Ks. prof. Franciszek Kampka
„Homo consumens w świecie wartości moralnych i społecznych”
Ks. prof. Franciszek Kampka urodził się 1 czerwca 1955 roku w miejscowości Brzezie. Wyświęcony został 17.05.1981 r. w Opolu. Kierownik Katedry Katolickiej Nauki Społecznej i kierownik Instytutu Socjologii KUL, wykładający na KUL Katolicką Naukę Społeczną. Czynny korespondent Towarzystwa Naukowego KUL. Ks. prof. dr hab. Franciszek Kampka był prorektorem ds. współpracy z zagranicą KUL w latach 1998 - 2001.
W roku 2001 porzucił życie duchowne i wstąpił do Stowarzyszenia Żonatych Księży i Ich Rodzin.
W swoim artykule, będącym komentarzem do encykliki Centesimus annus, zatytułowanym „Homo consumens w świecie wartości moralnych i społecznych” porusza cztery kwestie, a mianowicie:
Krytyka konsumizmu w myśli filozoficznej i nauczaniu społecznym Kościoła.
Centesimus annus: od błędu antropologicznego do kryzysu kultury.
Społeczeństwo konsumentów czy producentów? Niektóre wyzwania etyczne.
Konsumizm a ekologia.
W pierwszym punkcie swojego komentarza ks. Kampka przytacza słowa Oswalda Spenglera, który porównuje postęp technologii przemysłowej, jako zwiastun nieuchronnej katastrofy cywilizacji zachodniej. Autor wskazuje jednak, że Jan Paweł II w encyklice Centesimus annus, ukazuje raczej postawę nadziei, choć zarazem troski, a widoczne to jest szczególnie w tych punktach, które poświecone są analizie zjawiska konsumizmu. Sam papież z resztą w Centesimus annus eksponuje, że tradycja społecznego nauczania Kościoła już wiele lat temu ostrzegała przed coraz bardziej powszechnym modelu niepohamowanego konsumowania i dążenia do niepohamowanego posiadania zawarte min. w punktach 35 i 64 Konstytucji Duszpasterskiej o Kościele. Również Paweł VI w swojej encyklice Populorum progressio w punkcie 19 wskazał, że z jednej strony postęp techniczny jest konieczny do rozwoju człowieka jednak postawiony za cel najwyższy niesie za sobą niebezpieczeństwo zachwiania równowagi gospodarczej, społecznej a przede wszystkim zaś moralnej. Autor przedstawił również stanowisko Pawła VI na temat reklamy oraz jakości produkowanych dóbr, wskazując na nieuczciwość i sztuczne kreowanie potrzeb konsumpcyjnych, oraz na konieczność zrównoważenia wzrostu ilościowego postępem jakościowym. Również Jan Paweł II podjął problem zagrożeń, jakie niesie za sobą zdeformowanie koncepcji antropologicznej względem samego człowieka. Ks. Kampka wskazuje również, iż wiele wypowiedzi Jana Pawła II zawierają nie tylko przedstawienie szerzącego się konsumizmu, ale papież upatruje w nich również przyczynę z jednej strony pewnego uzależnienia konsumpcyjnego, z drugiej zaś głodu i nędzy dotykających coraz to większą liczbę ludzi na całym świecie. Autor komentarza ukazuje, że takie niepohamowanie niesie za sobą „perspektywę pełną cienia”.
Autor komentarza w drugim punkcie zatytułowanym: „Centesimus annus: od błędu antropologicznego do kryzysu kultury” ukazuje już wyraźne stanowisko Jana Pawła II wobec konsumizmu. Papież określił go, jako błąd mentalny, jednocześnie wskazując, że nie ma on związku z jakimś określonym systemem lub ustrojem polityczno- gospodarczym. Autor jednoznacznie podkreśla, iż Jan Paweł II zrywa z mitem zepsutego bogactwem Zachodu i ubogiego, lecz szlachetnego Wschodu, ukazując bolesną prawdę, iż oba dostąpiły zepsucia poprzez czysty materializm praktyczny. Upatrywanie się źródeł konsumizmu w błędzie antropologicznym ukazuje jeszcze jeden ważny problem, a mianowicie brak umiejętności dzisiejszego człowieka do odróżnienia rzeczywistych potrzeb, będących potrzebami rzeczywistymi od tych sztucznych (fałszywych).
Wielu ludzi pozbawionych jakichkolwiek kryteriów odróżnienia jednych od drugich popada w machinę konsumizmu sądząc, iż narzucane im przez otoczenie potrzeby sztuczne są niezbędnymi do ich dalszej egzystencji w obecnym świecie.
Papież wskazuje, że to właśnie samo społeczeństwo musi wypracować wzór właściwych zachowań konsumpcyjnych jak również wskazać zaspokojenie, których potrzeb stanowi dla niego zagrożenie. Nie istnieje jednak możliwość odróżnienie potrzeb fałszywych od koniecznych gdyż niemożliwym jest wypracowanie stosownych kryteriów. W encyklice jednak można znaleźć stanowisko papieża w tej kwestii, który pisze, iż potrzebami sztucznymi są te, które „przeszkadzają kształtowaniu się dojrzalej osobowości”. Wyraźny nacisk kładzie Jan Paweł II na wychowanie, które miałoby na celu przygotowanie konsumentów do odpowiedzialnego i umiejętnego korzystania z prawa wyboru. Wymienione zostały również podmioty odpowiedzialne za kreowanie właściwych potrzeb konsumpcyjnych. Papież wskazuje cztery takie podmioty: konsumentów, producentów, władze medialne oraz władze publiczne.
Kwestia trzecia dotycząca klasyfikacji społeczeństwa, jako konsumpcyjne lub społeczeństwo producentów porusza bardzo wiele kwestii etycznych związanych z konsumpcją lub ściśle mówiąc z produkcją sprzedażą dóbr. Autor odwołując się do punktów od 36 do 41 Centesimus annus przedstawia niebezpieczeństwa nieodpowiedzialnego korzystania ze swobód naturalnych, prowadzących paradoksalnie poprzez ciągłe produkowanie i niezahamowane konsumowanie do biernego udziału w procesie wymiany dóbr a tym samym do swoistej alienacji. Ważne jest stwierdzenie autora komentarza, że „królewska pozycja człowieka wobec dóbr materialnych jest zgodna z jego naturą i zamysłem Boga”. Należy zauważyć, że odwrócenie tej sytuacji prowadzi nierzadko do frustracji, wyobcowania i wiecznego nienasycenia.
Papież podkreśl, że dziś problem nie polega na tym, aby zaspokoić jedynie ilościowe zapotrzebowanie na towar, ale aby spełniał on wymogi jakościowe oraz aby był dostosowany do coraz to nowych i bardziej potrzebnych dóbr i usług. Zwraca on również uwagę na konieczność dostosowania rodzaju produkowanych dóbr w zależności od zapotrzebowania obywateli, uwzględniając w wyborze inwestycji nie tyle zysk, co normy etyczne i prawdziwe dobro społeczne. Ks. Kampka wskazuje również, iż Jan Paweł II szczególną rolę w kształtowaniu się rzeczywistości kulturowej, gospodarczej i społecznej przypisuje władzom mediów i państwa. Podkreśla on konieczność stwarzania potencjalnym konsumentom możliwości wyboru takich a nie innych dóbr czy usług, umożliwiając im poniesienie konsekwencji swoich wyborów, poprzez które człowiek dąży do dojrzałości i świadomego decydowania. Ważne jest, aby animatorzy społecznego przekazu dołożyli wszelkich starań w celu dostarczenia konsumentom jak najpełniejszej informacji o produktach i umożliwienie im pełnego rozeznania, co do ich walorów i niedostatków.
Ważne kwestie porusza autor również w ostatnim punkcie swojego komentarza, w którym to porusza niezwykle aktualny temat, jakim jest dostrzeganie dalekosiężnych skutków nadużyć spowodowanych nadmierną i nieodpowiednią produkcją jak i konsumpcją. Sam papież w Centesimus annus ściśle łączy kwestię ekologiczną z konsum izmem, wskazując, iż ludzie niewłaściwie rozumieją władzę czynienia sobie ziemi poddanej w charakterze władzy absolutnej, przez co „ zużywają w nadmiarze i w sposób nieuporządkowany zasoby Ziemi, narażając przez to także własne życie.” (CA 37). Obecnie jednak rośnie świadomość konieczności ochrony środowiska, rozsądnej eksploatacji zasobów naturalnych, oraz pozyskiwania energii z odnawialnych jej źródeł. W encyklice jednak Jan Paweł II zdaje się dystansować od ujęć i orientacji czyniących z ekologii nową ideologię nie pomijając przy tym ważności kwestii ekologicznej i działań w celu ochrony środowiska. Podkreśla on jednak inny rodzaj ekologii, jakim jest ekologia ludzka, wskazując na swoista erozję stosunków rodzinnych spowodowanym coraz to bardziej rozpowszechniającymi się postawami konsumizmu.
Centesimus annus stanowi najbardziej wyczerpujący dokument przedstawiający stanowisko Magisterium w kwestii konsumizmu. Dostrzegalne w tej encyklice nawiązania do wcześniejszego nauczania Kościoła wzbogacone zostały o kwestie nowe, dotykające problemów stale poszerzającego się i obejmującego coraz to nowe obszary życia konsumizmu. Centesimus annus rzuca światło nadziei na to, że istnieje możliwość nie tylko zahamowania, ale i odwrócenia tego porywającego coraz większą masę ludzi nurtu życia społeczno- gospodarczego.