Do zdarzeń prawnych, które odgrywają w prawie cywilnym szczególną rolę, należą czynności prawne.

Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej lub prawnej, która zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego przez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli.

Istotną cechą czynności prawnych jest celowe dążenie osoby fizycznej lub prawnej do wywoływania pożądanych skutków prawnych, co różni ją od wielu innych zdarzeń prawnych, na przykład czynów niedozwolonych, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli osób i są konsekwencją naruszenia prawa.

Nieodzownym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli. Z gospodarczego punktu widzenia najważniejszym rodzajem czynności prawnych są umowy, których przesłankę stanowią zgodne oświadczenia woli dwóch lub więcej stron. Oprócz oświadczenia woli na czynność prawną składają się w wielu przypadkach także faktyczne działania stron.

Określenie „oświadczenie woli” jest terminem technicznym, którego znaczenie w terminologii prawa cywilnego nie pokrywa się ze znaczeniem potocznym. Oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywoływania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Oświadczenie woli nie musi być kierowane do innych osób ani nawet tym osobom znane, na przykład objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, co prowadzi do nabycia prawa własności na tej rzeczy.

Na treść czynności prawnej składają się wszystkie lub niektóre z wymienionych elementów, a mianowicie:

• treść oświadczenia woli złożonego przez stronę lub strony

• skutki wynikające z ustawy dla danego rodzaju czynności prawnych

• skutki wynikające z zasad współżycia społecznego

• skutki wynikające z ustalonych zwyczajów.

Czynność prawna pociąga więc za sobą nie tylko te następstwa, które strony zamierzyły i wyraziły w swoich oświadczeniach woli, ale i dalsze, będące niejako automatycznym następstwem czynności.

Oświadczenie woli kierowane do drugiej osoby uważa się za złożone w momencie, gdy dojdzie do tej osoby w taki sposób, by mogła się zapoznać z jego treścią.

Czynności prawne dzielą się na jednostronne i dwustronne. Kryterium podziału stanowi tu liczba stron, których oświadczenia woli są niezbędne dla skutecznego dokonania czynności prawnej.

Z czynnością prawną jednostronną mamy do czynienia, gdy do dokonania danej czynności wystarcza złożenie oświadczenia woli przez jedną osobę. Do takich czynności prawnych należy testament, udzielenie pełnomocnictwa, wypowiedzenie umowy, przyjęcie i odrzucenie spadku, objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, porzucenie rzeczy i in.

Czynność prawna dwustronna zachodzi wówczas, gdy do jej dokonania konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron. Czynności prawne dwustronne nazywamy inaczej umowami. Należy mieć na uwadze, że chodzi tu o oświadczenie woli dwóch stron, a nie dwóch osób.

Czynności prawne dzielą się także na rozporządzające i zobowiązujące. Czynność prawna rozporządzająca powoduje przeniesienie jakiegoś prawa majątkowego na inną osobę, jego zniesienie albo obciążenie. Jest to bezpośredni skutek czynności rozporządzającej. Natomiast czynność prawna zobowiązująca zawiera tylko zobowiązanie strony do dokonania świadczenia w przyszłości.

Istotne znaczenie ma podział czynności prawnych na odpłatne i nieodpłatne. Czynność jest odpłatna, gdy strona, która sama dokonała przysporzenia majątkowego, otrzymuje lub ma otrzymać, w zamian korzyść majątkową w charakterze ekwiwalentu. Czynność jest nieodpłatna, gdy strona takiego ekwiwalentu nie otrzymuje. Do czynności prawnych odpłatnych należy sprzedaż, dzierżawa, umowa o dziełu, spedycja i szereg innych umów, czynnościami prawnymi nieodpłatnymi są użyczenie, darowizna, nieoprocentowana pożyczka i inne.

Innym podziałem czynności prawnych jest podział na czynności konsensualne i realne. Gdy czynność prawna wymaga jedynie złożenia oświadczenia woli, zaliczamy ja do czynności konsensualnych. Jeżeli natomiast obok oświadczenia woli konieczne jest także wydanie rzeczy, czynność prawna ma charakter realny. Czynności realne są nieliczne, można tu wymienić umowę przechowania, umowę składu, umowę użyczenia, umowę o przewóz koleją przesyłek towarowych, ustanowienie zastawu.

Czynność prawna, aby być ważną i w pełni skuteczną, to znaczy, aby wywołać zamierzone przez strony skutki, powinna odpowiadać określonym wymaganiom. Wymagania te nazywamy przesłankami jej ważności.

Przesłanki ważności czynności prawnej można sformułować w następujący sposób:

1. Osoba dokonująca czynności prawnej musi posiadać zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Co do tej ostatniej kwestii należy przypomnieć, że o ile generalnie wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych, to w wymienionych w kodeksie cywilnym przypadkach wystarcza posiadanie zdolności ograniczonej. Trzeba też zwrócić uwagę na możność zawierania przez osoby niezdolne do czynności prawnych umów należących do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

2. Czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego. Ujemne skutki dla czynności prawnej pociąga za sobą zarówno naruszenie przepisów prawa, mających charakter bezwzględnie obowiązujący, jak i zasad współżycia społecznego.

3. Do przesłanek ważności czynności prawnej należy dokonanie jej w przewidzianej formie, jeśli przepisy wymagają określonej formy pod rygorem nieważności. Dotyczy to wszystkich rodzajów czynności prawnych, dla których przewidziana jest forma szczególna, a nadto czynności wymagających formy pisemnej z wyraźnie zaznaczonym rygorem nieważności na wypadek jej niezachowania.

4. Czynność prawna powinna być wolna od wad.

W razie braku którejś z wymienionych przesłanek czynność prawna jest wadliwa. Pociąga to za sobą zawsze skutki ujemne dla czynności prawnej, ale skutki te, zależnie od rodzaju przesłanki i innych okoliczności określających sytuację, mogą być różne.

Nieważność bezwzględna jest najostrzejszą sankcją przewidzianą przez prawo cywilne dla wadliwych czynności prawnych. Na nieważność czynności prawnej może się w tym przypadku powoływać każdy, a nie tylko osoba, która uczestniczyła jako strona w dokonaniu tej czynności. Sąd musi ją uwzględniać z urzędu, niezależnie od tego, czy którakolwiek ze stron powoła się na nieważność czynności prawnej.

Bezwzględna nieważność łączy się także z niektórymi wadami oświadczeń woli (np. brak świadomości lub swobody w powzięciu decyzji, pozorność).

Nieważność względna oznacza przysługującą oznaczonej stronie ważność uchylenia się od skutków dokonanej czynności prawnej. Mamy z nią do czynienia na przykład w przypadku dokonania czynności prawnej pod wpływem błędu lub groźby.

Na oświadczenie woli będące podstawowym elementem czynności prawnej składa się sam akt woli oraz jego uzewnętrznienie. Proces składania oświadczenia woli może być dotknięty nieprawidłowościami, które nazywamy wadami oświadczenia woli.

Wadliwość oświadczenia woli pociąga za sobą ujemne skutki dla czynności prawnej, w ramach której oświadczenie złożono. Polegają one bądź na nieważności czynności prawnej, bądź też na umożliwieniu osobie, która złożyła wadliwe oświadczenie, wycofania się ze skutków czynności prawnej.

Przepisy kodeksu cywilnego znają cztery wady oświadczenia woli:

• brak świadomości lub swobody

• pozorność

• błąd

• groźba.

Brak świadomości lub swobody jest wadą oświadczenia woli polegającą na tym, że osoba składające oświadczenie woli znajduje się w stanie psychicznym odbiegającym od normalnego, co uniemożliwia podjęcie decyzji i złożenie oświadczenia w sposób świadomy lub swobodny. Stan taki mogą spowodować rozmaite przyczyny, np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, przejściowe zakłócenia świadomości na skutek nadużycia alkoholu lub wysokiej gorączki, a także przymus, bezpośrednia presja fizyczna, która wyłącza swobodę.

Pozorność jest wadą polegającą na złożeniu oświadczenia woli za zgodą drugiej strony dla pozoru, jej istota polega więc na tym, że obie strony są zgodne co do tego, iż czynność albo nie ma wywoływać żadnych skutków prawnych, albo ma też wywołać wprawdzie skutki prawne, ale inne aniżeli wynika to z treści pozornej czynności prawnej.

Błąd jako wada oświadczenia woli polega na mylnym wyobrażeniu u osoby składającej oświadczenie o rzeczywistym stanie rzeczy albo na mylnym wyobrażeniu o treści złożonego oświadczenia. Błąd nie powoduje nieważności czynności prawnej, lecz daje osobie składającej oświadczenie woli prawo wycofania się z jego skutków. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie i przemilczała to, albo gdy mogła z łatwością błąd zauważyć (z wyjątkiem czynności nieodpłatnych).

Błąd jest wadą oświadczenia woli tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej. Ponadto błąd musi być istotny, to znaczy tak poważny, ze uzasadnia przypuszczenie, iż gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, niezło żyłby oświadczenia tej treści. Błąd powinien być istotny nie tylko z punktu widzenia zainteresowanej osoby, lecz także musi być obiektywnie istotny, a więc taki, że żaden rozsądny człowiek, znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby takiego oświadczenia.

Szczególną odmianą błędu, pod wpływem którego zostaje złożone oświadczenie woli, jest błąd wywołany podstępem przez drugą stronę. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia może w takim przypadku nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, albo gdy nie dotyczył treści czynność prawnej,. Podstęp osoby trzeciej jest równoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o nim wiedziała i nie zawiadomiła partnera.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu musi nastąpić na piśmie w ciągu roku od wykrycia błędu.

Groźba oznacza przymus psychiczny zastosowany w celu wymuszenia oświadczenia woli. Groźba musi być bezprawna. O groźbie bezprawnej mówimy zarówno wtedy, gdy sprawca grozi użyciem bezprawnego ośrodka, jak i wtedy, gdy grozi użyciem ośrodka dozwolonego, którym jednak nie wolno się posługiwać dla wymuszenia oświadczenia woli.

Groźba taka musi być także poważna, tzn. taka, że składający oświadczenie woli może się obawiać, iż jemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Groźba uprawnia osobę, która złożyła oświadczenie woli, do wycofania się z jej skutków. Powinno to nastąpić na piśmie w ciągu roku od dnia, w którym stan obawy ustał. Testament sporządzony pod wpływem groźby zawsze jest nieważny, nawet jeśli groźba nie była bezprawna i nie wywoływała stanu uzasadnionej obawy.

Oferta jest to oświadczenie woli osoby fizycznej lub prawnej (oferenta) skierowane do innej osoby fizycznej lub prawnej (oblata), które zawiera propozycję zawarcia umowy i określa jej istotne postanowienia.

Czynność prawna może być w zasadzie dokonana w dowolnej formie: ustnie, pisemnie, w sposób dorozumiany itp. wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny.

Obowiązek nadania czynności prawnej określonej formy istnieje tylko wtedy, gdy to wynika z przepisów albo z zawarcia przez strony wcześniej umowy.

Dla niektórych czynności prawnych przepisy kodeksu cywilnego przewidują jako obowiązkową:

• formę pisemną

• formę szczególną.

Forma pisemna może być zastrzeżona pod rygorem nieważności czynności prawnej lub bez tego rygoru.

W formie pisemnej pod rygorem nieważności powinno być udzielone pełnomocnictwo ogólne. Niezachowanie formy pisemnej w opisanej sytuacji powoduje nieważność czynności prawnej, która w związki z tym nie wywołuje zamierzonych skutków.

Forma pisemna bez rygoru nieważności występuje we wszystkich tych przypadkach, w których przepisy wymagają formy pisemnej, ale poprzestają na sformułowaniu samego wymogu, bez zaopatrywania go w rygory. Forma pisemna jest wówczas zawarowana jedynie dla celów dowodowych. W takim wypadku brak formy pisemnej nie powoduje nieważności czynności prawnej, a jedynie tzw. utrudnienie dowodowe.

Forma pisemna jest zachowana, gdy zostanie złożony własnoręczny podpis na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany.

Forma szczególna inna niż pisemna – to najczęściej forma aktu notarialnego, wymagana zawsze do przeniesienia własności nieruchomości, forma pisemna z podpisem notarialnie uwierzytelnionym itp. Brak formy szczególnej posiada za sobą nieważność czynności prawnej. Nie dotyczy to przypadków, gdy forma szczególna była zastrzeżona jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

W prawie cywilnym istnieje zasada, że czynność prawna może być dokonana osobiście lub za pośrednictwem innej osoby. Dokonywanie czynności prawnych przez inne osoby czyni zadość ważnym potrzebom życia codziennego. Przede wszystkim umożliwia podejmowanie tych czynności ze skutkiem prawnym dla osób, nie mających zdolności do czynności prawnych oraz dla osób mających ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Przedstawicielstwo polega na tym, że czynność prawna dokonana zostaje przez osobę zwaną przedstawicielem, w imieniu innej osoby, zwanej reprezentowanym, oraz, że pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Działanie przedstawiciela charakteryzuje się dwiema cechami. Po pierwsze – przedstawiciel podejmuje je nie w swoim, lecz w imieniu innej osoby. Po drugie – z czynności prawnej przedstawicielstwa wynikają skutki prawne nie dla niego, lecz dla osoby reprezentowanej.

Przepisy kodeksu cywilnego regulują dwa rodzaje przedstawicielstwa:

• przedstawicielstwo ustawowe

• pełnomocnictwo.

Różnią się one źródłem umocowania przedstawiciela.

Przedstawicielstwo ustawowe cechuje się tym, że prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w imieniu drugiej osoby wynika z przepisu ustawy. Przedstawicielami ustawowymi są przede wszystkim rodzice w stosunku do dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej, przy czym każde z nich może działać samodzielnie. Przedstawicielem ustawowym ubezwłasnowolnionego częściowo jest kurator.

Celem przedstawicielstwa ustawowego jest z reguły umożliwienie dokonywania czynności prawnych osobom, które z powodu braku wymaganej prawem zdolności do czynności prawnych lub z innych powodów same działać nie mogą.

Pełnomocnictwo jest rodzajem przedstawicielstwa, w którym prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w cudzym imieniu opiera się na woli osoby reprezentowanej (mocodawcy).

Udzielić pełnomocnictwa może każda osoba fizyczna i prawna, mająca zdolność do czynności prawnych. Udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną. Pełnomocnikiem może być także osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Pełnomocnik może mieć umocowanie równocześnie dwu osób, ale powinien działać w interesie obu stron, nie naruszając interesów żadnej z nich. W zasadzie nie może on jako pełnomocnik innej osoby zawierać umów ze sobą samym, chyba że nie może zajść naruszenie interesu mocodawcy.

Pełnomocnictwo nie wymaga szczególnej formy, z wyjątkiem pełnomocnictwa ogólnego, które musi być udzielona na piśmie. Ponadto pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej wymagającej określonej formy powinno być udzielone w takiej samej formie.

Zakres umocowania pełnomocnika określa treść udzielonego mu pełnomocnictwa. Zależnie od tego rozróżnia się trzy rodzaje pełnomocnictwa:

• ogólne

• rodzajowe

• szczególne.

Pełnomocnictwo ogólne jest upoważnieniem do dokonywania różnych czynności prawnych w imieniu mocodawcy, w ramach zwykłego zarządu, np. stałe administrowanie budynkiem.

Pełnomocnictwo rodzajowe jest upoważnieniem do wielokrotnego dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju.

Pełnomocnictwo szczególne jest upoważnieniem do dokonania w imieniu mocodawcy konkretnej czynności, np. sprzedania oznaczonej rzeczy.

Pełnomocnictwo wygasa z upływem terminu, na jaki zostało udzielone. Może być ono w każdej chwili odwołane. Pełnomocnictwo wygasa także w razie śmierci pełnomocnika lub mocodawcy.