Znaczenie gospodarcze roślin zbożowych

Grupa roślin zbożowych należy do strategicznych, ponad 75% zapotrzebowania ludności na energię jest pokryta przez produkty pochodzenia roślinnego, a w tym aż w ¾ przez zboża. Powierzchnia zasiewów zbóż ogółem w świecie utrzymuje się od 5 lat na poziomie 6600 do 7000mln ha.

W strukturze zasiewów dominuje:

• pszenica (32% stanowi),

• ryż 22%,

• kukurydza 21%,

• jęczmień 8%

• natomiast udział sorga, prosa, owsa i żyta jest znacznie mniejszy i stanowi od 1,5% żyta do 6,3% dla sorga.

W ostatnim 10-leciu nastąpił wzrost powierzchni uprawy przede wszystkim kukurydzy, a zmniejszyła się powierzchnia zasiewów owsa, jęczmienia i żyta. Natomiast areał uprawy pszenicy jest dość stabilny.

W Europie poziom produkcji jednostkowej zbóż jest w rzeczywistości zróżnicowany od bardzo intensywnego np. w Holandii, Belgi i Irlandii czy też Francji (7ton) do ekstensywnego np. w Rosji (1,9 t z ha). Najplenniejszym zbożem świata jest kukurydza, następnie ryż. Średni plon ziarna pszenicy wynosi obecnie 2,7 t z ha, natomiast jęczmienia 2,5 t z ha, a żyta około 2,2t z ha.

W Polsce powierzchnia zasiewu zbóż od 2001 roku ciągle wzrastała i osiągnęła poziom ponad 8mln 800tys ha przekraczając średnio 71% udział w ogólnej strukturze zasiewów. W 2002 roku zaobserwowano tendencję spadkową w zasiewach zbóż 8 340tys ha.

W krajowym bilansie zbożowym najwięcej ziarna, bo ponad 62% produkowanego surowca przeznacza się na pasze z tego 85% do bezpośredniego skarmiania, a tylko 15% do produkcji przemysłowych mieszanek pasz treściwych. Zapotrzebowanie na ziarno konsumpcyjne w skali całego kraju wynosi ok. 5,8mln ton czyli 22% krajowych zbiorów. Spożycie ziarna w postaci różnego rodzaju przetworów przez statystycznego mieszkańca wynosi rocznie ok. 150 kg co w przeliczeniu na ekwiwalent mąki stanowi 120kg. Najlepsze ziarno ok. 7% produkowanej masy służy do corocznego odnawiania plantacji produkcyjnych oraz do dalszej reprodukcji jako materiał siewny. Natomiast ok. 3,8% surowca zbożowego przetwarza się w przemyśle spirytusowym i piwowarskim. Szacuje się, że ponad 4% surowca stanowią straty wynikłe ze złego przechowywania w magazynach oraz niewłaściwego zabezpieczenia przed szkodnikami.

Ze względu na sposób użytkowania wyróżnia się ziarno technologiczne, czyli na mąkę, słód, kaszę oraz spirytus. Ziarno technologiczne na mąkę stanowi ok. 46% rocznych krajowych zbiorów pszenicy i ok. 27% rocznych zbiorów żyta.

Ziarno w przemyśle gorzelnianym służy do produkcji zacierów i słodu, na zacier wykorzystuje się najczęściej żyto, rzadziej pszenicę i kukurydzę. Natomiast na słód gorzelniczy najczęściej jęczmień, niekiedy pszenicę i pszenżyto. Rocznie na te cele przeznacza się 600tys ton ziarna.

Ze 100kg żyta można uzyskać 33-34l czystego spirytusu.

W ogólnej ilości produkowanego ziarna ponad 60% stanowi ziarno pastewne. Na cele paszowe są również wykorzystywane otręby (dostępne w młynie), młóto (produkt uboczny powstający przy produkcji piwa). Wartość ziarna jako paszy zależy przede wszystkim od jego składu chemicznego i możliwości trawienia przez organizm zwierzęcy.

BUDOWA ANATOMICZNA I SKŁAD CHEMICZNY ZIARNA ZBÓŻ

Budowa ziarniaków zbóż jest podobna pod względem budowy zewnętrznej oraz sposobu kiełkowania ziarna zbóż. Dzielą się na 2 grupy:

• ziarna mające bruzdkę i wytwarzające w czasie kiełkowania kilka korzonków, do tej grupy należą: pszenica, żyto, jęczmień i owies

• ziarna niemające bruzdki i wytwarzające w czasie kiełkowania tylko jeden korzonek, należą tu: kukurydza, gryka i proso

Pod względem budowy wewnętrznej ziarno składa się z następujących zasadniczych części:

• okrywy owocowo- nasiennej (łuski)

• warstwy aleuronowej

• bielma mącznego

• zarodka

Rozmiary ziarniaków (długość, szerokość i grubość) określają wielkość ziarna, czyli tzw. dorodność ziarna. Ich wielkość najlepiej charakteryzuje masa 1000 ziaren (MTZ), która mieści się w następujących przedziałach (te wartości podajemy w gramach):

• żyto 30-56g (MTZ)

• pszenica 37-52g

• pszenżyto 38-47g

• jęczmień 40-50g

• owies 28-38g

• kukurydza 250g-350g

Największą pod względem fizjologicznym częścią ziarniaka jest zarodek, który stanowi zawiązek przyszłej rośliny. W stosunku do całego ziarniaka największe są zarodku kukurydzy. Masa zarodka kukurydzy może dochodzić do 15% masy ziarniaka. Dla pszenicy, jęczmienia, żyta, owsa masa stanowi od 1-5% masy ziarniaka. Główną masę ziarniaka tworzy bielmo, w którym są nagromadzone materiały zapasowe.