1. Zobowiązanie - stosunek prawny w którym jedna osoba wobec drugiej jest obowiązana do świadczenia. Stronę uprawnioną nazywamy wierzycielem, zaś stronę zobowiązaną - dłużnikiem. ( wierzytelność, dług)

Gaius: Actio in personam występuje wtedy , gdy prowadzimy proces przeciwko komuś kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub deliktu , tzn. kiedy występujemy z twierdzeniem , że powinien nam coś oddać, uczynić lub świadczyć.

2. Źródłami tej zaskarżalności wg. Instytucji Gaiusa były tylko kontrakty i delikty. Każde zobowiązanie powstaje z kontraktu lub czynu niedozwolonego.

Zobowiązana rodzą się z kontraktu, czynu niedozwolonego albo z samego prawa z różnych innych przyczyn.

3. Zobowiązania naturalne rodziły pewne skutki:

1) dłużnik , który dobrowolnie spełnił świadczenie, nie mógł żądać zwrotu takiego świadczenia jako nienależnego

2) zobowiązania naturalne mogły być przedmiotem umocnienia (intercessio) przez udzielenie poręczenia lub ustanowienie zastawu

3) mogły ulegać również potrąceniu jeżeli oczywiście potrącenie byłoby w danej sytuacji dopuszczalne

4) mogły być też przedmiotem odnowienia

4. Zobowiązania jednostronne- wtedy gdy tylko 1 strona stosunku zobowiązaniowego jest wierzycielem i może występować ze stosowną actio in personam; natomiast 2 strona jest wyłącznie dłużnikiem, przeciwko któremu może być skierowana actio in personam. 2

Zobowiązania dwustronne- wtedy gdy obydwie strony stosunku obligacyjnego są zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem. Dzieliły się na równoczesne i nierównoczesne.

5. Formułka procesowa mogła zawierać klauzulę dobrej wiary bądź jej nie zawierać.

Stricti iuris- sędzia orzekający na jej podstawie musiał trzymać się ściśle instrukcji zawartej w formułce. Wierzyciel mógł domagać się wypełnienia zobowiązania w takim zakresie, w jakim było one określone w samej jego treści. Głównie zobowiązania z deliktów oraz zobowiązania z niektórych kontraktów ( werbalnych, literalnych i z pożyczki)

Bona fidei- udzielano formułki procesowej upoważniającej sędziego do zasądzenia tego, co się należało wierzycielowi od dłużnika, z uwzględnieniem zasad dobrej wiary . ( Bona fides i aequitas !) Głównie zobowiązania z kontraktów konsensualnych i z większości realnych.

6. Jeśli przedmiot świadczenia był podzielny (np. pieniądz czy rzecz dająca się zważyć), zobowiązanie mogło być wykonywane w częściach przez poszczególnych dłużników lub na rzecz poszczególnych wierzycieli.

Świadczenie niepodzielne musiało być wykonane w całości, gdyż w przeciwnym razie rzecz straciłaby swą wartość lub istotę ( np. świadczenie niewolnika czy konia.

Solidarność czynna- po stronie wierzyciela występuje kilka podmiotów. Każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika.

Solidarność bierna- po stronie dłużnika występuje kilka podmiotów. Wierzyciel mógł żądać spełnienia całego świadczenia od jednego z kilku dłużników.

7. Przedmiot zobowiązania –jest nim świadczenie, określone zachowanie się dłużnika, którego może domagać się wierzyciel, ale także pewne dobra materialne i niematerialne, na które zachowanie jest skierowane (przy sprzedaży sama rzecz). Może przybrać kształt: działanie lub zaniechanie.

8.Rzecz będącą przedmiotem świadczenia można oznaczyć wg cech indywidualnych (species) albo wg przynależności do gatunku (genus).
W przypadku rzeczy określonej gatunkowo świadczenie jest zawsze możliwe do wykonania, dopóki istnieje gatunek. Ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy ponosił dłużnik.
Natomiast gdy przedmiotem świadczenia była rzecz indywidualnie oznaczona (in specie) dłużnik był zobowiązany świadczyć tę określoną rzecz. W przypadku, gdy rzecz ta zostanie zniszczona lub utracona, zobowiązanie gaśnie. Wierzyciel ponosił ryzyko utraty rzeczy. Jeżeli szkoda nie wynikła z winy dłużnika to stawał się on wolny od zobowiązania.

9. Możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia. Spełnienia któregokolwiek z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązania. Wybór świadczenia należał do dłużnika chyba że strony postanowiły inaczej.

Upoważnienie, np. odpowiedzialność właściciela niewolnika za delikt popełniony przez niewolnika: właściciel obowiązany był wydać niewolnika poszkodowanemu, ale mógł się zwolnić od odpowiedzialności również przez zapłatę kary prywatnej

12. Zwłoka miała miejsce w przypadku niewykonania zobowiązania w terminie. Mogła pociągnąć za sobą modyfikację świadczenia. W przypadku zobowiązań z ustalonym terminem świadczenia sam upływ tego terminu stawiał dłużnika w zwłoce

13. Intercessio- zabepieczenie rzeczowe, osobowe, stworzenie dodatkowego zobowiązania w którym osoba trzecia, zwana ręczycielem, zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce dłużnika.

Przeniesienie na własność wierzyciela przedmiotu, który miał zabezpieczyć wykonanie zobowiązania przez dłużnika.

14.

Poręczenie stypulacyjne (adpromissio) – przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem. Istniały trzy odmiany takiego poręczenia stypulacyjnego:

• sponsio – najstarsza, dostępna tylko dla obywateli rzymskich

• fideipromissio – otwarta także dla peregrynów. Podobnie jak sponsio – zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po upływie dwóch lat

• fideiussio – powstała najpóźniej (pod koniec republiki), powszechnie dostępna, zabezpieczała nie tylko długi pochodzące ze stypulacji, ale i z innych źródeł, przechodziła na dziedziców poręczyciela i nie gasła z upływem czasu.

15. Zmiana wierzyciela mogła nastąpić również w sposób pośredni przez ustanowienie zastępstwa procesowego.

18. Wydanie rzeczy- tzw. kontrakty realne, do których zawarcia konieczne było wydanie rzeczy i przeniesienie jej własności lub posiadania na kontrahenta. Do tej grupy kontraktów zaliczano: pożyczkę, użyczenie, przechowanie, zastaw ręczny

19. Jeden z kontraktów realnych. Pożyczkodawca przenosił na własność pożyczkobiorcy pewną ilość kruszcu odważanego na wadze (po wprowadzeniu pieniądza przenoszono określoną liczbę monet) Dłużnik w uroczystych słowach zobowiązywał się zwrócić taką samą ilość kruszcu jaką otrzymał. Dłużnik, który nie zwrócił otrzymanej pożyczki, mógł być pozwany . O ile nie doszło do procesu przez odtrącenie ręki wierzyciela, dłużnik zostawał wydany wierzycielowi i podlegał egzekucji osobistej. Początkowo mógł być zabity lub sprzedany w niewolę. Stwarzała zobowiązanie jednostronne. Zwrotu pożyczki wierzyciel mógł dochodzić za pomocą skargi, jeśli jej przedmiotem były pieniądze, albo condicto certae rei jeśli przedmiotem pożyczki były inne rzeczy oznaczone gatunkowo. Nie wynikał z pożyczki obowiązek płacenia odsetek. Wierzyciel chcąc tego dokonać musiał zawrzeć z dłużnikiem odrębną stupulację procentową.

20. Podobnie jak depozyt i zastaw wywodziło się z dokonywanych za pomocą mancipatio lub in iure cessio aktów powierniczych.

W rozwiniętym prawie rzymskim użyczenie stało się kontraktem realnym polegającym na oddaniu przez komondanta rzeczy oznaczonej indywidualnie, niezużywalnej, komodatariuszowi w nieodpłatne władanie faktyczne na określony czas. Biorący użyczenie nie miał prawa pobierania pożytków, które mogła przynosić. Zobowiązany zwrócić tę samą rzecz w stanie niepogorszonym.

21. W rozwiniętym prawie rzymskim przechowywanie stało się kontraktem realnym, polegającym na oddaniu rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta (deponens), w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania. Depozytariusz zobowiązany był zwrócić rzecz na każde żadanie deponenta. Nie miał prawa używania rzeczy co było uznawane za kradzież. Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, oparte na bona fides.

22. W rozwiniętym prawie rzymskim wykształcił się zastaw ręczny, zwany pignus. Ustanowienie zastawu ręcznego następowało przez zawarcie kontraktu realnego. Dochodził on do skutku przez przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawcę na zastawnika w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności.

Powstawało również przy zawieraniu zastawu umownego(przez porozumienie). Zastawnik nie miał prawa używania rzeczy. Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne oparte na dobrej wierze.

23. Wypowiedzenie oznaczonych słów- kontrakty werbalne (jednostronne lub dwustronne niejednoczesne), których skuteczność zależała od użycia określonych formuł . Należała do tej grupy sponsio, stipulato, fidepromissio, cautio. Miały duże znaczenie i służyły do osiągania bardzo różnych celów.

Przez wymianę pyt i odp (sponsio) " Czy przyżekasz dać mi 100? " Udział świadków nie był niezbędny.

Dochodzić należności z tytułu sponsio można było w procesie formułkowym, lekisakcyjnym.

Zakres zastosowania tych kontraktów był praktycznie nieograniczony.

W celu zapewnienia dowodu stypulacji strony sporządzały często dokument , zwany cautio.

Wykonanie zobowiązania z kontraktu werbalnego powinno być potwierdzone przez formalny akt stwierdzający przyjęcie świadczenia. Odbywało się to przez zapytanie dłużnika, czy wierzyciel świadczenie otrzymał i odpowiedź wierzyciela tym samym słowem. " Czy otrzymałeś to co ci przyrzekłem?"

24. Zawarcie kontraktu w formie pisemnej.(jednostronne lub dwustronne niejednoczesne) Niechętnie stosowany przez rzymian. Właściwym kontraktem literowym był dokonywany w księgach rachunkowych lub na tabliczkach pokrytych woskiem wpis fikcyjnych wpłat i wypłat. Zobowiązanie powstawało przez fikcyjny wpis, potwierdzający przyjęcie świadczenia ze zobowiązania potwierdzonego w księdze , z jednoczesnym fikcyjnym wpisem wypłaty dłużnikowi tej samej kwoty.

25. Nieformalne wyrażenie zgody przez strony.( dwustronne równoczesne lub dwustronne nierównoczesne) Kupno- sprzedaż, najem, spółkę, zlecenie. Zobowiązania oparte na bona fidei.

1) Kupno-sprzedaż . Obok sprzedaży mancypacyjnej rozwijała się w Rzymie sprzedaż dochodząca do skutku przez nieformalne porozumienie stron co do przedmiotu i ceny, która ma być za niego zapłacona i z biegiem czasu zastąpiła mancypacyjną.

Była czynnością rodzącą zobowiązania wyłącznie między stronami. Było zobowiązaniem dwustronnym równoczesnym opartym na dobrej wierze.

a) odpowiedzialność za wady prawne miała miejsce wtedy gdy sprzedawca nie był właścicielem lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem czy też innym prawem na cudzej rzeczy.

b) odpowiedzialność za wady fizyczne. W przypadku wad ukrytych początkowo sprzedawca odpowiadał tylko , jeżeli o nich wiedział i podstępnie je zataił lub zapewniał o nieistniejącej właściwości rzeczy.

2) Najem. Zobowiązanie dwustronne równoczesne. Lokator udostępnia konduktorowi swoje dobra w zamian za co konduktor płaci określone wynagrodzenie.

a)najem rzeczy,

b) najem dzieła

c) najem pracy

3) Spółka. Wywodzi się ze wspólnoty majątkowej między współdziedzicami. Wspólnota istniała aż do przeprowadzenia podziału majątku spadkowego ( w drodze umowy między współdziedzicami lub za pomocą specjalnej skargi działowej

Spółki mogły obejmować cały majątek wspólników lub dotyczyć jednej transakcji lub transakcji określonego rodzaju.

Rodziła zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary. Kontrakt dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy. Śmierć jednego ze wspólników powodowała rozwiązanie spółki. O podziale zysków decydowała umowa. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosił wyłącznie ten wspólnik, który zawarł umowę.

4) Zlecenie. Był kontraktem w którym zleceniobiorca zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną. Mandat rodził zobowiązanie dwustronne oparte na bona fides. Przyjmuje się , że nierównoczesne.

Mandatariusz powinien wykonywać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Zleceniobiorca nie mógł żądać wynagrodzenia z tytułu podejmowanych czynności, mógł przyjąć po wykonywaniu mandatu dobrowolnie ofiarowane mu wynagrodzenie(było one jednak ograniczone)

27.

a) odpowiedzialność za wady prawne miała miejsce wtedy gdy sprzedawca nie był właścicielem lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem czy też innym prawem na cudzej rzeczy.

b) odpowiedzialność za wady fizyczne. W przypadku wad ukrytych początkowo sprzedawca odpowiadał tylko , jeżeli o nich wiedział i podstępnie je zataił lub zapewniał o nieistniejącej właściwości rzeczy.

31.

Spółka. Wywodzi się ze wspólnoty majątkowej między współdziecami. Wspólnota istniała aż do przeprowadzenia podziału majątku spadkowego ( w drodze umowy między współdziedzicami lub za pomocą specjalnej skargi działowej

Spółki mogły obejmować cały majątek wspólników lub dotyczyć jednej transakcji lub transakcji określonego rodzaju.

Rodziła zobowiązanie dwustronne równoczesne, dobrej wiary. Kontrakt dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy. Śmierć jednego ze wspólników powodowała rozwiązanie spółki. O podziale zysków decydowała umowa. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosił wyłącznie ten wspólnik, który zawarł umowę.

32.Zlecenie. Był kontraktem w którym zleceniobiorca zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną. Mandat rodził zobowiązanie dwustronne oparte na bona fides. Przyjmuje się , że nierównoczesne.

Mandatariusz powinien wykonywać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Zleceniobiorca nie mógł żądać wynagrodzenia z tytułu podejmowanych czynności, mógł przyjąć po wykonywaniu mandatu dobrowolnie ofiarowane mu wynagrodzenie(było one jednak ograniczone)

33. Świadczenie jednej ze stron było spełnione już w momencie zawiązania kontraktu, więc obowiązek wykonania świadczenia ciążył tylko na jednej stronie. Stąd też zobowiązania te miały charakter jednostronny, gdyż obowiązek spełnienia świadczenia powstawał dopiero w chwili, gdy jedna ze stron wykonała już swoje świadczenie.

W prawie justyniańskim "kontrakty realne nienazwane" zostały zaliczone do 4 schematów:

1) przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy : " daję abyś dał"

2) przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności faktycznej

3) wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności

4) wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności

34. Pacta - nieformalne porozumienie.

35. 4 jakby kontrakty :

1) negotiorum gestio - Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Przede wszystkim prowadzenie spraw osoby nieobecnej lub zmarłej. Było to zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary.

2) tutela- zobowiązanie powstałe z wykonywania opieki. Podstawą odpowiedzialności jest podjęcie się przez opiekuna prowadzenia spraw majątkowych pupila. Dwustronne nierównoczesne.

3) legatum- zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza. ( jednostronne ścisłego prawa)

4) Solutio indebiti- zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia. Zobowiązanie jednostronne stricte iuris. Możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia służyła jako wzór do wykształcenia odpowiedzialności za szeroko pojęte przypadki bezpodstawnego (niesłusznego) wzbogacenia.

36. Jeden z rodzajów jakby kontraktów. Solutio indebiti- zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia. Zobowiązanie jednostronne stricte iuris. Możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia służyła jako wzór do wykształcenia odpowiedzialności za szeroko pojęte przypadki bezpodstawnego (niesłusznego) wzbogacenia.

37. Jeden z rodzajów jakby kontraktów. negotiorum gestio - Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Przede wszystkim prowadzenie spraw osoby nieobecnej lub zmarłej. Było to zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary.

38. delikt- czyn niedozwolony. Czyny przestępne godzące bezpośrednio w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób (wchodzące w zakres ius privatum) , przestępstwa prawa prywatnego. Celem skargi było uzyskanie od sprawcy zapłacenia kary pieniężnej, z karą mogło również wiązać się odszkodowanie.

a) Furtum

Kradzieżą było również "dotknięcie" cudzej rzeczy, czyli kradzież używania np. używanie przez depozytariusza rzeczy oddanej mu na przechowanie czy przejażdżka cudzym koniem, zabranie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi.

- furtum manifestum- kradzież jawna,

- furtum nec manifestum- kradzież, niejawna

b) rapina- rabunek , kradzież przy użyciu siły

c) Damnum iniura datum- odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w cudzym majątku wg.

d) Iniura- zniewaga, czynem albo słowem. Może dotyczyć ciała człowieka, godności albo zniesławienia.

43. W dawnym prawie rzymskim ius civile pobudki dokonywania czynności prawnej nie miały znaczenia dla jej ważności. Dopiero prawo pretorskie wzięło w obronę poszkodowanego przez czynność prawną zawartą pod wpływem metus.

a) metus - groźba. Przysługiwała tu skarga do zasądzenia na 4 krotną wartość szkody wyrządzonej przez zastosowanie groźby dla zmuszenia drugiej strony do zawarcia przynoszącej mu szkodę czynności prawnej.

b) dolus- wszelka chytrość, zdrada, podstęp. Poszkodowanemu przez pretora mogła być udzielona specjalna skarga. Zasądzenie opiewało na wysokość wyrządzonej szkody.

c) servi corruptio- gorszenie cudzego niewolnika, mogło polegać na niekorzystnym wpływie na jego psychikę. W takich przypadkach pretor mógł udzielić skargi penalnej panu niewolnika.

d) fraus creditorium- działania podejmowane przez dłużnika w celu uszczuplenia jego majątku , by wierzyciel nie mógł wyegzekwować swych należności.

44.

a) Iudex qui litem suam fecit - zaliczenie odpowiedzialności sędziego. Prowadząc postępowanie sądowe sędzia powinien był dołożyć odpowiedniej staranności, aby przez niestaranne osądzenie sprawy lub nawet niewłaściwe prowadzenie przewodu sądowego nie narazić stron na szkodę majątkową. Możliwość skierowania sprawy przeciwko sędziemu, który przez swe nieudolne postępowanie w procesie uniemożliwił stronie dochodzenie swych praw. Na miejsce dotychczasowe dłużnika , który został zwolniony z długu przez nieprawidłowe postępowanie sędziego, wchodził sam sędzia.

b) Effusum vel deiectum - przypadki odpowiedzialności osoby zajmującej pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę

1) właściciel zniszczonej lub uszkodzonej, przez wyrzucenie lub wylanie rzeczy mógł domagać się podwójnej wartości wyrządzonej szkody.

2) w przypadku spowodowania śmierci człowieka wolnego zapłaty w wysokości 50 000 sesterców mógł żądać

kazdy wolny obywatel, który pierwszy wniósł skargę.

3) Positum aut suspensum- edytkt ten przewidywał odpowiedzialność w wysokości 10 000 sesterców , osoby , która wystawiła lub wywiesiła jakiś przedmiot na okapie dachu nad miejscem gdzie zwykle chodzili przechodnie, jeżeli mogło to powodować szkodę

4) Edykt wprowadzajacy odpowiedzialność właścicieli statków, zajazdów i stajen za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów, dokonane przez personel tych zakładów.

5) odpowiedzialność noksalna

6) odpowiedzialność za szkody majątkowe wyrządzone przez zwierzęta

7) odpowiedzialność za gorszenie cudzych niewolników

Prawo osobowe:

1. Położenie prawne osoby zależało od tego czy była ona wolna czy nie. Wszyscy ludzie dzielą się na wolnych i niewolników. Niewolnicy byli traktowani jako rzeczy-osoby.

3. Niewolnikiem można było stać się na skutek urodzenia w niewoli lub popadnięcia w nią. Potomstwo niewolnicy z mocy prawa było niewolnikiem.

4. W prawie prywatnym niewolnik nie miał żadnych uprawnień. Traktowany jak rzecz nie mógł w świetle prawa mieć swojego majątku. Od III-II w p.n.e właściciele powierzali pewien majątek do swobodnego zarządzania, które zwano peculium. Właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika. Pretor później to zmienił i można było zastosować skargę. Zmiany wprowadzone przez pretora nie zniosły obowiązującej nadal zasady ius civile, zgodnie z którą umowy zawarte przez niewolnika mogły jedynie polepszyć sytuację właściciela.

Gdy niewolnik dokonał (deliktu) kradzieży, wyrządził szkodę majątkową, dokonał zniewagi osoba poszkodowana mogła zawsze wystąpić ze skargą właściwego deliktu przeciw właścicielowi niewolnika.

Odpowiedzialność noksalna- odpowiedzialność za za delikty niewolników i osób spod Pater familias

5. Zależała od sytuacji właściciela ,tzn. czy był wyzwoleńcem czy wolnourodzonym.

Przez obywatela rzymskiego mógł być niewolnik wyzwolony w sposób formalny poprzez manumissio testamento, censu lub vindicta. Stawał się wówczas odrazu obywatelem rzymskim.

Możliwe również było wyzwolenie niewolnika w sposób powierniczy czyli fideokomis wolności.

Właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze, zwanej in iure cessio. Powodem w tym pozornym procesie windykacyjnym był "obrońca wolności" , który kładąc rękę czy laskę na ramieniu niewolnika , stwierdział, iż ten człowiek jest wolny. Właściciel występując w roli pozornego pozwanego przytakiwał po czym pretor dokonywał addictio. Z chwilą jego ogłoszenia niewolnik otrzymywał wolność.

Jeśli ktoś wyzwalał niewolnika w sposób nieformalny np. w gronie przyjaciół przez napisanie listu, dawał niewolnikowi tylko faktyczną a nie prawną wolność.

Latyn justyniański mógł stać się obywatelem rzymskim jeżeli udowodnił iż pojął za żonę obywatelkę rzymską lub Latynkę i miał z nią jednoroczne dziecko.

Najgorsza była sytuacja wyzwoleńców zaliczanych do peregrini dediticii.

6. Sytuacja prawna wyzwoleńców (nawet wyzwolonych formalnie ) była gorsza w porównaniu z osobami wolnourodzonymi; poza ograniczeniami w prawie publicznym ciążyło na nich prawo patronatu i zakaz małżeństw ze stanem senatorskim.

Patronem była osoba wyzwalająca. Wyzwoleniec przede wszystkim musiał wykonywać usługi, obowiązek alimentacyjny, posłuszeństwo, uległość.

Patronowi przysługiwało prawo karcenia wyzwoleńca, a w przypadkach rażącej niewdzięczności odwołanie wyzwolenia.

Dzieci wyzwoleńca było osobami wolno urodzonymi.

X. Obywatelstwo rzymskie nabywało się poprzez urodzenie z ius matrimonium. Dziecko nabywało obywatelstwo rzymskie, jeśli matka miała je w chwili urodzenia dziecka.

Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych praw.

Obywatele rzymscy wolno urodzeni:

- sui iuris- osoby niepodlegające niczyjej władzy w rodzinie

- alieni iuris- podlegający władzy zwierzchniej zwierzchnika familijnego

Na czele rodziny rzymskiej stał PATER FAMILIAS, którego władzy podlegała cała familia.

- patria potestas władza nad dziećmi

- manus - władza nad żoną

- dominica potestas- nad niewolnikami

Więź agnacyjna- osoby, które podlegały władzy danego pater familias aktualnie bądź przed jego śmiercią, czyli np. rodzeństwo będące pod władzą swojego ojca, a także dzieci synów, ponieważ podlegały mu bądź mogły podlegać jeśli jeszcze żył. Dzieci nie kontynuowały rodziny matki, lecz ojca, pod którego władzą się znajdowały.

Jeśli z jakiś przyczyn dziecko nie wchodziło pod patria potestas, od chwili urodzenia było osobą sui iuris i nie miało żadnych agnatów. Taka więź mogła też powstać przez przysposobienie.

Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris, mogły się stać sui iuris w sposób naturalny - na skutek śmierci pater i wtedy nadal pozostawały złączone więzią agnacyjną lub na sztuczny - emancipatio- uwolnienie spod władzy ojcowskiej ( w tym przypadku zrywały one na zawsze więź agnacyjną)

Po śmierci pater familias osobami sui iuris stawali się wszyscy członkowie rodziny dotychczas bezpośrednio podlegający władzy zmarłego, niezależnie od płci.

Pokrewieństwo kognacyjne- polegające na powiązaniu krwi,

Powinowactwo- stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego

9. Zdolność prawa= możność bycia podmiotem praw i obowiązków .

- dojrzali synowie będący pod patria potestas mogli sprawować najwyższe urzędy w państwie

- zdolność prawną można było nabyć z chwilą urodzenia

- z chwilą wyjścia spod patria potestas

- nie mieli jej niewolnicy, nieobywatele, osoby alieni iuris

Zdolność prawna majątkowa zależała bowiem od trzech status (miał ją wolny obywatel rzymski sui iuris:

a) libertatis

b) civitatis

c) familiae

1. b)status civitatis – uzależniony od bycia obywatelem Rzymu, przy zachowaniu wolności, np. wygnanie na wyspę, ukaranie interdyktem

2. c)status familiae – przy zachowaniu wolności i obywatelstwa zmieniało się swoją pozycję w rodzinie

Zdolność prawną traciło się na skutek:

1) utraty dotychczasowego statusu

2) poprzez stanie się osobą alieni iuris

3) utratę obywatelstwa

4) utratę wolności

V. Prawo rodzinne

1.Dzieci zrodzone z iustum matrimonium (małżeństwa) wchodziły pod patria potestas, co powodowało, że ojciec nabywał nad nimi prawo życia i śmierci, ale też uprawniało do dziedziczenia wg. ius civile.

P. rzymskie nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa, przyjmując że jest to czynność prywatna i nieformalna. Potrzebna była trwała zgoda mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim, przy czym dla osób alieni iuris, potrzebna była również zgoda ich zwierzchników familijnych.

Wyrażenie zgody było uważane za chwilę powstania małżeństwa.

4. W najstarszym prawie dominowały małżeństwa w których kobieta opuszczała dotychczasową rodzinę agnacyjną i wchodziła do rodziny agnacyjnej swojego męża np. poprzez usus czyli na skutek rocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu.

Gdy żona wchodziła pod władzę męża w nowej rodzinie zajmowała status córki agnacyjnej, w stosunku do dzieci siostrą agnacyjną.

5. Bez względu na sposób zawarcia małżeństwa, między małżonkami istniał obowiązek wzajemnego szacunku, np. niemożność wnoszenia względem siebie skarg infamujących, zamiast tego można było wnieść jedynie skargę odszkodowawczą. Żona uzyskiwała wówczas zaszczytne miano mater familias, dzieliła status społeczny swojego męża.

Bez względu na to czy, żona była pod manus czy nie, mąż nie mógł nigdy żony sprzedać, zastawić, ani nie miał nad nią prawa życia i śmierci.

6. - w małżeństwach nie połączonych z conventio in manum żona nadal pozostawała w swojej rodzinie agnacyjnej zachowując w niej prawo do dziedziczenia, w rodzinie męża nie nabywała żadnych uprawnień majątkowych. Po śmierci swego ojca dziedziczyła majątek i stawała się osobą sui iuris. ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA.

- jeżeli żona będąc osobą sui iuris, wchodziła pod władzę męża to nabywał cały jej majątek na skutek samego wejścia pod władzę, stawała się alieni iuris

- przechodząc spod władzy ojca pod władzę męża , wchodziła w ten sposób do rodziny agnacyjnej męża wraz z prawem dziedziczenia, wspólność majątkowa, wyłączne zarządzenie majątkiem przez męża

7. Prawo rzymskie nie ingerowało w sposób regulacji małżeństwa jak i jego rozwiązania. Tak długo jak istnieje wola jego trwania. Potępiano jednak bezpodstawne rozwody.

W małżeństwach połączonych z conventio in manum(wejście pod władzę męża) zerwać małżeństwo prawdopodobnie mógł dokonać tylko mąż. Jeżeli nie było zawarte na tej podstawie mogła dokonać każda ze stron.

8. Konkubinat- faktyczne pożycie mężczyzny z kobietą, związane np. z zakazem związków małżeńskich przez żołnierzy. Konkubinat był czasami wygodny ze względu na możność uchylenia się od konsekwencji prawnych związanych z zawarciem małżeństwa. Zaletą była wzajemna możność obdarowywania się partnerów (.darowizn)

9. Jak długo żył ojciec tyle dzieci były osobami alieni iuris. Jego władza trwała aż do śmierci,niezależnie od wieku dzieci. Wyjątkowo wychodzili z niej synowie , którzy stawali się kapłani czy córki - westalkami. Utrata obywatelstwa, skazanie na roboty w kopalni .

Mógł uwolnić je w sposób sztuczny dokonując emancipatio za pomocą mancipatio i in iure cessio co oznaczało równoczesne wyłączenie go z rodziny agnacyjnej.

10. Pod patria potestas wchodziły dzieci z :

a)iustum matrimonium

b)dzieci przysposobione

c)dzieci legitymowane

b)

-adoptio, tylko osobę alieni iuris

-adrogatio, był sui iuris stającą się alieni iuris, cały majątek przypadał przysposabiającemu, odbywało się przy współudziale zgromadzenia ludowego

c) Legitymacja dzieci zrodzonych w konkubinacie. Odbywała się poprzez późniejsze zawarcie małżeństwa między konkubentami lub poprzez reskpryt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca. Wchodziło pod patria potestas ,przyjmując pozycję zrodzonego z iustum matrimonium.

Ojciec obok wyliczonych uprawnień miał też obowiązki względem dzieci, np. zapewnic im utrzymanie i wychowanie zgodne z dobrymi obyczajami.

11. Peculium- majątek przekazany przez ojca synowi w faktyczny zarząd. Mógł je w każdej chwili odebrać.

a) peculium cartense- majątek darowany przez rodziców lub krewnych odbywającemu służbę wojskową. Majątek darowany przez rodziców lub krewnych odbywającemu służbę wojskową lub to co syn nabył służąc w wojsku, a czego by nie nabył poza tą służbą. Syn mógł tym majątkiem swobodnie rozporządzać za życia oraz w drodze testamentu. Chyba , że nie sporządził go to wtedy ojciec dziedziczył. WYJĄTKOWO syn alieni irius zyskiwał PODMIOTOWOŚĆ PRAWNĄ MAJĄTKOWĄ.

b) peculium quasi cartense- majątek jaki otrzymywał w związku z pełnieniem różnych godności państwowych, to co syn dziedziczy po matce staje się jego własnością

c) peculium adventicium

12.

Opiece podlegali niedojrzali oraz w pewnym okresie dojrzałe kobiety.

Powołanie go mogło nastąpić w testamencie. Jeśli nie wyznaczono opiekuna w testamencie i brak było krewnych tutora wyznaczał pretor. Opiekunowie powinni sprawować opiekę zarówno nad jego pieczą jak i majątkiem.

13. Kurator- gdy należało zadbać o majątek nie o osobę. Nad:

- chorymi umysłowo

- marnotrawcami

- z mocy prawa byli nimi krewni agnacyjni, pozniej kognacyjni

-jesli ich nie bylo powolywal kuratora prokutator

- pozniej tez objete kuratela byly osoby dojrzałe ,które nie ukonczyły jeszcze 25 roku życia

ZDOLNOSC DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

czyli zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne, była czymś zupełnie odrębnym od zdolności prawnej. Syn będący osobą alieni iuris nie miał w zasadzie zdolności prawnej, ale mógł o ile był osobą dojrzałą, podejmować czynności, których pozytywne skutki przypadały co prawda nie jemu, a jego zwierzchnikowi familijnemu.

RZYMSKI PROCES CYWILNY

3. Najstarszy rodzaj postępowania sądowego. Był postępowaniem niezmiernie formalistycznym. Jego skuteczność zależała od dokładnego wypowiedzenia ścisle oznaczonych, przewidzianych przez prawo cywilne formuł słownych.

Cechy wspólne procesu legisakcyjnego i formułkowego :

1) pierwsze stadium zwane IN IURE, odbywało się przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję w sprawach prywatnych. Na pocz był nim jedynie pretor miejski ( sądownictwo nad obywatelami oparte na ius civile), poźniej również pretor miejski i edylowie kurulni ( na podstawie ius honorarium)

Funkcje pierwszej fazy w obu procesach były różne:

a) legisakcyjny, pretor po wysłuchaniu formuł wypowiadanych przez strony i w oparciu o ocenę ich formalnej poprawności wyrażał zgodę na oddanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu prywatnemu (iudex) lub takiej zgody odmawiał. Strony musiały wyrazić zgodę na osobę sędziego.

b)formułkowy, pretor uczestniczył wraz ze stronami w przygotowaniu formułki. Udzielenie ochrony procesowej lub jej odmowa, zależały już nie tylko od aspektów formalnych, ale opierały się również na ocenie prawnej lub faktycznej zasadności żądania.

2) drugie stadium , zwane in iudicio

odbywało się przed sędzią prywatnym, którego zadaniem było merytoryczne rozwiązanie sporu, najczęściej sąd jednoosobowy.

P. legisakcyjny:

- ogromne sformalizowanie, choćby najmniejsza pomyłka podczas wypowiadania formuł powodowała odmowę udzielenia ochrony procesowej

Legis actio sacramento in rem- dochodzenie praw władczych nad rzeczami i osobami.

Działanie powoda nazywało się vindicatio, a pozwanego contrvindicatio. Po wyznaczeniu sędziego pretor oddawał rzecz na czas sporu w tymczasowe posiadanie jednej ze stron, która ustanawiała odpowiednich ręczycieli, gwarantujących wydanie rzeczy w razie przegrania procesu. Osoba przegrana musiała zapłacić sacramentum i wydać rzecz sporną. Nie wykonanie tego stanowiło podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego.

Legis sacramento-Strony zawierały zakład z pretorem przez wyznaczenie określonej ofiary. Po wprowadzeniu bitego pieniądza sacramentum było wyznaczane w wysokości 50 lub 500 asów. Kwotę tą strona przegrywająca zobowiązywała się zapłacić do kasy państwowej. Roztrzygnięcie przez sędziego sporu rodziło między stronami zobowiązanie zwane IUDICATUM.

Pozostalłe legis actiones służyły do dochodzenia różnego rodzaju zobowiązań chronionych za pomocą actiones in personam.

5. - odformalizowanie postępowanie IN IURE

- strony przedstawiały w sposób nieformalny swoje racje, na tej podstawie pretor decydował o przyjęciu lub odmowie skargi

-pretor następnie układał formułkę procesową, wyznaczał w niej sędziego

- formułka z reguły zredagowana na piśmie, wręczana stronom (nawiązanie sporu- ltitis contestatio)

Formułka- instrukcja dla sędziego prywatnego, jakie okoliczności faktyczne ma ustalić i jaki ma wydać wyrok

1) pierwsza część- stanowiła opis stanu faktycznego, na którego tle doszło do sporu

2) druga część- konkluzja, zawierała projekt wyroku

Obligatoryjne części formułki:

a) nominatio- wyznaczenie sędziego prywatnego

b) intentio- cz. w której powód zawiera swoje rządania

W niektórych:

a) demonstratio- cz. formułki, którą umieszcza się na początku by przedstawić sprawę, co do której toczy się postępowanie

b) condemnatio- cz. formułki w której udziela się sędziemu władzy do zasądzenia lub uwolnienia

c) klauzula arbitralna

d) adiudicatio- część formułki w ktorej zezwala się sędziemu na przysądzenie rzeczy którejś ze spierających się osób

6. Powództwo :

-teraz, wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o przeprowadzenie procesu cywilnego przeciwko wskazanej osobie , zwanej pozwanym. Wniesienie powództwa jest uzależnione od istnienia określonego roszczenia, które ma być zrealizowane w postępowaniu procesowym spornym.

- W Rzymie, Pretor opierając się na swoim imperium, mógł udzielić skargi także w sytuacji w której prawo cywilne nie przewidywało ochrony

Strony są nazywane powodem(actor) i pozwanym(reus).

Przesłanką występowanie w charakterze strony jest posiadanie zdolności procesowej i legitymacji procesowej.

a) actiones in rem - actionem in personam

Actiones in rem (służyły dochodzenia prawa o charakterze władczym nad rzeczami, osobami - własność, spadek, władza ojcowska)

Actiones in personam- przysługiwały wierzycielowi, mogły być stosowane wyłącznie przeciwko określonej osobie, tj. dłużnikowi

b) cywilne i pretorskie. Kryterium= podstawa udzielania ochrony prawnej

Cywilne - na podstawie ius civile. Ochrona w przypadku.

Pretorskie- ochrona opierała się na imperium pretora.

c) skargi ścisłego prawa - skargi dobrej wiary. Kryterium- granica swobody sędziego przy rosztrzyganiu sprawy.

-ewentualne zarzuty pozwanego musiały być wysunięte przed pretorem w postępowaniu IN IURE i zamieszczone w formułce EXEPTIO

- pozwany mógł swe zarzuty wysuwać również w fazie postępowanie przed sędzia IN IUDICO

d) skargi odszkodowawcze- skargi penalne. Kryterium= cel stosowania skargi

- pokrycie poniesionej szkody

- wymierzenie kary prywatnej

e) skargi wieczyste , mogły być wnoszone bez ograniczenia w czasie

skargi temporales- można było wnosić jedynie w czasie oznaczonym

7. Cechy wspólne procesu legisakcyjnego i formułkowego :

1) pierwsze stadium zwane IN IURE, odbywało się przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję w sprawach prywatnych. Na pocz był nim jedynie pretor miejski ( sądownictwo nad obywatelami oparte na ius civile), poźniej również pretor miejski i edylowie kurulni ( na podstawie ius honorarium)

Funkcje pierwszej fazy w obu procesach były różne:

a) legisakcyjny, pretor po wysłuchaniu formuł wypowiadanych przez strony i w oparciu o ocenę ich formalnej poprawności wyrażał zgodę na oddanie sprawy do rozstrzygnięcia sędziemu prywatnemu (iudex) lub takiej zgody odmawiał. Strony musiały wyrazić zgodę na osobę sędziego.

b)formułkowy, pretor uczestniczył wraz ze stronami w przygotowaniu formułki. Udzielenie ochrony procesowej lub jej odmowa, zależały już nie tylko od aspektów formalny

Wyrok:

Sędzia musiał trzymać się ściśle upoważnienia zawartego w litis contestatio. Wyrok sędziego prywatnego był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu w trybie instancyjnym. Dla strony przegrywającej wydanie wyroku stwarzało obowiązek jego wykonania.

8. Część nadzwyczajna formułki, umieszczona w interesie pozwanego bądź powoda.

a) exeptio- zarzut procesowy. Dawała pretorowi możność przeciwdziałania krzywdzacemu stronę pozwaną skutkom, które mogły wyniknąć z rygorystycznego stosowania ius civile. np. Osoba , która była zwolniona z długu dopiero po uzyskaniu od wierzyciela formalnego zwolnienia przez dokonanie stosownego aktu prawnego. W przypadku spełnienia świadczenia bez uzyskania formalnego zwolnienia dłużnika z długu nic nie stało na przeszkodzie, żeby nieuczciwy wierzyciel dochodził sądownie świadczenia. Udzielając pozwanemu zarzutu podstępu- exeptio doli pretor chronił go przed nadużyciem prawa przez powoda.

b) praescripto- stosowana w przypadku skarg, gdy dochodzona części wymagalnego zobowiązania pieniężnego, lub powództw, gdy przedmiotem rozpoznania była jedynie część dochodzonego świadczenia.

9. Pierwsze stadium postępowanie IN IURE , kończyło się ugruntowaniem sporu, zwanym LITIS CONTESTATIO. Dopiero jej wykonanie dawało sędziemu prywatnego legitymację do dzialania w procesie. Pretor wyznaczał sędziego w obecności i za zgodą 2 stron sporu.

Nie dochodziło do niego wówczas gdy pozwany uznał żądania powoda w trakcie IN IURE. Miało to taki skutek jak wyrok zasądzający i mogło stanowić podstawę do wszczęcia egzekucji zgodnie z zasadą , że uznający żądanie jest traktowany jak zasądzony.

Sutkiem tego było powstanie zobowiązania 2 stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego. Sędzia musiał osądzić sprawę i wydać wyrok.

10. drugie stadium , zwane in iudicio

odbywało się przed sędzią prywatnym, którego zadaniem było merytoryczne rozwiązanie sporu, najczęściej sąd jednoosobowy.

11. Podstawą wszczęcia procesu egzekucyjnego było niewykonanie obowiązku wynikającego z wyroku lub zdarzenie mające taki sam skutek jak wyrok , jakim było uznanie przez pozwanego słuszności żądania powoda w obecności pretora.

Normalnym środkiem egzekucji osobistej pozostawała możność zabrania dłużnika do więzienia prywatnego aż do czasu zapłaty lub odpracowania długu. Obok egzekucji osobistej wykształciła się również egzekucja majątkowa. Miała ona miejsce gdy pretor zezwalał na wprowadzenie wierzyciela do majątku dłużnika. Ten stan miał się utrzymywać przez 30 dni (lub 15 w przypadku zmarłych dłużników). W tym czasie, jeżeli dłużnik nie spłacił świadczenia, spadała na niego infamia. Wierzyciel dostawał od pretora upoważnienie żeby sprzedał cały majątek zhańbionego dłużnika w drodze prywatnej licytacji i odzyskał dług. Na początku pryncypatu pojawił się jeszcze jeden rodzaj egzekucji - egzekucja majątkowa syngularna. Był to w zasadzie przywilej egzekucyjny dla członków rodzin senatorskich. Polegał na tym, że w razie potrzeby specjalny kurator prowadził sprzedaż poszczególnych elementów majątkowych, aż do zaspokojenia wierzycieli. Uważano, że taki sposób egzekucji jest godniejszy i nie nakłada na dłużnika infamii.

13. Z biegiem czasu stał się jedyną formą dochodzenia praw prywatnych.

- odmienna pozycja sędziego, był urzędnikiem reprezentującym cesarza, dominował nad stronami procesu, nie był skrępowany wydając wyrok treścią formułki, bardziej związany z określoną procedurą przeprowadzania postępowania

- postępowanie nie dzieliło się już na 2 fazy

- doręczenie pozwu przez stronę powodową z upoważnienia sędziego, a później przez urzędnika sądowego

-litis contestatio stało się jedynie momentem nawiązania sporu, po jej dokonaniu nie można było wytoczyć procesu o to samo roszczenie

- wyrok nie musiał opiewać na pieniądze, mógł również nakazywać wydanie rzeczy lub spełnienie określonego świadczenia pieniężnego

- od wyroku sędziego-urzędnika strona mogła się odwołać do sądu wyższej instancji (najwyzsza- sad cesarski)

- pojawiają się urzędnicy egzekucyjni , którzy egzekwują prawomocne wyroki

- formą dominującą staje się egzekucja na części majątku

- możliwość egzekwowania wyroku na wydanie konkretnej rzeczy

Zachował natomiast wiele cech formalnych i terminologię procesu zwyczajowego.

Proces rozpoczynał się od pozwu, wezwania do stawienia się przed odpowiednim sędzią. Mogło być ustne lub pisemne. Z doręczniem przez powoda zawiadomienia o przedmiocie zamierzonego postępowania sądowego. Sędzia mógł przeprowadzić postępowanie dowodowe z własnej inicjatywy.

Podstawową formą egzekucji była majątkowa. Mogła być przeprowadzana przy udziale urzędnika sądowego przez dokonanie zajęcia całego majątku dłużnika, a następnie sprzedaż poszczególnych, aż do uzyskania zaspokojenia wierzycieli.

15.

Interdykty- nakazy, zakazy, pretora wydawane na prośbę osoby zainteresowanej

Do wydania skutecznego interdyktu była niezbędna obecność przed pretorem (in iure) obydwu stron postępowania interdyktalnego. Niestawienie się przed pretorem osoby wezwanej mogło powodować zastosowanie skargi egzekucyjnej. Pretor wydając interdykt nie badał okoliczności faktycznych przedstawionej mu sprawy, przyjmował stan faktyczny podany przez wnioskodawcę.

Najbardziej typową podstawą prowadzenia procesu z interdyktu była zawarta przed pretorem stypulacja (sponsio)- dawała możliwość wytoczenia procesu o ustalenie , czy przesłanki wydania interdyktu były uzasadnione i zasądzenia przewidzianej w stypulacji kwoty pieniężnej.

a) stypulacje pretorskie- kontrakty werbalne zawierane przed pretorem i z jego nakazu, rodziły ochronę prawną.

b)missiones- decyzje pretora wprowadzenia pewnej osoby w posiadanie konretnej rzeczy lub całego majątku innej osoby. Cel stosowania był różny. Mogły służyć : jako wstęp do przeprowadzenia egzekuacji majątkowej, zmuszenia do wdania się w spór , zabezpieczenia przed grożącą szkodą, która mogła wyniknąć np. przez zawalenie się budowli sąsiada.

c) restitutio in integrum- przywrócenie do stanu pierwotnego- decyzja pretora niwecząca skutki prawne jakiegoś aktu prawnego lub wyroku, jeżeli ich utrzymanie było krzywdzące dla określonej osoby. Pretor mógł to stosować np. gdy dokonano aktu pod wpływem groźby, podstępu, błędu.