Metodologia badań pedagogicznych
Przez termin "metoda badawcza" rozumiemy sposób dochodzenia do pewnego celu, jaki postawił sobie dany badacz (lub w sensie ogólnym - jakie stawia sobie sama nauka). Wymienia się następujące, główne wymagania jakie stawiane są metodologii badań:
metody badawcze powinny kierować się zasadami naukowej metody poznania, czyli zasadą materializmu dialektycznego oraz historycznego
metoda dialektyczna polega na ujmowaniu zjawisk we wzajemnych relacjach (biorąc pod uwagę ich wzajemne powiązania i uwarunkowania), co wymaga od badacza wszechstronnej znajomości materiału faktycznego, z którego miałby on wyciągać wnioski dla praktyki
metoda materializmu historycznego polega na wykazywaniu historycznej zależności wszelkich instytucji wychowawczych, takich czy innych form świadomości społecznej i teorii pedagogicznych; jest to ujęcie ich w określonej strukturze społeczno - ekonomicznej w danym okresie dziejowym
Do bardziej szczegółowych postulatów metodycznych zalicza się następujące:
poznanie i badanie rzeczywistości nie może się odbywać przy jednostronnym stosowaniu metod - tylko korzystanie z różnorodnych metod badawczych może ustrzec badacza przed przypadkowością i nieprawidłowością wniosków
nie wystarczy samo stosowanie różnych metod, niezbędna jest również doskonała znajomość, co pozwala na stosowanie ich w sposób naukowy, przestrzegając wymagań stawianych przed poznaniem naukowym
stosowane metody badawcze służyć mają ustalaniu i wykrywaniu związków i praw rządzących przebiegiem danych zjawisk
badania pedagogiczne powinny uwzględniać zarówno aspekt praktyczny jak i teoretyczny, a w szczególności wiązać teorię z praktyką
każde badania empiryczne muszą być odpowiednio osadzone w podstawach teoretycznych jak i metodologicznych
Etapy postępowania badawczego
Proces badawczy obejmuje kilka następujących po sobie etapów postępowania (w różnych opracowaniach można się spotkać z nieco odmiennymi etapami - np. bardziej lub mniej szczegółowymi, lub o nieco innej kolejności wykonywanych zadań):
Określenie przedmiotu i celu badań
Sformułowanie problemów badawczych
Sformułowanie hipotez
Określenie zmiennych i wskaźników
Dobór terenu badań i próby badawczej
Dobór metod i technik badawczych
Badania pilotażowe
Przeprowadzenie badań właściwych
Uporządkowanie i analiza materiału badawczego
Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności
Weryfikacja hipotez
Opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników
Pierwsze 7 modułów obejmuje tzw. fazę koncepcji. Pierwszym krokiem dla podjęcia jakichkolwiek badań jest uświadomienie sobie konieczności przeprowadzenia ich, która to powinna wynikać z pewnego obszaru naszej niewiedzy. Przykładami takiej "konieczności" przeprowadzenia badań może być np. potrzeba lepszego poznania warunków i efektów naszej pracy dla jej udoskonalenia, konferencja pedagogiczna wymagająca wykonanie raportu czy też konieczność napisania pracy dyplomowej.
Kolejnym krokiem jest sformułowanie problemów badawczych, czyli precyzyjne rozbicie tematu pracy na poszczególne pytania i problemy. Aby zabieg ten przebiegł prawidłowo, należy przy formułowaniu problemów badawczych przestrzegać następujących zasad:
→ sformułowane problemy powinny wyczerpywać zakres naszej niewiedzy (dotyczącej tematu badań)
→ należy uwzględnić wszystkie główne zależności zachodzące między zmiennymi
→ sformułowany problem powinien być rozstrzygalny empirycznie i praktycznie (przy czym w fazie koncepcji nie można mieć co do tego pewności)
Sformułowanie odpowiednich hipotez wymaga od badacza szerokiej wiedzy teoretycznej o badanych zjawiskach jak i wyniki podobnych badań. Zakres tej wiedzy powinien obejmować:
wiadomości o badanym terenie (demograficzne, ekonomiczne, itp.)
znajomość przebiegu i wyników badań podobnych przeprowadzonych na innym terenie
ogólne wiadomości z dziedzin takich jak: wychowanie, pedagogika społeczna, elementy socjologii, itp.
Dopiero uzyskanie odpowiednio szczegółowych informacji pozwala na przystąpienie do formułowania hipotez.
Następnym etapem postępowania jest ustalenie i dokładnie określenie zmiennych i wskaźników. Zmienne stanowią operacjonalizację problemu głównego badań, czyli innymi słowy - to te wyróżnione przez badacza czynniki, zjawiska czy procesy, których wzajemne relacje czy zależności zamierza on badać. Wyróżnia się tu zmienną zależną - czyli tę, która jest głównym przedmiotem badania (np. poziom przyswojenia wiadomości przez ucznia), oraz zmienne niezależne - czyli te, które oddziałują na zmienną zależną (np. poziom intelektualny ucznia, przygotowanie nauczyciela, warunki do nauki). Wyróżnia się również zmienne pośredniczące (zakłócające), które badacz powinien wziąć pod uwagę w trakcie przeprowadzanych badań (np. brzydka pogoda). Jednak badane zmienne często mają charakter teoretyczny przez co wymagają uściślenia (operacjonalizacji), czego dokonuje się przez zdefiniowanie dla każdej ze zmiennej odpowiednich wskaźników (np. wskaźnikiem poziomu przyswojenia sobie wiadomości przez ucznia będzie poprawna odpowiedź na pytania dotyczące tego zakresu wiedzy).
Teren badań implikuje charakter badań, natomiast dobór próby w dużej mierze zależeć będzie od preferencji badacza. Może to być dobór losowy (najbardziej reprezentatywny) lub celowy. Jeśli badania dotyczą szerokiego obszaru, należy wyodrębnić odpowiednio grupy badanych, które mogłyby reprezentować ogół populacji.
Rodzaj problemu, zmiennych, terenu badań i grupy badawczej stanowią o doborze odpowiednich metod i technik, które pozwolą na prawidłowe zebranie materiału badawczego. Aby sprawdzić poprawność i dokonać ewentualnej korekty procedur, należy przeprowadzić badania pilotażowe, które stanowią z jednej strony weryfikację naszej wiedzy, z drugiej - sprawności wybranych i opracowanych narzędzi badawczych. Przeprowadzenie badań pilotażowych umożliwia opracowanie ostatecznej wersji materiału i procedur, które mogą wymagać rozszerzenie o te zjawiskach, które nie zostały do tej pory wzięte pod uwagę lub uściślenia już tych zawartych w pracy.
Przeprowadzenie badań właściwych rozpoczyna fazę badań. Badania właściwe powinny zostać przeprowadzone możliwie szybko po ukończeniu badań pilotażowych, ponadto powinny przebiegać sprawnie i trwać możliwie jak najkrócej (ze względu na dynamikę procesów społecznych). Głównym zadaniem badacza jest więc zarejestrowanie pewnego stanu, umiejscowionego w czasie i przestrzeni, co wymaga przeprowadzenia tych badań w okresie wolnym od jakichkolwiek innych wpływów na badane układy społeczne. Zasada te nie dotyczy jednak badań eksperymentalnych, których istotą jest rejestrowanie np. określonego stanu opinii publicznej przed i po wprowadzeniu odpowiedniej zmiennej.
Kolejnym krokiem jest uporządkowanie materiału badawczego, które to może być przeprowadzone wg następujących zasad:
→ zakresu zagadnienia (ogólny lub szczegółowy)
→ grupy społecznej
→ rodzaju zjawiska
→ zależności społecznej (np. uczniowie, rodzice, grupa rówieśnicza)
Należy jednak pamiętać, że nie zawsze istnieje możliwość przeprowadzenia tak precyzyjnego podziału; w niektórych sytuacjach należy więc doprowadzić po prostu do logicznego uporządkowania danych. Analiza materiału może się odbywać na przykładzie schematu - kodyfikacja według klucza, który polega na stosowaniu metod badawczych, które posługują się zapisem (kwestionariusz, skala) tak, by można było wszystkie sytuacje przyporządkować odpowiednim kategoriom pojęciowym. Opracowanie statystyczne natomiast polega na ujęciu danych w kategoriach ilościowych. W badaniach pedagogicznych, statystyka służy liczbowemu wyrażaniu zależności między badanymi zjawiskami - stopnia natężenia pewnych tendencji, wielkości badanych cech itp.
Analiza jakościowa oraz klasyfikacja zagadnień i zależności uzupełnia ilościowe ujęcie wyników badań i ich obraz statystyczny. Dane liczbowe stanowią jedynie podstawę, na której budujemy charakterystykę danej zbiorowości, przedstawiając ją w takich kategoriach jakościowych jak cechy (które wcześniej zostały sklasyfikowane wg danych liczbowych). Zadaniem jakościowego opisu jest więc wychwycenie wszelkich zależności między elementami badanego układu.
Jednym z głównych celów przeprowadzanych badań jest potwierdzenie lub odrzucenie założonych wcześniej twierdzeń, czyli hipotez. Proces ten określa się mianem weryfikacji bądź falsyfikacji hipotez. Ostatnim krokiem procedury badawczej jest opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników badań. Jego istotą jest podsumowanie całości przeprowadzonych badań oraz przedstawienie ich w formie zracjonalizowanego wywodu myślowego, a więc uporządkowanie uzyskanych wyników według ich zakresu i znaczenia, oraz przyporządkowanie poszczególnych hipotez generalnym założeniom.
Monografia pedagogiczna.
Wokół pojęcia metody monograficznej badań naukowych panuje w literaturze metodologicznej zamęt. Słownik języka polskiego podaje po prostu, że monografia jest to praca naukowa (rozprawa), poświęcona jednemu działowi jakiejś nauki, jednej osobie, miejscowości, epoce itp. A więc przedmiotem monografii, niezależnie od dyscypliny, w której jest stosowana, jest jeden przedmiot, jeden fakt, jedno zagadnienie, jedna instytucja.
Wedle sugestii A. Kamińskiego za monografię na gruncie pedagogiki przyjąć należy taką metodę postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej „struktury sformalizowane”.
Zatem monografią pedagogiczną możemy nazwać metodę badań której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych .
Najbardziej wyróżniającą cechą badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna. Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, do postawienia diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń. Wszystko w odniesieniu do badanej instytucji.
Ważnym jest zorientowanie się w istotnym sensie monografii. Rzecz nie polega na „kolekcjonowaniu” sprawozdań z badań monograficznych potrzebnych do podsumowującego zebrania z czasem ich stwierdzeń, lecz na czymś innym: na naukowo przeprowadzonej swoistej wizytacji danej instytucji, wizytacji mającej służyć dokonanym przez badacza rozpoznaniem, prognozami i koncepcjami ulepszeń praktycznym potrzebom badanej instytucji. To zadanie konkretne w ambitniejszych monografiach bywa dopełniane warstwą teoretyczną przeprowadzanej analizy materiałów badawczych, próbującą określić funkcje społeczne instytucji w ogólniejszym kontekście rozwoju kulturalno-społecznego danego społeczeństwa.
Badania monograficzne pozwalają na pogłębione badanie systemu wychowawczego danej instytucji, rozumianego jako układ środowiska społecznego lub zawodowego zespolony wspólnie realizowanym zadaniem, bazujący na wspólnych wartościach, poddanych regulacji wspólnych norm. Metoda monograficzna pozwala na porównywania wybranego zagadnienia (wybranych zagadnień) w różnych związkach czasowych lub przestrzennych danej placówki czy instytucji.
2.1. Techniki badawcze wykorzystywane w monografii pedagogicznej.
Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różnorodnych technik. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady. Niekiedy mogą być wykorzystane elementy eksperymentu wychowawczego. Jak każda inna metoda, zgodnie z zasadami poprawności metodologicznej, nie poprzestaje na jednej technice badań. Łączy ich kilka, traktując je jako formę uzupełniania wiedzy i wzajemnej kontroli.
Ponieważ badanie i analiza dokumentów w jest podstawową techniką w monografii pedagogicznej chciałbym ją nieco przybliżyć.
Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, a także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania.
Analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym. Zależy to od rodzaju dokumentu poddanego analizie. Chodzi tu o dokumenty szeroko rozumiane, obejmujące nie tylko materiały archiwalne w ścisłym znaczeniu tego słowa, lecz także takie aktualne wytwory dzieci i młodzieży, jak: rysunki, zeszyty szkolne, listy, pamiętniki, twórczość literacka. Dokumentem może być również kronika klasy lub szkoły, różnego rodzaju zapisy w dziennikach klasowych, sprawozdania dotyczące różnych spraw z życia szkolnego czy zakładowego, sondaże i roczniki statystyczne, a niekiedy poniekąd także prace konstrukcyjne czy wytwórcze z plasteliny, gliny, tektury. drewna, metali, włókna wykonane przez dziewczęta i chłopców.
Dokumenty objęte analizą mogą — ze względu na ich formę — przybrać postać dokumentów pisanych (werbalnych), cyfrowych (statystycznych) lub obrazowo-dźwiękowych (poza pisemnych i poza cyfrowych). Do dokumentów pisanych zalicza się m.in. protokoły i sprawozdania z rad pedagogicznych, świadectwa szkolne, prace pisemne uczniów łącznie z ich samorodną twórczością literacką, opracowania publicystyczne i naukowe. Dokumenty cyfrowe dotyczą różnych zestawień statystycznych na tematy związane z oświatą, wychowaniem, kształceniem w kraju i świecie. Dokumenty obrazowo-dźwiękowe natomiast obejmują swym zasięgiem rysunki, nagrania magnetofonowe i wideo, filmy, fotografie, przeźrocza. Specjalną grupę dokumentów w ich szerokim rozumieniu stanowią wspomniane wcześniej prace wytwórcze (konstrukcyjne), które —jak sądzą psychologowie — mogą być, podobnie jak rysunki, ważnym źródłem informacji o dzieciach i młodzieży.
Ze względu zaś na pochodzenie dokumentów dzieli sieje na dokumenty zastane (przypadkowe) i intencjonalnie tworzone (systematyczne), czyli dokumenty powstające niezależnie od intencji badacza i dokumenty powstałe z jego inspiracji, np. wypracowania, rysunki, pamiętniki.
Analiza dokumentów — niezależnie od ich rodzajów — dopomaga w rozwiązywaniu wielu problemów badawczych z zakresu pedagogiki, a zwłaszcza w bliższym ich sprecyzowaniu. W przypadku zaś, gdy dotyczy dokumentów intencjonalnie tworzonych, sprzyja nie tylko lepszemu poznaniu dzieci i młodzieży, lecz także umożliwia im odreagowanie przykrych i bolesnych przeżyć, skłania do refleksji nad własnym postępowaniem i podnosi ich poczucie własnej wartości.
Na ogół rozróżnia się klasyczną (jakościową czy opisową) i nowoczesną (ilościową) analizę dokumentów.
Klasyczna analiza dokumentów polega głównie na ich historycznej i literackiej interpretacji. Jest poszukiwaniem indywidualnych (niepowtarzalnych) właściwości charakterystycznych dla analizowanego dokumentu (wytworu) i jego twórcy. Badacz polega tu w dużej mierze na własnym wyczuciu i intuicji. Ponadto ogranicza się głównie do jakościowego opisu i analizy dokumentów, jakie czyni przedmiotem swych badań. Omawia je zazwyczaj w dwóch niejako płaszczyznach: wewnętrznej, tj. koncentruje się na zawartych w nich treściach (łącznie z ich rozumieniem i wyjaśnieniem) i zewnętrznej, czyli zainteresowany jest również czasem i warunkami ich powstania, a w szczególności ich wiarygodnością.
Nowoczesna analiza dokumentów stanowi próbę przezwyciężenia subiektywnego charakteru analizy klasycznej (tradycyjnej). Znalazła ona zastosowanie szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Polega przede wszystkim na ilościowym opisie i analizie dokumentów. Przy czym opis i analiza taka nie ograniczają się wyłącznie do posługiwania się liczbami absolutnymi lub procentami. Dopuszcza się tu również takie wyrażenia, jak: zawsze, często, rzadko, nigdy itp. Dużą wagę przywiązuje się do dokładnego określenia wartości poznawczej dokumentów, w tym zwłaszcza do potwierdzenia ich wiarygodności i autentyczności. To znaczy, dąży się do wykazania tego, że uwzględnione w analizie dokumenty mogą być uzasadnioną podstawą rozwiązywania interesującego badacza problemu oraz że znany jest mu dobrze ich czas powstania, autor (lub twórca) i miejsce pochodzenia. Z reguły też określa się zmienne i ich wskaźniki, pod względem których zamierza się poddać analizie dany dokument (wytwór).
Każdej ze scharakteryzowanych wyżej analiz dokumentów jako podstawowych metod pedagogicznych tego rodzaju, podporządkowane są różne ich odmiany.
Analizy treściowa dokumentów polega, na interpretacji zawartych w nich treści. Stosując ją, usiłujemy odpowiedzieć na takie m.in. pytania, jak: co chciał powiedzieć lub ukazać autor analizowanego dokumentu, jakie zawarł w nim treści, czego mogą być one świadectwem lub na czym polega ich oryginalność. W wyniku analizy treściowej np. zeszytów szkolnych można dowiedzieć się m.in. o zainteresowaniach ucznia, o jego sposobie wyrażania myśli lub innych przejawach rozwoju umysłowego.
Analiza formalna dokumentów dotyczy zwłaszcza zewnętrznego opisu ich wyglądu, sposobu sporządzania, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub miał przyświecać w toku ich tworzenia. Na podstawie analizy formalnej można wnosić m.in. o zamiłowaniu do porządku, obowiązkowości, zdyscyplinowaniu i cechach tamtym przeciwnych.
Nie od rzeczy będzie jeszcze przypomnieć, że w analizie dokumentów rzeczą nieodzowną jest wykazanie ich wiarygodności. Dokumenty bowiem wprowadzające w błąd są z pewnością gorsze od braku jakichkolwiek dokumentów.
Błędy w monografii pedagogicznej.
Metodzie monograficznej grożą trzy niebezpieczeństwa: subiektywizm, pseudo uogólnienie opisowość.. Wszystkie badania monograficzne posługują się chętnie obserwacją uczestniczącą jako podstawową techniką badawczą. Technika ta wymaga od badacza wejścia w rolę członka grupy lokalnej, instytucji, placówki, zrzeszenia. Pełniona przezeń rola członka badanego środowiska utrudnia mu, na skutek osobistego zaangażowania się w przedmiocie badanym, celowe, planowe, systematyczne i krytyczne zbierania i interpretację materiałów. „Wadą tej techniki jest to — pisze J. Szczepański — że żyjąc w atmosferze badanego środowiska badacz stępia swą wrażliwość na jego cechy szczególne, ulega sugestii przyjętych w nim poglądów przekonań i sposobów myślenia, co grozi wypaczeniem rzeczywistego obrazu w opisie”. Na tym polega niebezpieczeństwo subiektywizmu monografii.
Brak dostatecznej wiedzy o instytucjach badanych, o uwarunkowaniach społecznych, obyczajowych, gospodarczych, regionalnych itp. nadających im piętno „indywidualne”, o wpływach jednorazowych, przypadkowych, lecz pozostawiających trwałe ślady na funkcjonowaniu i skuteczności działań badanej instytucji może grozić niebezpieczeństwem nazwanym „pseudo uogólnienie”.
W pedagogice empirycznej ostatnia faza wieńcząca dzieło badawcze polega na postawieniu diagnozy środowiskowej, czasem także na postawieniu prognozy oraz na opracowaniu planu działania mającego zmodyfikować lub zmeliorować badaną rzeczywistość społeczno-wychowawczą. Brak tego ostatniego etapu w badaniach pedagogiczno-społecznych, a więc także w badaniach monograficznych grozi przerostem idiografii. Ponieważ istotą monografii jest z zasady „pojedyńczość” i często z nią związana niepowtarzalność — niebezpieczeństwo poprzestania wyłącznie na opisie jest większe niż przy stosowaniu innych metod badawczych.
3. Sondaż diagnostyczny.
Wiele kontrowersji wiąże się z określeniem jednej z najpopularniejszych metod badań społecznych w tym także pedagogicznych jaką jest sondaż, zwany przez jednych sondażem diagnostycznym, przez innych sondażem ankietowym czy sondażem na grupie reprezentatywnej. Ogólne założenia badań pedagogicznych uzasadniają przyjęcie nazwy sondażu diagnostycznego na użytek praktyki pedagogicznej.
Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.
Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie. Badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych.
Sondaż stosowany w pedagogice społecznej tym się różni od sondażu stosowanego w socjologii — skąd został zapożyczony — że socjologiczne postępowanie badawcze dopełnione zostało w badaniach pedagogicznych postulatami dotyczącymi ulepszenia zbadanej rzeczywistości. Postuluje się zarówno sposoby reorganizacji środowiska, jak i cel reorganizacji. Projekt ulepszenia poznanej rzeczywistości pedagog społeczny tworzy w oparciu o posiadaną wiedzę dotyczącą systemów wartości, metod reorganizacji środowiska, sposobów wzmagania (aktywizowania) sił społecznych.
Celem postulatów jest — w wypadku stwierdzenia negatywnych stanów rzeczy — spowodowanie zmiany tego, co istnieje, np. poprzez zastosowanie działań kompensacyjnych, czyli „wyrównywanie braków lub zjawisk i stanów ujemnych” . Celem postulatów może być także chęć zapobieżenia negatywnym stanom rzeczy, które mogą dopiero zaistnieć. Postępowanie nasze zaproponowane w ostatnim przypadku nazwiemy profilaktycznym, czyli takim, w którym stosuje się „szczególnego typu działalność związaną z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie” .
Metoda sondażu pozwala na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu, zakresu, poziomu i intensywności, następnie ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życia ludzi w badanym środowisku albo wzmagających pozytywne momenty wzajemnych oddziaływań jednostek.
Metoda sondażu daje nam opis i pozwala na wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych czy ważniejszych procesów występujących w zbiorowością ch. Charakterystyczne tu jest instrumentalne użycie respondentów jako jednostek dostarczających pożądanych informacji. Konsekwencje i wnioski z przeprowadzonych badań będą dotyczyły pośrednio naszych informatorów, a nie będą bezpośrednio celem badań, jak jest np. w studium indywidualnych przypadków.
Metodę sondażu można stosować w tych przypadkach, kiedy ludzie wybrani jako respondenci są w stanie dostarczyć nam potrzebnych informacji, gdyż istotną cechą tej metody jest stosowanie głównie technik komunikowania (ustnie lub pisemnie).
W badaniach metodą sondażu nie zawsze możemy przeprowadzić badania wyczerpujące, tzn. nie zawsze możemy zbadać wszystkie interesujące nas osoby, z których składa się zbiorowość. Zazwyczaj jest to niemożliwe, gdyż:
a) badania są zbyt kosztowne;
b) nie można dotrzeć do wszystkich osób, które pragniemy zbadać, badania mogą być zbyt pracochłonne i długotrwałe.
W takich przypadkach przeprowadza się badania częściowe, bada się część jednostek, ale wniosek uogólnia się na całość zbiorowości. Wyniki i wnioski będą zależały od tego, jaką część zbiorowości wybierzemy do badania. Ta część powinna być możliwie dokładną miniaturą całej zbiorowości, a uzyskuje się to dzięki temu, że każdej jednostce ze zbiorowości zapewnia się jednakową szansę dostania się do reprezentacji.
Techniki stosowane w sondaży diagnostycznym.
W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to ankieta, wywiad, analiza dokumentów osobistych, obserwacja, techniki statystyczne i inne.
Jedną z najczęściej używanych technik w sondażu diagnostycznym jest ankieta i jej chciałbym poświęcić więcej uwagi.
Ankieta - to szczególny przypadek wywiadu. Jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera. Jest ona zbiorem specjalnie sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź.
Badania ankietowe mają charakter masowy. Są one przydatne przy rozwiązywaniu problemów związanych z działalnością wychowawczą. Stosowane są również w innych dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Ankieta jest użyteczna w badaniach pedagogicznych jako metoda poznawania cech zbiorowości, zjawisk, opinii o wydarzeniach. Jest pomocnicza w początkowym etapie badań.
Wyniki zebrane przy pomocy ankiety wymagają porównania z materiałem zebranym przy pomocy innych metod badawczych.
Pytania ankiety są zamknięte i zaopatrzone w tzw. Kafeterie czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Kafeterie bywają: zamknięte - oznacza to ograniczony zestaw możliwości odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości jakie daje sformułowany zestaw. Kafeterie mogą być także półotwarte - czyli mogą być zestawem możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają 1 punkt oznaczony słowem „inne”, pozwalający na zaprezentowanie swojej odpowiedzi, jeśli nie mieści się w żadnym sformułowaniu, koniunktywne - pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym tworzenia hierarchii, oraz dysjunktywne.
W ankiecie pytania mogą również mieć charakter pytań otwartych. Pytania otwarte pozostawiają badanym całkowitą swobodę odpowiedzi.
Warunki poprawności sondażu diagnostycznego.
Badania sondażowe jak wynika z samego sensu nazwy opierają się niemal zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej. Precyzyjne określenie problemu badawczego pozwala na uściślenie zasięgu terytorialnego badanego zjawiska i dokonanie wyboru odpowiedniej próby do badań. Technika doboru próby aby była ona reprezentacją populacji generalnej to inna, odrębna sprawa, w której bardzo wiele do powiedzenia ma statystyka. Ogólnie należy stwierdzić, że od rzetelności doboru próby zależy nasze prawo do rozciągania uogólnień na całą populację i budowania teorii oraz wstępnie chroni nas przed wyciąganiem błędnych i nieadekwatnych wniosków. Badający musi dążyć do wybrania takiej grupy do badań aby stanowiła ona możliwie najwierniejsze odbicie struktury, wszystkich elementów i wszystkich cech badanej populacji.
Sondaż diagnostyczny pozwala na nader dowolną selekcję zgromadzonych z jej pomocą danych, co może łatwo prowadzić do zafałszowania końcowych wyników badań, zwłaszcza w przypadku niskiego morale badacza.
W konstruowaniu pytań ankietowych rzeczą niebagatelną jest troska o odpowiednią ich formę i treść. Chodzi o to, aby:
· dotyczyły one wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych,
· były jednakowo rozumiane przez wszystkie osoby badane,
· nie były zbyt trudne do odpowiedzi,
· pozbawione były nadmiernej sugestii,
· były wyrażone w grzecznościowej formie.
Nie bez znaczenia jest też prawidłowa kolejność zamieszczonych w ankiecie pytań. Przede wszystkim mają stanowić one pewną zwartą i logiczną całość, tj. zgodnie ze swoistym poczuciem logiki. W związku z powyższym zaleca się zadawanie pytań od prostych (łatwych) do coraz bardziej skomplikowanych (trudnych), od ogólnych do szczegółowych, od nie krępujących do nieco bardziej drażliwych (osobistych). Szczególnej staranności wymaga sformułowanie możliwych na zadawane pytania ankietowe odpowiedzi, czyli tzw. kafeterii. Celowe wydaje się także odpowiednie ułożenie instrukcji poprzedzającej dawanie odpowiedzi na zadawane respondentom pytania. Zazwyczaj informuje się w niej o tym, kto przeprowadza badania i w jakim celu oraz jak należy odpowiadać na poszczególne pytania ankietowe.
Wskutek błędnie postawionych pytań otrzymuje się odpowiedzi nieprawdziwe. Do tego rodzaju pytań zliczyć można m.in.:
· pytania alternatywne, pomimo że poprawna odpowiedź nie ogranicza się tylko do jednej z podanych w nim możliwości, np. „Czy wolisz spędzać czas wolny od nauki w świetlicy, czy w domu?",
· pytania domagające się informacji w sprawach, o których badani nie mają nic lub niewiele do powiedzenia,
· pytania o zdecydowane stanowisko w określonej sprawie, gdy tymczasem osoba badana nie ma co do tej sprawy wyrobionego zdania,
· pytania sformułowane w sposób nieprecyzyjny, sugestywny lub zbyt trudne
Obserwacja
To uniwersalny sposób badań. Polega na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń. Jest to prosta, nieplanowana rejestracja zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych z użyciem filmu, magnetofonu i kwestionariuszy.
Obserwacja może występować pod postacią obserwacji otwartej i obserwacji swobodnej. Stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel. Obserwacja otwarta spełnia ważną rolę w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej. Dzięki niej otrzymuje się wiedzę ogólną o obiekcie badań, która daje podstawę do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych. Obserwacja swobodna daje sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.
Obserwacja może także przybrać formę bezpośrednią lub pośrednią. Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami i kierowaniem procesów. Obserwacja systematyczna wymaga zastosowania technik pomocniczych i zaplanowania takich elementów jak: problematyka (ustalamy ilość i jakość zagadnień, które chcemy zaobserwować w danej populacji, musimy uwzględnić rozmiar zagadnienia, obiekt obserwowanego oraz aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres typowy), oraz sposobu gromadzenia materiału.
Szczególnym przypadkiem jest obserwacja uczestnicząca, gdy badający staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć 2 postacie:
- jawna- polega na poinformowaniu grupy o roli badającego, wymaga akceptacji badającego jako obserwatora.
- ukryta- gdy badana grupa nie jest świadoma roli jaką spełnia nowy jej członek, wymaga akceptacji badającego jako nowego członka grupy, spełniającego określoną rolę.
Narzędzia obserwacji:
- Arkusz obserwacyjny- to kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja
- Dziennik obserwacyjny- kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach.
Warunki poprawności zbierania materiałów:
- wstępna znajomość przedmiotu obserwacji
- jasne sformułowanie zagadnień i celów obserwacji
- bliższe poznanie przedmiotu obserwacji przez zastosowanie obserwacji otwartej
- opracowanie koncepcji badań, kategoryzacja zagadnień, opracowanie odpowiednich
4