FAKTY PRAWNE I ICH RODZAJE

O powstaniu, elementach składowych, zmianie lub zniesieniu stosunku prawnego decydują normy prawa. Czasami czynią to wprost, ale najczęściej przez wskazanie okoliczności, których zaistnienie pociąga za sobą konsekwencje w sferze stosunków prawnych. Zatem powstanie, zmiana lub zniesienie stosunków prawnych zależy od zaistnienia pewnych wydarzeń nazywanych faktami prawnymi.

Faktem prawnym może być zarówno ustanowienie lub uznanie określonej normy prawnej, o ile bezpośrednio powoduje powstanie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego, jak i wymienione w przepisach prawa okoliczności, których zaistnienie powoduje takie same skutki. Oznacza to, że przepisy prawa rozstrzygają o tym, które okoliczności są faktami prawnymi.

Zdarzeniami nazywane są okoliczności niezależne od woli podmiotów prawa. Zaliczyć do nich można między innymi śmierć (powoduje otwarcie spadku, obowiązek pochowania zmarłego itp.), urodzenie (nabycie zdolności prawnej), upływ czasu (pociągający np. przedawnienie zobowiązań), choroba (wypłata zasiłku), klęska żywiołowa. Natomiast zachowaniami określa się fakty prawne zależne od woli podmiotów prawa.

Nie budzi także kontrowersji podział zachowań na czyny, którą to nazwą określa się zachowania rodzące skutki prawne, chociaż podmiot prawa swoim zachowaniem do ich wywołania nie zmierzał, i działania prawne tzn. świadome i zgodne z prawem zachowania podmiotów zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub zniesienia stosunków prawnych. Czyny mogą się przejawiać zarówno w działaniu, tzn. wykonywaniu czynności które dają się poznać za pomocą obserwacji zewnętrznej (np. uderzenie człowieka, zniszczenie mienia), jak i zaniechaniu, a więc braku działania powinnego, wymaganego przez przepisy prawa (np. nieudzielenie pomocy człowiekowi w położeniu stwarzającym bezpośrednie zagrożenie dla jego życia). Mogą one występować w postaci zachowań zgodnych z obowiązującymi w danym czasie normami prawnymi (nakazanych lub dozwolonych) np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, lub niezgodnych z tymi normami (czyny niedozwolone), np. przestępstwa, wykroczenia, wyrządzenie szkody w cudzym mieniu. Wśród działań prawnych można wyróżnić:

- czynności prawne, tzn. działania poszczególnych podmiotów prawa świadomie zmierzających do wywołania określonych skutków prawnych w drodze oświadczenia woli. Mogą to być działania jednostronne (np. sporządzenia testamentu) lub dwustronne (np. zawarcie umowy sprzedaży),

- akty stosowania prawa (wyroki sądowe, decyzje administracyjne). Chodzi o akty o charakterze konstytutywnym, bo tylko one powodują powstanie, zmianę lub zniesienie stosunków prawnych. Akty deklaratoryjne nie zmieniają istniejącego stanu prawnego, a więc nie rodzą nowych skutków prawnych.