1
dr Grzegorz Gorczy
ń
ski
Katedra Prawa Cywilnego
i Prawa Prywatnego Mi
ę
dzynarodowego WPiA U
Ś
Osoby fizyczne i ich zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych – konspekt
wykładu
Bibliografia: Z. Radwa
ń
ski, A. Olejniczak, Prawo cywilne – cz
ęść
ogólna, wyd.
12, C.H. Beck, Warszawa 2014, § 28
1. Wprowadzenie
•
Osoba fizyczna = człowiek (ka
ż
dy) jako uczestnik (podmiot) stosunków
cywilnoprawnych
•
By
ć
podmiotem = m.in. mie
ć
zdolno
ść
prawn
ą
.
•
Ka
ż
dy człowiek od chwili urodzenia ma zdolno
ść
prawn
ą
(art. 8 k.c.).
2. Zdolno
ść
prawna a zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych
zdolno
ść
prawna
zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych
mo
ż
no
ść
bycia podmiotem praw i
obowi
ą
zków o charakterze cywilnoprawnym
mo
ż
no
ść
nabycia (własnym działaniem
– w drodze czynno
ś
ci prawnych) praw i
obowi
ą
zków o charakterze
cywilnoprawnym
przysługuje:
•
ka
ż
demu człowiekowi (ka
ż
dej osobie
fizycznej)
•
niepodzielnie
•
przysługuje nie wszystkim
osobom fizycznym
•
mo
ż
e przysługiwa
ć
albo jako
pełna, albo jako ograniczona
2
3. Kategorie osób fizycznych z punktu widzenia przysługiwania i zakresu
przysługuj
ą
cej zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnej
Przysługiwanie/zakres zdolno
ś
ci do
czynno
ś
ci prawnych
Kryteria: wiek/ubezwłasnowolnienie
Brak zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci
prawnych
(„nie maj
ą
zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci
prawnych…”)
1) osoby, które nie uko
ń
czyły 13 roku
ż
ycia oraz
2) osoby, które zostały całkowicie
ubezwłasnowolnione
(art. 12 k.c.)
Ograniczona zdolno
ść
do czynno
ś
ci
prawnych
(„Ograniczon
ą
zdolno
ść
do czynno
ś
ci
prawnych maj
ą
…”)
1) małoletni, którzy uko
ń
czyli lat
trzyna
ś
cie, oraz
2) osoby
ubezwłasnowolnione
cz
ęś
ciowo
(art. 15 k.c.)
3) osoby, dla których ustanowiono
doradc
ę
tymczasowego w ramach
post
ę
powania
o
ubezwłasnowolnienie
(art. 549 § 1 k.p.c.)
Pełna zdolno
ść
do czynno
ś
ci
prawnych
•
osoby pełnoletnie (o ile nie zostały
ubezwłasnowolnione i o ile nie
ustanowiono dla ni
ż
doradcy
tymczasowego)
(art. 11 k.c.)
4. Wiek i pełnoletnio
ść
§ 1. Pełnoletnim jest, kto uko
ń
czył lat osiemna
ś
cie. § 2. Przez zawarcie mał
ż
e
ń
stwa
małoletni uzyskuje pełnoletno
ść
. Nie traci jej w razie uniewa
ż
nienia mał
ż
e
ń
stwa
(art. 10 k.c.).
3
5. Ubezwłasnowolnienie – poj
ę
cie, rodzaje i przesłanki
•
Ubezwłasnowolnienie
<=
(prawomocne)
postanowienie
o
ubezwłasnowolnieniu
(orzeczenie
s
ą
du),
wydawane
w
szczególnym
post
ę
powaniu, które reguluj
ą
przepisy art. 544 – 560
1
k.p.c.
•
w sprawach o ubezwłasnowolnienie orzekaj
ą
– w pierwszej instancji – s
ą
dy
okr
ę
gowe, które rozpoznaj
ą
takie sprawy w składzie trzech s
ę
dziów
zawodowych (art. 544 k.p.c.)
•
przy wszcz
ę
ciu lub w toku post
ę
powania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia
osoby pełnoletniej, s
ą
d mo
ż
e ustanowi
ć
dla niej doradc
ę
tymczasowego, gdy
uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia (art. 548 § 1 k.p.c.).
•
dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia (ró
ż
ne przesłanki i ró
ż
ne skutki):
ubezwłasnowolnienie całkowite
ubezwłasnowolnienie cz
ęś
ciowe
wobec
kogo mo
ż
e
by
ć
orzeczone?
wobec osoby, która uko
ń
czyła 13
rok
ż
ycia
wobec osoby pełnoletniej
przesłanka
1) osoba, o któr
ą
chodzi, jest
- chora psychicznie,
- niedorozwini
ę
ta umysłowo lub
- dotkni
ę
ta innego rodzaju
zaburzeniem psychicznym, w
szczególno
ś
ci pija
ń
stwem lub
narkomani
ą
;
2) wskutek tego nie jest ona w
stanie kierowa
ć
swym
post
ę
powaniem
(art. 13 § 1 k.c.)
(3) ubezwłasnowolnienia musi
wymaga
ć
interes tej osoby, a nie
np. jej bliskich (np. interes
maj
ą
tkowy), czy tym bardziej
interes urz
ę
dów lub osób trzecich
(S
ą
d Najwy
ż
szy, np. orzeczenia
w sprawach: 1 CR 320/62, I CR
32/63, II CR 412/65, II CR 126/67,
I CR 175/68, I CR 320/62, 2 CR
435/61, I CR 132/68)
1) osoba, o któr
ą
chodzi, jest
- chora psychicznie,
- niedorozwini
ę
ta umysłowo lub
- dotkni
ę
ta innego rodzaju
zaburzeniem psychicznym, w
szczególno
ś
ci pija
ń
stwem lub
narkomani
ą
;
2) stan tej osoby nie uzasadnia
ubezwłasnowolnienia całkowitego
(osoba jest w stanie kierowa
ć
swoim post
ę
powaniem) lecz
potrzebna jest pomoc do
prowadzenia jej spraw
(art. 16 § 1 k.c.)
- tutaj kwestia w czyim interesie
ubezwłasnowolnienie ma by
ć
orzekane wynika expressis verbis
z tre
ś
ci przepisu
dla takiej
osoby
ustanawia
si
ę
…
opiek
ę
(opiekun), chyba
ż
e
pozostaje ona jeszcze pod
władz
ą
rodzicielsk
ą
(art. 13 § 2 k.c.)
kuratel
ę
(kurator)
(art. 16 § 2 k.c.)
skutek
brak zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci
prawnych (art. 12 k.c. in fine)
ograniczona zdolno
ść
do
czynno
ś
ci prawnych (art. 15 k.c. in
fine)
4
6. Pełna zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych a brak zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci
prawnych
•
Pełna zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych = kompetencja do samodzielnego
dokonywania (wszelkich dopuszczalnych) czynno
ś
ci prawnych
•
Brak zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnych = brak kompetencji do samodzielnego
dokonywania czynno
ś
ci prawnych => Czynno
ść
prawna dokonana przez tak
ą
osob
ę
jest niewa
ż
na (art. 14 § 1 k.c.; tzw. „niewa
ż
no
ść
bezwzgl
ę
dna”).
•
Wyj
ą
tek: gdy osoba niezdolna do czynno
ś
ci prawnych zawarła: 1) umow
ę
2)
nale
żą
c
ą
do umów powszechnie zawieranych w drobnych bie
żą
cych sprawach
ż
ycia
codziennego, umowa taka staje si
ę
wa
ż
na 3) z chwil
ą
jej wykonania, 4) chyba
ż
e
poci
ą
ga za sob
ą
ra
żą
ce pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynno
ś
ci prawnych (art.
14 § 2 k.c.).
•
Poza powy
ż
szym wyj
ą
tkiem, osoby pozbawione zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnych
mog
ą
uczestniczy
ć
w obrocie cywilno-prawnym w ten sposób,
ż
e zast
ę
puj
ą
je
przedstawiciele ustawowi (tj. małoletnich – zasadniczo rodzice; a osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie – zasadniczo opiekunowie).
7. Ograniczona zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych
W zale
ż
no
ś
ci od tego o jakie czynno
ś
ci chodzi osoba o ograniczonej zdolno
ś
ci do
czynno
ś
ci prawnych jest traktowana:
I.
tak jak osoba pozbawiona zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnych (brak kompetencji do
dokonywania czynno
ś
ci prawnych)
II.
tak jak osoba, która ma pełn
ą
zdolno
ść
do czynno
ś
ci prawnych (pełna
kompetencja do dokonywania czynno
ś
ci prawnych)
III.
w sposób dla siebie specyficzny – tj. wymaga si
ę
uzyskania zgody
przedstawiciela ustawowego na dokonanie czynno
ś
ci prawnej (tzw. system
kontroli)
Ad I. – Brak kompetencji: sporz
ą
dzenie testamentu (art. 944 k.c.)
Ad II. – Pełna kompetencja:
1. Dokonywanie czynno
ś
ci, które nie maj
ą
charakteru zobowi
ą
zuj
ą
cego, ani
rozporz
ą
dzaj
ą
cego (art. 17 k.c. a contrario).
2. Umowy powszechnie zawierane w drobnych bie
żą
cych sprawach
ż
ycia codziennego
(art. 20 k.c.); nie musz
ą
by
ć
wykonane i nie bada si
ę
, czy poci
ą
gaj
ą
/nie poci
ą
gaj
ą
ra
żą
cego pokrzywdzenia (por. art. 14 § 2 k.c.).
3. Rozporz
ą
dzenie zarobkiem, chyba
ż
e s
ą
d opieku
ń
czy z wa
ż
nych powodów inaczej
postanowi (art. 21 k.c.).
4. Czynno
ś
ci dotycz
ą
ce przedmiotów, które:
- oddał im przedstawiciel ustawowy
- do swobodnego u
ż
ytku, o ile
5
- w odniesieniu do tych czynno
ś
ci w ogóle wystarcza zgoda przedstawiciela
ustawowego (tj. nie jest wymagana np. zgoda s
ą
du – por. art. 101 § 3 k.r.o., gdzie dla
dokonanie czynno
ś
ci przekraczaj
ą
cych zwykły zarz
ą
d maj
ą
tkiem dziecka wymaga si
ę
zgody s
ą
du opieku
ń
czego).
5. Zawarcie umowy o prac
ę
i inne czynno
ś
ci zwi
ą
zane ze stosunkiem pracy (np.
wypowiedzenie umowy o prac
ę
); jednak
ż
e gdy stosunek pracy sprzeciwia si
ę
dobru
tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem s
ą
du opieku
ń
czego mo
ż
e
stosunek pracy rozwi
ą
za
ć
(art. 22 § 3 Kodeksu pracy). Warto wiedzie
ć
,
ż
e dotyczy to
wył
ą
cznie osób, które uko
ń
czyły lat 16. Zatrudnianie osób młodszych jest bowiem
zabronione (art. 190 Kodeksu pracy).
Ad III. - Tzw. system kontroli
1. Dokonanie okre
ś
lonych czynno
ś
ci (art. 17 k.c. stanowi o zaci
ą
ganiu zobowi
ą
zania lub
rozporz
ą
dzaniu prawem; w istocie: zdecydowana wi
ę
kszo
ść
czynno
ś
ci) wymaga
uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, doradcy
tymczasowego).
2. W przypadku czynno
ś
ci prawnych jednostronnych zgoda musi by
ć
udzielona
najpó
ź
niej w chwili dokonywania czynno
ś
ci prawnej – w przeciwnym razie czynno
ść
prawna jest niewa
ż
na (art. 19 k.c.; tzw. niewa
ż
no
ść
bezwzgl
ę
dna)
3. W przypadku umów, zgoda mo
ż
e by
ć
udzielona przed, w trakcie, a nawet ju
ż
po
zawarciu umowy. W tym ostatnim przypadku mówi si
ę
o „potwierdzeniu”.
4. Potwierdzi
ć
mo
ż
e albo przedstawiciel ustawowy (art. 18 § 1 k.c.) albo – ju
ż
po
uzyskaniu pełnej zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnych – sama osoba dokonuj
ą
ca
czynno
ś
ci prawnej (art. 18 § 2 k.c.). W rezultacie potwierdzenia czynno
ść
prawna
(umowa) uzyskuje pełny walor prawny.
5. Sankcj
ę
, która dotyka czynno
ść
prawn
ą
(umow
ę
) zanim dojdzie do potwierdzenia
okre
ś
la si
ę
jako „bezskuteczno
ść
zawieszona”, a sam
ą
umow
ę
jako „czynno
ść
prawn
ą
kulej
ą
c
ą
”. Istot
ą
bezskuteczno
ś
ci zawieszonej jest „stan zwi
ą
zania” –
umowa wi
ąż
e osob
ę
, która dokonała czynno
ś
ci prawnej z osob
ą
o ograniczonej
zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnej. Osoba taka nie mo
ż
e bowiem powoływa
ć
si
ę
na
brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Mo
ż
e jednak wyznaczy
ć
temu
przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; „staje si
ę
wolna” po
bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 § 3 k.c.). Po upływie tego
terminu umowa ostatecznie „upada” – jest traktowana jak niewa
ż
na.
Prezentuj
ą
c status osób o ograniczonej zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnych, trzeba wiedzie
ć
,
ż
e tak
ż
e takie osoby (podobnie jak osoby pozbawione zdolno
ś
ci do czynno
ś
ci prawnej) maj
ą
przedstawicieli ustawowych, np. rodziców, czy kuratorów. Ci ostatni – jako przedstawiciele
ustawowi – mog
ą
dokonywa
ć
w imieniu swoich podopiecznych czynno
ś
ci prawnych
samodzielnie. Przepisy o samodzielnej kompetencji takich osób (omawiana wy
ż
ej grupa II
czynno
ś
ci), czy o ich mo
ż
no
ś
ci dokonywania czynno
ś
ci za zgod
ą
(grupa III czynno
ś
ci), nie
ograniczaj
ą
w niczym samodzielnych kompetencji przedstawicieli ustawowych (je
ś
li takie
kompetencje im przysługuj
ą
; por. w tym zakresie art. 181 § 1 k.r.o.). Nie dotyczy to czynno
ś
ci
prawnych z zakresu prawa pracy, gdzie kompetencje przedstawiciela ustawowego
ograniczone s
ą
do rozwi
ą
zania – za zgod
ą
s
ą
du opieku
ń
czego – stosunku pracy.