Tempietto longobardo - kaplica Santa Maria in Valle w Cividale
Cividale del Friuli położone jak sama nazwa mówi w północno - wschodniej części Włoch, zwanej Friuli, jest obecnie niewielkim, prowincjonalnym miasteczkiem. W VII - VIII wieku było jednak jednym z głównych państwa Longobardów, siedzibą patriarchy Akwilei i miejscem urodzenia Pawła Diakona - historyka Longobardów. Około roku 762 rozpoczęto tutaj budowę niewielkiej kaplicy Santa Maria in Valle - oratorium związanego z klasztorem benedyktynek. Dzisiaj jest ono sztandarowym przykładem sztuki longobardzkiej - czerpiącej inspiracje z bizantyjskiej Rawenny.
Kaplica znajduje się na linii murów obronnych miasta, nad wysoką, skalistą krawędzią doliny rzeki Natisone (jak to się nazywa po polsku?). To niewielki budynek, z bogatą dekoracją sztukaterii i fresków.
Wnętrze kaplicy. Widoczne kolumny arkady wydzielającej we wnętrzu trójnawową, niewielką przestrzeń, oraz stiukowe dekoracje części prezbiterialnej.
Sztukaterie w części prezbiterialnej. Datowanie postaci królów i królowych jest obiektem sporów. Część badaczy widzi w nich przykład sztuki longobardzkiej, inni karolińskiej, zdaniem jeszcze innych łączyć je należy z okresem ottońskim.
Clonmacnoise (irl. Cluain Mhic Nóis, dosł. "łąka synów Nósa") - wczesnośredniowieczny zespół klasztorny położony nad rzeką Shannon na południe od Athlone w hrabstwie Offaly w Irlandii.
Pierwszy klasztor w Clonmacnoise został założony ok. 545 przez świętego Kierana (irl. Ciarán) w miejscu, gdzie z rzeką Shannon krzyżował się ważny szlak handlowy wiodący na zachód.
Clonmacnoise było w średniowieczu znaczącym ośrodkiem kultury i sztuki - powstawały tu liczne bogato iluminowane manuskrypty (np. XII-wieczna The Book of the Dun Cow, irl. Lebor na hUidre). Pochowano tu również wielu królów Connacht i Tary oraz w 1198 ostatniego wielkiego króla Irlandii, Rory'ego O'Connora (irl. Ruaidri Ua Conchobair).
Ważniejsze budowle w obrębie zespołu to: katedra z X wieku, okrągła wieża ukończona w 1124, XII-wieczny romański kościół oraz przede wszystkim rzeźbione w kamieniu celtyckie wysokie krzyże. Najstarszy, Krzyż Północny, pochodzi z ok. 800 roku. Jednym z najciekawszych zachowanych w Irlandii krzyży jest tutejszy The Cross of the Scriptures ("Krzyż Pisma") z początku X wieku, przedstawiający religijne sceny ukrzyżowania, sądu ostatecznego i Chrystusa w grobie oraz jedną scenę świecką, ukazującą prawdopodobnie stawianie owego krzyża przez króla i opata.
Traktat w Verdun
Na mocy Traktatu w Verdun zawartego w 843 roku państwo Karola Wielkiego podzielono między synów Ludwika I Pobożnego: Lotara, Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego. Podział ten położył podwaliny pod powstanie w przyszłości Francji, Niemiec i Włoch.
Stworzone przez Karola Wielkiego państwo, podobnie zresztą jak wcześniej monarchia Chlodwiga, nie przetrwało próby czasu. Stworzone za pomocą oręża nie miało - poza osobą władcy i religią chrześcijańską - żadnej wspólnej więzi. Utrzymywało się po śmierci Karola jeszcze prawie 30 lat pod rządami najmłodszego syna Karola, Ludwika zwanego Pobożnym, który objął tron w 814 roku, zachowując tytuł cesarski. Jednak Ludwik nie dorównywał ojcu zdolnościami i nie radził sobie ze wzrostem nastrojów separatystycznych oraz buntami. Sytuację komplikowały dodatkowo najazdy Wikingów, Arabów oraz Węgrów.
Po śmierci Ludwika, która nastąpiła w 840 roku państwo podzielił najstarszy z braci, Lotar:
• Najstarszy z synów, Lotar, otrzymał wraz z tytułem cesarskim część środkową w skład której wchodziły Italia oraz szeroki pas ziem ciągnący się wzdłuż Renu od Alp aż po Morze Północne. Był to obszar niejednolity pod względem geograficznym i etnicznym.
• Dzielnica położona na wschód od posiadłości Lotara, zamieszkana głównie przez ludność pochodzenia germańskiego, przekazana została Ludwikowi zwanemu później Niemieckim.
• Część zachodnią, zasiedloną przez ludność mówiącą przeważnie językami romańskimi, otrzymał najmłodszy z braci, Karol Łysy.
Podział przeprowadzony w Verdun okazał się nietrwały. Zmieniali go kilkakrotnie walczący ze sobą potomkowie Ludwika Pobożnego. W latach 885-887 ziemie dawnego imperium znalazły się ponownie w rękach tylko jednego władcy, cesarza Karola Grubego, prawnuka Karola Wielkiego, ale już na przełomie 887/888 roku nastąpił ostateczny rozpad dziedzictwa Karola Wielkiego. W Burgundii i Italii, stanowiącej teraz konglomerat kilku ośrodków władzy, niezależnymi władcami ogłosili się miejscowi możnowładcy. Nieco dłużej utrzymali się Karolingowie w królestwach zachodnio- i wschodniofrankijskim, ale utracili tytuł cesarski.
Jednak podział nakreślony w traktacie z Verdun i późniejszy, ostateczny podział monarchii karolińskiej miał ogromne znaczenie dla losów Europy. Na gruzach imperium Karolingów wyrosły bowiem państwa, których mieszkańcy zaczęli dostrzegać i akcentować swoją odrębność od sąsiadów, co z czasem doprowadziło do wykształcenia się wielu współczesnych europejskich narodów.
Plan klasztoru w Sankt Gallen - zachowany do dziś plan założenia klasztornego w Sankt Gallen, datowany na ok. 820 (okres karoliński). Plan ma wymiary 112 cm x 77,5 cm, został wykonany na pergaminie, a przechowywany jest obecnie w bibliotece klasztornej w Sankt Gallen. Uważany jest za wzorcowy, idealny plan klasztoru.
Został sporządzony na wyspie Reichenau na podstawie ustaleń synodu opatów w Akwizgranie w 817 roku i prawdopodobnie przesłany w 820 przez biskupa Heito opatowi Sant Gallen Gosbertowi jako wzór. Najprawdopodobniej nigdy nie został jednak zrealizowany.
Jest to jedyny zachowany plan architektoniczny sprzed XIII wieku (z ok. 1250 pochodzi tzw. palimpsest z Reims); także z XIII wieku pochodzą rysunki architektoniczne w szkicowniku Villarda de Honnecourt).
Plan klasztoru został sporządzony z uwzględnieniem reguły św. Benedykta, w oparciu o rozkład rzymsko-brytańskiego obozu wojskowego. Natomiast koncepcję claustrum, tworzonego przez pomieszczenia zgrupowanego wokół krużganków zainspirowano rzymskim domem z perystylem. Plan przedstawia kościół wraz z otaczającymi go zabudowaniami, dzięki którym klasztor był w dużej mierze samowystarczalny. Obok pomieszczeń dla mnichów i opata, na terenie klasztoru umieszczono budynki gospodarskie, warsztaty, stodoły, obory, spiżarnie, szpital, szkołę, ogrody, cmentarz i inne.
Cesarskie Opactwo Corvey (niem. Fürstabtei Corvey) - dawne benedyktyńskie opactwo nad rzeką Wezerą, 2 km na północny-wschód od Höxter, w Nadrenii Północej-Westfalii.
Opactwo ufundowano w roku 815, wkrótce po chrystianizacji Sasów. W 822 roku klasztor został przeniesiony w obecne miejsce, nad brzegiem Wezery. Opactwo było ulokowane w korzystnym ekonomicznie miejscu, na przecięciu szlaków komunikacyjnych, należało do najważniejszych karolińskich sanktuariów w IX wieku, było często odwiedzane przez Karolingów.
Klasztor Lorsch - dawne opactwo benedyktyńskie w Lorsch w powiecie Bergstraße w południowej Hesji, pomiędzy Darmstadt a Wormacją, w środkowych Niemczech. Założone w 764, było głównym ośrodkiem kultury i nauki Królestwa Frankońskiego. Znane z powstających tu rękopisów, uważanych za jedne z najcenniejszych zabytków sztuki piśmienniczej średniowiecza: Ewangeliarz z Lorsch (niem. Lorscher Evangeliar) z ok. 810., farmakopea z Lorsch (niem. das Lorscher Arzneibuch) z 795, księga liturgiczna z Lorsch (niem. Lorscher Rotulus) przed 876, Kartularz z Lorsch (łac. Codex Laureshamensis) powstały w latach 1170-1175.
Klasztor zaliczany jest do najważniejszych preromańskich zabytków Niemiec, słynie z dobrze zachowanej bramy wraz z salą królewską (niem. Torhalle albo Königshalle) w stylu karolińskim.
Według kartularza z Lorsch, klasztor został założony ok. 764 przez frankońskiego grafa Kankora[3] oraz jego matkę Williswinth, jako tzw. Eigenkloster (łac. ecclesia propria albo propriae haereditatis). Kościół oraz pierwsze zabudowania klasztorne z drewna wzniesiono na terenie, gdzie obecnie znajdują się ruiny Altenmünster. Kościół znajdował się tu prawdopodobnie już przed 764 r., ufundowany przez rodzinę grafów, miał być ich ostatnim miejscem spoczynku.
Klasztor Lorsch oddano we władanie biskupowi Metzu św. Chrodegangowi, kuzynowi Kankora. Biskup był legatem papieskim na królestwo frankońskie oraz głową kościoła w królestwie. Był blisko związany z majordomem Pepinem Krótkim. Gwarantował utrzymanie klasztoru w rodzinie i ochronę przed biskupami Wormacji i Moguncji.
Ok. 764 Chrodegang oddelegował do klasztoru mnichów z opactwa Gorze koło Metz. Chrodegang zatroszczył się również o sprowadzenie do nowego klasztoru relikwii, wysyłając prośbę do papieża Pawła I w tej sprawie. 11 lipca 765 klasztor otrzymał z rąk arcybiskupa Wilchara von Mentena szczątki św. Nazariusza.
Opactwo zaczęli licznie odwiedzać pielgrzymi. Stale rosnąca ich liczba przyczyniła się najprawdopodobniej do budowy nowego kościoła w 765. W tym czasie opatem klasztoru został brat Chrodeganga, Gundeland. Nowy kościół wzniesiono niedaleko starego (Altenmünster) na ziemi podarowanej klasztorowi przez Thurinkberta, brata grafa Kankora. Kiedy umierał Chrodegang (766), klasztor liczył 16 mnichów.
Opactwo Rzeszy
Po śmierci Kankora w 771, jego syn Heimerich zaczął rościć sobie prawo do własności klasztoru. Gundeland założył sprawę przed sądem dworskim Karola Wielkiego, który z kolei przyznał prawo własności dotychczasowemu opatowi. Aby uniknąć konfliktów z okolicznym rycerstwem i sąsiednimi biskupami, w 772 Gundeland przekazał klasztor królowi Karolowi, a ten roztoczył nad nim swój patronat. Tym samym opactwo otrzymało status tzw. opactwa Rzeszy (niem. Reichskloster albo Königskloster) z prawem wolnego wyboru opatów oraz immunitetem.
Opactwo było zobowiązane świadczyć służbę królowi (łac. servitum regis). Zgodnie z tradycją “wiecznej modlitwy” (łac. aus perennis), Karol nakazał mnichom modlitwę w intencji rodziny królewskiej oraz państwa.
W 774 ukończono nowy kościół przyklasztorny. Gundeland zaprosił Karola Wielkiego na uroczystość poświęcenia świątyni. Karol wracał ze zwycięskiej wyprawy przeciwko Longobardom we Włoszech, a w drodze powrotnej zatrzymał się w Spirze. Do Lorsch przyjechał m.in. w towarzystwie biskupa Moguncji Lullusa[6], który dokonał poświęcenia świątyni i przeniesienia relikwii św. Nazariusza do nowego kościoła. Obok Lullusa w ceremonii uczestniczyli: Weomad z Trewiru, Megingoz z Würzburga oraz biskup Angilramn z Metzu.
Najpóźniej w 774 gotowy był również pałac cesarski (niem. Königspfalz), często odwiedzany przez Karola Wielkiego, a później przez jego wnuka Ludwika Niemieckiego.
Czwarty opat, Richbod, kazał wybudować kolejny, mniejszy, kościół- ecclesia triplex, oraz otoczyć klasztor murem kamiennym. Ponadto wybudował skryptorium oraz szkołę przyklasztorną, co przyczyniło się do rozwoju jednej z najbardziej znanych bibliotek średniowiecza. Richbod był najprawdopodobniej od 775 jednym z pisarzy w klasztorze (niem. Urkundenschreiber). Wykształcenie otrzymał na dworze Karola, a jego nauczycielem był główny doradca cesarza Alkuin. Przypuszcza się, że pozycję opata (od 784) zawdzięczał swoimi powiązaniom z dworem królewskim, które musiały odegrać również ważną rolę kiedy Richbod zostawał biskupem Trewiru (791-793). Należał do wąskiego kręgu uczonych na dworze Karola, co zapewniało klasztorowi Lorsch szczególną pozycję jako jednego z głównych producentów książek oraz współodpowiedzialnego za reformę edukacji w Królestwie.
Opactwo otrzymywało liczne darowizny przekazywane przez okoliczne rycerstwo, głównie w regionie Wormacji (niem. Wormsgau), wokół dawnego Lobdenburga (niem. Lobdengau) oraz na terenie Oberrheingau. Kolejne darowizny pochodziły z Kraichgau, Speyergau, oraz w dalszej kolejności z Lahngau, Wetterau (Wettereiba), Niddagau, Maingau, Anglachgau (na południowy wschód od Spiry), Ufgau (na południowy wschód od Spiry), Wingertland (Wingarteiba we wschodnim Odenwaldzie), Elsenzgau oraz Breisgau. Posiadłości klasztorne rozciągały się od Niderlandów po Szwajcarię. Hojność na rzecz opactwa można tłumaczyć jako wyraz poparcia dla polityki Karola Wielkiego.
Podział Rzeszy
Słynny ewangeliarz z Lorsch (niem. Lorscher Evangeliar) wzbogacił zbiory klasztoru za czasów opata Adalunga, który przyczynił się do rozbudowy biblioteki klasztornej. Adalung był w bliskich stosunkach z cesarzem Karolem Wielkim, który uczynił go również opatem w Saint-Vaast w Arras (808). Adalung podpisał (obok innych) testament Karola Wielkiego. Był również doradcą następcy Karola Ludwika Pobożnego (778-840)
Z konfliktów sukcesyjnych pomiędzy potomkami cesarza Karola Wielkiego opactwo wyszło wzmocnione. W 832 r. Ludwik II Niemiecki zajął klasztor, by uniemożliwić jego przejście na stronę jego ojca cesarza Ludwika Pobożnego. W 833 Adalung pojechał do Lügenfeld koło Colmar, by z polecenia cesarza przekazać prezenty papieżowi Grzegorzowi IV, który negocjował pomiędzy cesarzem a jego synami. W 834 r. Ludwik Niemiecki w zamian za poparcie klasztoru w sporze przeciwko swojemu bratu Lotarowi I, podarował opactwu kolejne ziemie. W tym czasie klasztor liczył 60 mnichów.
Po śmierci Adalunga w 834 opatem w Lorsch został Samuel, późniejszy biskup Wormacji (od 841). Po śmierci Ludwika Pobożnego popierał jego syna Lotara I, który cieszył się również wsparciem opata Fuldy Rabanusa Maurusa, arcybiskupa Moguncji Otgara oraz biskupa Paderborn Badurata. Dopiero wraz z umową z Verdun (843), doszło do porozumienia pomiędzy klasztorem a Ludwikiem Niemieckim, który stanął na czele państwa wschodniofrankijskiego. W 847 r. Ludwik wydał dokument pozwalający na wymianę ziem i odzyskanie w ten sposób posiadłości klasztornych utraconych wskutek podziału Rzeszy. W 852 status opactwa Rzeszy został ponownie potwierdzony.
W latach 895 - 956 klasztor został pozbawiony prawa wyboru opata, którego w owym czasie wyznaczał władca. Opatami mianowanymi były tak znaczące postaci jak Adalbero z Augsburga czy arcybiskup Kolonii Brun, brat Ottona Wielkiego. W 951 Brun wprowadził w Lorsch reformę z Gorze (łac. ordo Gorziensis) i uczynił z klasztoru centrum tego ruchu reformacyjnego, które zreformowało kolejne opactwa w Corvey, Fuldzie, Sankt Gallen, St. Martin (Kolonia) oraz Amorbach.
Uważa się, że szczyt potęgi klasztoru przypada na 876, kiedy to po śmierci Ludwika II Niemieckiego, opactwo stało się miejscem ostatniego spoczynku niemieckich Karolingów. Obok Ludwika II Niemieckiego (804-876) w krypcie kaplicy nazywanej ecclesia varia spoczywają: Ludwik III Młodszy (835-882) i jego nieślubny syn Hugon (?-879) oraz żona Konrada I, Kunegunda (?-po 915).
W 1067 opactwo otrzymuje z rąk króla Henryka IV prawo bicia monet oraz prawo do organizowania targów.
Do 1090 królowie odwiedzili klasztor około dwudziestu razy. W 1052 r. do opactwa przybył papież Leon IX, by poświęcić ołtarz w kaplicy karolińskiej.
Klasztor zaliczany jest do najważniejszych preromańskich zabytków Niemiec.
Na podstawie informacji z kartularza z Lorsch oraz wyników prac archeologicznych, można stwierdzić, że szczyt rozkwitu architektonicznego opactwa przypadał na ok. 1050.
Wejście do klasztoru od strony zachodniej prowadziło przez wielopiętrową bramę, która zarazem była częścią atrium. Zachowana do dziś Königshalle stała wolno na dziedzińcu zaraz za wejściem zachodnim. We wschodniej części dziedzińca znajdował się też kościół romański, którego pozostałości zachowały się po dziś dzień. Zaraz obok wznosiła się poświęcona w 774 trójnawowa bazylika, odbudowana po pożarze w 1090. Od wschodu sąsiadowała z nią ecclesia varia- kaplica grzebalna niemieckich Karolingów. Na południu znajdowały się krużganki. Całość wraz z zabudowaniami gospodarczymi otoczona była murem klasztornym z przynajmniej trzema innymi bramami.
Klasztor był ośrodkiem renesansu karolińskiego i zaliczany jest do najważniejszych ośrodków kultury w okresie średniowiecza. Posiadał jedną z największych bibliotek, która stała się częścią słynnej Bibliotheca Palatina w Heidelbergu. Do tej pory zachowało się ok. 300 rękopisów z Lorsch.
Ewangeliarz - w Kościołach chrześcijańskich ozdobna księga liturgiczna zawierająca teksty Ewangelii odczytywane w liturgii. Ewangeliarz to przede wszystkim księga liturgiczna zawierająca kanoniczne teksty Ewangelii według czterech autorów, a Ewangelistarz zawiera tylko te perykopy (fragmenty) Ewangelii, które są odczytywane w celebracjach liturgicznych.
Lekcjonarz - księga liturgiczna używana w Kościele katolickim. Zawiera czytania biblijne na poszczególne dni roku liturgicznego. Lekcjonarz jako osobną księgę liturgiczną wprowadzono po Soborze Watykańskim II. Przedtem czytania umieszczone były razem z innymi tekstami liturgicznymi w Mszale.
Lekcjonarz jako zbiór tekstów biblijnych funkcjonuje także w Kościele ewangelicko-augsburskim, czytania odbywają się w cyklu sześcioletnim.
Perykopa, słowo pochodzące od greckiego słowa περικοπή (perikope) - odcinek, oznacza fragment Pisma Świętego przeznaczony do czytania i objaśniania podczas danego nabożeństwa.
Sakramentarz - księga liturgiczna używana przed powstaniem mszału. Zawierała modlitwy i ceremonie liturgiczne Mszy oraz szafowania sakramentów.
Sprawował jednocześnie rolę pontyfikału, Rytuału Rzymskiego i mszału, chociaż nie zawierał modlitw na wejście, graduałów, epistoła, Ewangelii, offertorium ani modlitw na komunię.
Antyfonarz (z łac.średn. antiphonarium) - księga liturgiczna Kościoła rzymskokatolickiego zawierająca zbiór antyfon (najstarszych śpiewów liturgicznych); w czasach późniejszych w skład antyfonarza weszły również śpiewy używane w liturgii poza mszą świętą. W antyfonarz wchodziły pieśni śpiewane w niedziele i inne święta.
Pasjonał - księga liturgiczna, zawierająca teksty ewangelicznych opisów Męki Pańskiej, które odczytuje się w miejsce ewangelii w Niedzielę Palmową Męki Pańskiej oraz w liturgii Wielkiego Piątku. Teksty te zawarte są także w lekcjonarzu i ewangeliarzu.
Graduał lub Graduale (łac. graduale) - jeden ze zmiennych śpiewów, wykonywanych podczas katolickiej (łacińskiej) liturgii mszy (należący do tzw. proprium) oraz nabożeństw luterańskich. Gatunkowo jest to responsorium, a jego tekst zaczerpnięty jest z jednego z psalmów.
Psałterz, zbiór 150 psalmów, stanowiących część ksiąg Starego Testamentu, służący jako modlitewnik.