcji konsularnych, to analogicznie jak w przypadku zawodowego urzędnika konsularnego - może to uczynić państwo wysyłające.
Odnośnie składania zeznań w charakterze świadka Konwencja, w odróżnieniu od członków zawodowego urzędu konsularnego, członków honorowego zwalnia ich od składania zeznań, co do faktów związanych z wykonywaniem swych funkcji i przedkładania urzędowej korespondencji i dokumentów odnoszących się do tej funkcji.

Mogą także odmówić zeznań w charakterze rzeczoznawców, co do prawa państwa wysyłającego.
Co się tyczy zwolnień podatkowych, to tylko urzędnicy honorowego urzędu konsularnego zwolnieni są od wszelkich opłat i podatków wyłącznie od wynagrodzeń, które otrzymują od państwa wysyłającego z tytułu wykonywania funkcji konsularnych. Natomiast nie są oni zwolnieni od opłat i rewizji celnej. Odnośnie do zwolnień od świadczeń osobistych i rzeczowych na rzecz państwa przyjmującego, to tylko honorowi urzędnicy konsularni mogą być zwolnieni od wszelkich świadczeń osobistych, od wszelkiej służby publicznej oraz obowiązków wojskowych takich, jak związane z rekwizycją, kontrybucją i zakwaterowaniem. atr.67

Natomiast jeśli chodzi o zwolnienie od rejestracji cudzoziemców i zezwoleń na zamieszkanie, to ze zwolnień takich mogą korzystać tylko ci honorowi urzędnicy konsularni, którzy nie wykonują w państwie przyjmującym działalności zawodowej lub handlowej dla zysku osobistego art.65. Jak wiadomo, tego rodzaju honorowi urzędnicy konsularni należą do rzadkości.
Art. 59 Konwencji zapewnia specjalną ochronę pomieszczeń honorowego urzędnika konsularnego, zobowiązując państwo przyjmujące dostosowania wszelkich niezbędnych środków dla ochrony tych pomieszczeń przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą, zakłóceniem spokoju lub uchybieniem godności.
Konwencja nie wspomina jednak o nietykalności pomieszczeń konsularnych, honorowego urzędu konsularnego, w tym rezydencji a wiec dopuszcza możliwość wkroczenia do nich organów państwa przyjmującego, oczywiście wyłącznie na zasadach przewidzianych przez prawo tego państwa i zgodnie z regułami kurtuazji. Pomieszczenia HUK zwolnione są od wszelkich opłat i podatków państwowych, regionalnych lub komunalnych, z wyjątkiem opłat należnych za świadczenie określonych usług, pod warunkiem jednak, że ich właścicielem lub najemcą jest państwo wysyłające. HUK jako taki korzysta ze zwolnień od opłat celnych o [podatków w odniesieniu do wyliczonych w konwencji art62. podmiotów przeznaczonych wyłącznie do użytku służbowego HUKonsularnego m.in. Flaga, godło, szyld,itd,...materiały i urządzenia biurowe pod warunkiem że przedmioty te były dostarczane przez państwo, które mianowało HUK lub na zlecenie tego państwa.
Konsulowi honorowemu przysługuje prawo używania flagi państwowej i godła reprezentowanego przez konsula honorowego państwa, pieczęci urzędowej, blankietów urzędowych z wydrukowanym nagłówkiem, zawierającym oficjalną nazwę konsulaty honorowego.
Konwencja gwarantuje nietykalność archiwów i dokumentów honorowego urzędu konsularnego w każdym czasie i niezależnie od tego, gdzie się znajdują pod warunkiem, że są oddzielone od innych pism, i dokumentów, a zwłaszcza prywatnej korespondencji kierownika urzędu konsularnego i pozostałych osób pracujących z nim, jak również materiałów, ksiąg i dokumentów związanych z ich zawodem lub działalnością handlową.
HUK uprawniony jest do porozumiewania się z władzami państwa wysyłającego, misjami dyplomatycznymi oraz urzędnikami konsularnymi tego państwa. Może w tym celu posługiwać się kurierami dyplomatycznymi i konsularnymi, nadajnikiem radiowym (za uprzednią zgodą państwa przyjmującego) oraz korespondencją sporządzoną kodem lub szyfrem.
Wymiana poczty konsularnej miedzy dwoma HUK-ami znajdującymi się w różnych państwach jest dopuszczalna jedynie za zgodą obu państw przyjmujących. Państwa trzecie zobowiązane są przyznać korespondencji urzędowej i innym środkom urzędowego porozumiewania się znajdującym się w tranzycie, łączenie z korespondencją sporządzoną kodem lub szyfrem, taką samą swobodę i ochronę, jaką przyznaje państwo przyjmujące kurierom i poczcie zawodowej na podstawie art,. 54 ust.3 KW z 1963roku.
W odróżnieniu od konsula zawodowego, konsul honorowy i członkowie jego rodziny, a także pracownicy honorowego urzędu konsularnego, nie korzystają z przywilejów i immunitetów przy przejeździe przez terytorium państwa trzeciego. Konsulat honorowy może także pobierać opłaty za dokonane czynności konsularne. Polskie przepisy wewnętrzne nie uregulowały dotychczas przywilejów i immunitetów obcych konsulów honorowych na jej terytorium. Przy braku uregulowania statusu konsula honorowego w formie dwustronnych porozumień powinny mieć zastosowanie postanowienia Części III Konwencji Wiedeńskie z 1963 roku.

1


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prawo dyplomatyczne i konsularne - immunitety i przywileje, INNE KIERUNKI, prawo
Prawo dyplomatyczne i konsularne - Przywileje i immunitety, Różne Spr(1)(4)
Prawo dyplomatyczne i konsularne
Prawo dyplomatyczne i konsularne WSM
administracja i prawo publiczne, Prawo dyplomatyczne i konsularne - lapidarne opracowanie, Starożytn
administracja i prawo publiczne, Prawo dyplomatyczne i konsularne - lapidarne opracowanie, Starożytn
PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE, Na zajęcia - różne
PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE, PMP
Prawo międzynarodowe publiczne Prawo dyplomatyczne i konsularne
Prawo dyplomatyczne i konsularne sylabus
KONWENCJA WIEDEŃSKA WS. TRAKTATÓW, Protokol Dyplomatyczny, prawo dyplomatyczne i konsularne
Prawo dyplomatyczne i konsularne, 1
Prawo dyplomatyczne i konsularne, Studia administracja WSAP Białystok, rok 4 sem 1( Hasło 4), Proto
Prawo dyplomatyczne i konsularne - Misje specjalne, Testy
PRAWO DYPLOMATYCZNE I KONSULARNE-zagadnienia, Prawo, prawo dyplomatyczne
Prawo dyplomatyczne i konsularne rozpiska 09

więcej podobnych podstron