Dziecko, które rozpoczyna naukę w szkole, wkracza jednocześnie w nowy okres rozwoju, nazwany młodszym wiekiem szkolnym, obejmującym lata 7-8 do 11-12 roku życia. Rozpoczęcie nauki w szkole powoduje wielkie zmiany w życiu dziecka. Z dziecka „rodzinnego” przeobraża się w ucznia. Zmienia się tryb jego życia, zobowiązany jest do systematycznego uczęszczania do szkoły oraz wypełniania nakładanych przez nauczyciela zadań. Jego postępowanie i wyniki nauczania podlegają ocenie nauczyciela i rówieśników. Podstawowym obowiązkiem ucznia w tym okresie staje się nauka, która nie tylko stawia mu nowe wymagania, ale jest czynnikiem pobudzającym jego rozwój umysłowy. Dziecko opanowuje w tym czasie technikę czytania, pisania i podstawowe pojęcia matematyczne. Nadal jeszcze ważną rolę w życiu dziecka odgrywa zabawa, która jednak zmienia swój charakter i funkcję. Nie wszystkie dzieci wstępujące do szkoły są w stanie sprostać wymogom jakie przed nimi stawia.
Dziecko osiąga dojrzałość szkolną, w określonym poziomie zarówno rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej powinno być dobrze, jak na ten wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, posiadać odpowiedni zasób wiedzy o świecie i orientację w bliskim otoczeniu, zdolność do działania intencjonalnego tj. podejmowania czynności zmierzających do celu. Powinno również posiadać pewien stopień uspołecznienia, umiejętność opanowania popędowych emocji oraz zdolność do reakcji odroczonych warunkujących powściąganie złości, lęków i obaw.
W okresie młodszego wieku szkolnego choć postępuje proces rozwojowy, to jednak wyraźnie zmniejsza się jego dynamika.
Aby dziecko mogło rozpocząć naukę winno spełniać określone warunki. Jednym z nich jest prawidłowy rozwój fizyczny dziecka. Zaczyna on przebiegać odmiennie u dziewcząt i chłopców. Coraz wyraźniej zaznaczają się różnice indywidualne widoczne w budowie i tempie rozwoju. Zaczynają zanikać dziecięce proporcje budowy ciała. W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym świadczy już nie tempo przyrostu wagi i wzrostu, lecz fakt, że staje się silne i odporne na choroby. Serce i płuca nie rosną już tak szybko jak ciało. Zęby mleczne wymienione zostają na stałe. Konieczne jest zapewnienie dzieciom opieki stomatologa i ortodonty. Układ kostny zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, jest miękki i plastyczny, co sprzyja różnym deformacjom np. podczas siedzenia. Kostnieje znacznie kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i pozwala na większe obciążenie pracami pisemnymi i fizycznymi. Mięśnie są jednak jeszcze słabo rozwinięte. W związku z szybszym rozwojem mięśni dużych i znaczną pobudliwością, dzieci wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich nie dostosowanych do tempa pracy. Męczą się bardziej przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji. Należy więc ćwiczyć zespoły mięśni drobnych, co prowadzi do zmniejszenia ich męczliwości i wzrostu dokładności.
Wraz z rozwojem fizycznym następuje rozwój cech motorycznych takich jak siła, moc, zwinność i wytrzymałość. Tempo rozwoju tych cech nie jest równomierne i bywa różne dla chłopców i dziewczynek. Dojrzewanie siły i zręczności staje się jednym z powodów kształtowania potrzeby ruchu. Dziecko nie zastanawia się jednak w sytuacjach, które inspirują je do ruchowego wyżycia się. Bezpośrednią konsekwencją nadmiaru ruchliwej aktywności są częste urazy jakim dzieci ulegają.
Przy organizacji opieki nad prawidłowym rozwojem fizyczno-motorycznym wskazane jest wykorzystywanie zabawy z elementami zróżnicowanych ćwiczeń gimnastycznych. Ćwiczenia nie mogą być zbyt trudne i długie ani zbyt krótkie i łatwe. Poza tym, należy na bieżąco, podczas trwania lekcji stosować ćwiczenia korygujące wady postawy.
Ważnym warunkiem do osiągnięcia dojrzałości szkolnej jest odpowiedni rozwój procesów poznawczych. Rozwój ten w młodszym wieku szkolnym jest dynamiczny, dokonuje się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych. Do głównych form aktywności poznawczej należy rozwój spostrzegania, myślenia, mowy i pamięci.
Spostrzeganie pod wpływem nauki odrywa się od działania, a włącza w osobowość. Dostarcza dziecku satysfakcji intelektualnych i estetycznych. Spostrzeganie zaczyna być podporządkowane „ja” dziecka i potrzebom bezpośrednio z tym „ja” związanym. Spostrzeganie staje się aktywne, gdy nabiera charakteru obserwacji i wypływa z potrzeby dziecka.
Dalszy rozwój spostrzegania łączy się z rozwojem uwagi i rozwojem poszczególnych jej cech. Pojemność uwagi systematycznie się zwiększa. Jej rozwój następuje wówczas, gdy materiał, który podajemy, jest zrozumiały, ma wyraźną formę i sprzyjające warunki. Nie mniej ważnym czynnikiem rozwoju uwagi jest własna aktywność samego dziecka. Dziecko dzięki spostrzeżeniom i obserwacjom staje się coraz bardziej dociekliwe, wnikliwe i przez to lepiej rozumie otoczenie, bezmyślnie nie przyswaja gotowych informacji.
Myślenie jako jedna z czynności poznawczych w młodszym wieku szkolnym ulega przeobrażeniom jakościowym. Staje się ono samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Ta nowa postać myślenia zwana bywa myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słownologicznym.
Rozwój myślenia postępuje stopniowo na drodze czynności opartych na spostrzeżeniach lub wyobrażeniach przedmiotów i przekształcania się tych czynności w operacje myślowe. Do podstawowych procesów myślowych jakie rozwijają się u dziecka należy analiza, synteza, porównanie abstrahowanie i uogólnianie.
Chcąc rozwijać myślenie należy nauczyć dzieci:
dostrzegać i formułować pytanie problemowe;
tworzyć hipotezy będące przypuszczalnymi odpowiedziami;
sprawdzać trafność wysuniętych hipotez.
Myślenie staje się czynnością zamierzoną, służy nie tylko do zaspakajania potrzeb, lecz samo w sobie jest interesujące. Dziecko zaczyna szukać zadań umysłowych, chce rozwiązywać nowe problemy.
Z rozwojem myślenia ściśle związany jest rozwój mowy. Mowa dziecka, które rozpoczyna naukę w szkole nie przestaje doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji, jednocześnie przeobraża się. Wyraźnie rozszerza się jej funkcja symboliczna. Mowa dziecka w wieku szkolnym ma dwie postacie: ustną i pisaną, które wzajemnie na siebie oddziaływują.Do rozwoju mowy dziecka znacznie przyczynia się szkoła. W szkole dziecko opanowuje nowe formy komunikowania się (mowa pisana), a dzięki nauce gramatyki, następuje stopniowy wzrost udziału świadomości w organizowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych. Nauka w szkole wzbogaca słownik dziecka pojęciami naukowymi. W szkole uczeń bardziej musi liczyć się ze swoim odbiorcą. Jego wypowiedzi muszą być jasne i zorganizowane. Sposób wypowiedzi musi uczeń dostosować do sytuacji.
Ważną rolę w życiu dziecka, aby mogło uczyć się mówić i myśleć pełni pamięć. W młodszym wieku szkolnym następuje wzmożony jej rozwój i jakościowa przemiana. Dzieci trzeba uczyć tego, jak należy się uczyć. Stąd też dosłowne uczenie się tzw. pamięć mechaniczna musi być zastąpiona logicznym, sensownym uczeniem się. Pamięć stopniowo zatraca charakter obrazowo-konkretny, a przekształca się w abstrakcyjno-logiczne zapamiętywanie. Wzrasta szybkość, trwałość i pojemność pamięci.
Rozwój społeczny, to szereg zmian jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, że jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa.
Dziecko w młodszym wieku szkolnym uświadamia sobie, że jest członkiem społeczności dziecięcej. Jest to dla dziecka w tym wieku ogromnie atrakcyjne.
W tym okresie życia rówieśnicy:
wywierają na dziecko wpływ wyrównujący i normalizujący
bardziej akceptują dziecko niż dorośli
zapewniają możliwość uczenia się ról społecznych
są ważnym źródłem informacji
sprzyjają rozwojowi procesów identyfikacji.
Oprócz oddziaływania grup rówieśniczych, na rozwój społeczny wpływ ma dom rodzinny oraz zamierzone oddziaływania nauczycieli.
Nauczanie początkowe powinno odpowiednio ukierunkować ten rozwój, zwłaszcza przez równoczesne stymulowanie sfery poznawczej i społecznej, poprzez stawianie uczniów w sytuacjach wymagających wyboru postępowania i związanych z nimi wartości na podstawie świadomie podejmowanych decyzji, opartych na stopniowe wzrastającym wysiłku intelektualnym. Dziecko właśnie w atmosferze wspólnego wysiłku, porównywania warunków pracy, zaangażowania kolegów, oceny przez nich, oducza się egoizmu, zaczyna się liczyć z opinią innych i samo podlega ocenie, troszczy się o wspólny rezultat pracy i wspólne dobro, uczy się odpowiedzialności za własne i wspólne czyny.
Nie mniej ważnym jest w młodszym wieku szkolnym proces rozwoju osobowości. Właśnie w tym okresie pod wpływem zmieniających się warunków zewnętrznych i wewnętrznych następuje intensywny rozwój osobowości.
U dzieci w tym okresie dokonuje się proces rozwojowy nazywany racjonalizacją „ja”. Dziecko zaczyna spostrzegać, analizować i oceniać samego siebie oraz świadomie planować własne poczynania.
A zatem dziecko zyskuje pewną rozumną władzę nad sobą. W pierwszej jednak fazie tego okresu, nie widzi u siebie żadnych skaz, dopiero nieco później dostrzega to co niepokoi dorosłych i staje się wobec siebie bardziej krytyczne. Wraz ze wzrostem umiejętności pojęciowego myślenia dziecko zyskuje możliwość dokonania samooceny, co ma niemały wpływ na funkcjonowanie psychiczne. Gdy samoocena jest realistyczna to sprzyja prawidłowemu rozwojowi psychicznemu, natomiast zaniżona lub zawyżona ma wpływ na zmniejszenie odporności na trudności, niepowodzenia w nauce, agresywność.
Na początku młodszego wieku szkolnego dziecko jest jeszcze bardzo zależne od aprobaty dorosłych, pod koniec tego okresu samo potrafi znaleźć radość. Potrzeby zależnościowe są jednak nadal bardzo silne. Negatywny wpływ na zachowanie dzieci ma w tym okresie krytycyzm dorosłych. Dopiero pod koniec tego okresu rozwojowego dzieci przyjmują krytykę o konstruktywnym charakterze. Ona bowiem pobudzi dziecko do aktywności, do poszukiwania nowych strategii zachowania. W tym okresie zauważa się dużą zależność emocjonalną. Dziecko pragnie aprobaty od rodziców, pani w szkole i rówieśników.
W drugiej fazie okresu szkolnego, dążenia leżące u źródeł aktywności nabierają dominującego znaczenia. Potrzeba poznania świata i chęć skutecznego w nim działania, wiążą się z potrzebą kompetencji, która należy do potrzeb samowyzwalających się. U dzieci w młodszym wieku szkolnym istnieją dwa dominujące przejawy dążeń kompetencyjnych: zainteresowania, dążenie do osiągnięć.
Zainteresowania w tym wieku mają charakter płynny i nietrwały, są wielokierunkowe. Dominują zainteresowania sportem, zabawami ruchowymi, majsterkowanie, zainteresowania o charakterze poznawczym np. czytanie.
Czynnikiem kształtującym zainteresowania jest przede wszystkim jego otoczenie społeczne. Ważne jest, aby panowała równowaga między zainteresowaniami dziecka, a inspirowanymi przez rodziców. Zmuszanie dziecka do zajęć dodatkowych, których nie lubi, nie służy kształtowaniu jego osobowości. Prawdziwą satysfakcję przynosi dziecku takie działanie, którego efekty są coraz większe. W tym momencie potrzeba kompetencji przeradza się w potrzebę osiągnięć. Pod jej wpływem wzrasta pracowitość oraz chęć osiągania złożonych i trudniejszych celów.
Życie emocjonalne dziecka sprowadza się do żywych reakcji uczuciowych na sytuację w jakiej uczestniczy. Emocje są słabo kontrolowane. W tym okresie życia dziecka zmniejsza się reakcja strachu, a wyraźnie wzrasta liczba reakcji gniewu, której wyrazem jest agresywne zachowanie się wobec otoczenia. Częściej agresywnie dzieci reagują wobec rówieśników.
Prawidłowy rozwój emocjonalności zdąża do coraz większej kontroli nad własnymi emocjami.
Innym przejawem dojrzewania emocjonalnego jest intelektualizacja uczuć, która polega na uświadomieniu sobie tego, do czego mamy jakiś stosunek emocjonalny.
W rozwijaniu osobowości dziecka ważną rolę odgrywają nie tylko nauczyciele, rodzice i rówieśnicy, ale i jego indywidualne cechy takie jak płeć, temperament i zdolności.
Bibliografia:
- Ziemowit Włodarski, Andrzej Hankała, ,,Nauczanie i wychowanie jako stymulacja rozwoju człowieka”, Warszawa- Kraków 2004
- Jan Strelau, ,,Psychologia- Podstawy psychologii”, Tom I
- www.urwis.pl