H
1.5
s. 1
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Praca z dzieckiem zdolnym
Barbara Maria Rokicka
Artykuł Barbary Rokickiej pod tytułem Praca z dzieckiem zdolnym to
komplet materiałów do przygotowania wewnętrznego szkolenia dla
rady pedagogicznej w przedszkolu. Integralną częścią artykułu jest
prezentacja (załączniki nr 1–11) – nie dołączona do materiałów promocyjnych
(kolorowa prezentacja w wersji papierowej i elektronicznej
znajduje się w publikacji Rady pedagogiczne w przedszkolu. Materiały
do organizowania i prowadzenia rad, Wydawnictwo Raabe, Warszawa
2005–2007).
Szkolenie to ma uwrażliwić nauczycieli i dyrektora przedszkola na
potrzeby dzieci szczególnie uzdolnionych. Podczas szkolenia jego
uczestnicy dowiedzą się, jak rozpoznać takie dzieci i jak stymulować
ich rozwój.
Bywa, że dzieci szczególnie uzdolnione wykazują nadpobudliwość
intelektualną czy ruchową. Dzięki szkoleniu nauczyciele zrozumieją,
że czasem pod postacią ruchliwego brzdąca zasypującego nauczycielkę
gradem wymyślnych pytań lub posługującego się własnym językiem,
kryje się wybitny umysł!
H
1.5
s. 1
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Cel ogólny szkolenia
Przygotowanie nauczycieli do diagnozowania dziecka zdolnego oraz zapoznanie
ich z metodami i zasadami stymulowania jego rozwoju.
Cele szczegółowe
Po szkoleniu dyrektor potrafi:
wspomagać nauczycieli w pracy z dzieckiem zdolnym,
przygotować ich do diagnozy pedagogicznej dziecka uzdolnionego,
zmotywować ich do podjęcia działań mających na celu przekształcenie przedszkola
w ośrodek działań twórczych.
Po szkoleniu nauczyciele mają wyższe kompetencje w zakresie rozwiązywania
zadań wymagających pomysłowości i wyobraźni. Potrafią:
scharakteryzować sylwetkę dziecka zdolnego,
rozpoznać dziecko zdolne w grupie,
zastosować metody stymulujące twórczą aktywność dziecka,
opanować zasady twórczego myślenia.
Praca z dzieckiem zdolnym
Barbara Maria Rokicka
Nauczyciel przedszkola z wieloletnim doświadczeniem, doradca metodyczny
wychowania przedszkolnego, autorka innowacji programowej, ekspert w zakresie
awansu zawodowego nauczycieli. Prowadzi zajęcia warsztatowe z dyrektorami
i nauczycielami przedszkoli.
H
1.5
s. 2
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Spis treści
Wszystko, co trzeba wiedzieć na temat pracy z dzieckiem zdolnym
1. Zagadnienia, które należy poznać ....................................................................... 3
1.1. Twórczość – definicje ....................................................................................... 3
1.2. Twórczość dziecięca ......................................................................................... 4
1.3. Kryteria twórczości .......................................................................................... 6
1.4. Pojęcie zdolności ............................................................................................... 8
1.5. Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych .............................................. 12
1.6. Przedszkole jako ośrodek edukacji do twórczości ...................................... 14
2. Literatura, którą warto przeczytać ........................................................................ 21
Szkolenie
3. Cele do realizacji ..................................................................................................... 24
4. Metody, które można wykorzystać, by osiągnąć cele ....................................... 24
5. Jak zorganizować szkolenie .................................................................................. 24
6. Szczegółowy scenariusz szkolenia ...................................................................... 26
7. Opis ćwiczeń warsztatowych realizowanych podczas szkolenia .................. 27
8. Materiały do przeprowadzenia szkolenia .......................................................... 31
8.1. Plansze prezentacyjne dla uczestników i prowadzącego zajęcia .............. 31
8.2. Materiały dla uczestników .............................................................................. 31
H
1.5
s. 3
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Wszystko, co trzeba wiedzieć na temat pracy
z dzieckiem zdolnym
1. Zagadnienia, które należy poznać
1.1. Twórczość – definicje
Twórczość jest pojęciem wieloznacznym. Świadczy o tym fakt, że słowa tego używa
się w różnych kontekstach: twórczością nazwiemy całokształt aktywności uznanego
artysty, mówimy też o twórczej samorealizacji lub twórczym rozwiązywaniu problemów.
Według klasycznej definicji Morrisa I. Steina z 1953 r. twórczość to proces prowadzący
do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia
dla pewnej grupy w pewnym okresie1. Teoria ta zakłada, że ten sam wytwór może
funkcjonować jako dzieło twórcze lub nie – w zależności od tego, kto dokonuje jego
oceny. Morris I. Stein duży nacisk kładzie na społeczne znaczenie dzieł twórczych.
Abraham Maslow wprowadził pojęcie twórczości jako sposobu życia, który nazwał
samorealizacją2. Człowiek, który: ciągle się rozwija, jest szczęśliwy, akceptuje samego
siebie, doświadcza rzeczywistości w sposób spontaniczny, nie jest skrępowany troską
o cudze opinie, pozwala sobie na oryginalność w tym, co robi – zasługuje na miano
osoby twórczej mimo braku wytworów o uznanej społecznie wartości. Samorealizacja
jest zatem procesem twórczym warunkującym kreatywny rozwój człowieka oraz
jego talentów twórczych w konkretnej dziedzinie.
Niektórzy badacze wyróżniają dwa rodzaje twórczości:
twórczość obiektywną (pierwotną) będącą źródłem nowych odkryć i polegającą
na tworzeniu rzeczy lub idei oryginalnych i niepowtarzalnych, które odbiegają
od tych wcześniej stworzonych;
twórczość subiektywną (wtórną) polegającą na odkrywaniu prawd i rzeczy oraz
tworzeniu przedmiotów już istniejących, o których twórca nie jest poinformowany
i które tylko dla niego mają charakter nowy i oryginalny3.
Coraz częściej jako synonimu słowa „twórczość” używa się terminu „kreatywność”
(z łac. creare – stworzyć, rodzić). Kreatywność rozumiemy jako proces, który się rozwija.
Zamiennie określa ono twórczość jako cechę jednostki i charakteryzuje sposób
jej postępowania4.
Naukowcy przekonują, że wszyscy jesteśmy twórczy, tylko w różnym stopniu. T. Kocowski
twierdzi wręcz, że ta cecha jest jednym z ważniejszych warunków rozwoju
naszego gatunku: Całą ewolucję można zatem rozważać jako proces poznawczy prowadzący
H
1.5
s. 4
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
do dysponowania przez organizmy coraz większą pulą informacji o własnościach i procesach
środowiska. Informacja ta jest wykorzystywana nie tylko do bieżącego sterowania aktywnością
w stale zmieniających się sytuacjach, lecz także do przebudowy struktur i funkcji organizmów,
pozwalającej przystosować się im do trwałych zmian środowiska, a nawet sprostać przyszłym
możliwym zmianom5.
Obecnie przyjmuje się, że twórczość jest zjawiskiem bardzo złożonym. Obejmuje
strukturę osobowości (jest przecież także pewną cechą), jest zależna od motywacji,
emocji oraz procesów poznawczych i wpływów środowiska. Jak wiadomo, pewne
cechy można ćwiczyć i ten fakt leży u podstaw treningu twórczości.
1.2. Twórczość dziecięca
Dzieciństwo to czas intensywnego rozwoju dziecięcej wyobraźni i twórczych zabaw.
Rozwój małych dzieci ma charakter twórczy. Każda sytuacja jest dla dziecka nowa,
nieznana – spełnione jest więc pierwsze kryterium twórczości. Maluchy nieustannie
odkrywają i badają otaczającą je rzeczywistość. Można powiedzieć, że każde dziecko
działa w sposób twórczy, że cała jego aktywność jest procesem twórczym. Ma także
swoistą, bardzo ważną z punktu widzenia rozwoju wartość, związaną z pojęciem
samorealizacji.
Zasadnicza różnica między twórczością dorosłych a twórczością dzieci polega na tym,
że twórczość dziecięca ma charakter subiektywny i tym samym nie ma większego
znaczenia z punktu widzenia społecznego. W wyniku kreatywnych działań dziecka
nie powstają wytwory mające wielką rangę społeczną. Biorąc jednak pod uwagę perspektywę
czasową, nie można nie doceniać potrzeby rozwijania potencjału twórczego
małego człowieka, bo w wieku dorosłym przełoży się to na działania (w różnych
dziedzinach życia), które będą ważne społecznie. Z tego powodu twórczość dziecięca
powinna być stymulowana.
Bazą twórczości wyższej jest twórcza aktywność rozwojowa. Do drugiego roku życia
rozwój poznawczy małych dzieci ma charakter twórczości o cechach subiektywnych.
Zdolności malucha przejawiają się wzmożoną aktywnością zabawową w sferze ruchowej,
wizualnej i dźwiękowej. Inteligencja rozwija się spontanicznie.
W trzecim roku życia dziecko zdradza pierwsze oznaki niezależności. Jest to okres
dynamicznego rozwoju poznawczego, zadawania dociekliwych pytań, poszukiwań.
Szybko rozwija się język dziecka, pojawiają się symptomy uzdolnień kierunkowych.
Aktywność plastyczna ma w tym okresie charakter spontaniczny.
Kreatywne dziecko to twórczy, otwarty i szybko przystosowujący się do zmieniającej
się rzeczywistości „dorosły”.
Ważne!
H
1.5
s. 5
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Twórczość dziecka między drugim a czwartym rokiem życia określana jest jako
ekspresja woli. Między piątym a siódmym rokiem życia człowiek powoli zdobywa
kompetencje związane z wiadomościami i umiejętnościami. Daje mu to możliwość
poszukiwania własnych rozwiązań. Wzrasta jego niezależność. Dziecko chętnie
uczestniczy w zabawach tematycznych. Początkowo są one związane z myśleniem
animistycznym – dzieci podejmują odtwórcze zabawy tematyczne, które stopniowo
przechodzą w zabawy twórcze (dzieci kreują sytuacje i postaci, których do tej pory
nie widziały).
Przejawem aktywności twórczej w tym okresie jest także fantazjowanie (marzenia na
jawie). Dzieci bawią się z fikcyjnymi towarzyszami, wymyślają im imiona, przypisują
cechy. Charakterystyczny jest tu subiektywizm – wyobrażone role są wspanialsze,
a postaci bardziej bohaterskie.
Niewinne kłamstwa to również przejaw tego samego zjawiska. Często są one związane
ze zdolnościami literackimi. Inną formą ekspresji zdolności twórczych jest humor
dziecięcy, który może się przejawiać wymyślaniem sytuacji humorystycznych,
scenek, nazw.
Bardziej kontrolowana forma dziecięcej twórczości wiąże się z wyobraźnią. Twórcza
oryginalność nie mogłaby istnieć bez tej szczególnej dyspozycji psychicznej, która
jest definiowana jako zdolność człowieka do tworzenia wyobrażeń opartych na
aktualnych i wcześniejszych doświadczeniach zmysłowych oraz wiedzy. Przejawia
się ona również w zdolności dostrzegania nowych jakości w rzeczach znanych oraz
wykraczaniu poza dostarczone informacje. Wyobraźnia jest podstawą tworzenia
pozytywnych zmian w otoczeniu i samym sobie, dlatego sprzyja rozwojowi twórczości.
W przeprowadzonym eksperymencie dydaktycznym (opisanym w książce Synektyka,
a zdolności twórcze) W. Limont wprowadza dzieci w świat twórczych ćwiczeń
wyobraźni.
Pojęcie „wyobraźnia” opisuje w następujący sposób: Czy wiecie, w jaki sposób widzimy
świat? Zapewne większość z was odpowie, iż za pomocą oczu, i będzie miała rację. Ale czy lub
w jaki sposób można zobaczyć coś, czego aktualnie (teraz) nie ma lub czego nigdy nie było?
Czy można zobaczyć cokolwiek, zamykając oczy?
Zamknijcie oczy. Czy któreś z was coś widzi? A teraz proponuję wam interesującą zabawę.
Proszę, zamknijcie oczy, teraz nic nie widzicie, ale kiedy uruchomicie swoje wewnętrzne
oczy – a każdy je posiada – możecie zobaczyć dużo wspaniałych rzeczy. Nie widzicie?
Możemy spróbować. Mając zamknięte oczy, popróbujcie zobaczyć stół czy krasnoludka,
a teraz coś, czego nikt nigdy nie widział, ponieważ to coś nie istnieje. Spróbujcie zobaczyć,
za pomocą waszych wewnętrznych oczu, np. Dziwolążka Roślinnego, który zmienia barwy
i kształty w zależności od swojego nastroju. Każde z was może sobie wyobrazić, zobaczyć
swoimi wewnętrznymi oczyma swojego własnego Dziwolążka Roślinnego, zupełnie różnego
od Dziwolążka kolegów. Każde z was może stworzyć w wyobraźni własnego Dziwolążka.
H
1.5
s. 6
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Zobaczyć swoimi wewnętrznymi oczyma coś, co nie istnieje w rzeczywistości, tylko w waszej
wyobraźni.
Wasze wewnętrzne oczy umożliwiają wam zobaczenie tego, co wprawdzie kiedyś widzieliście,
ale przekształciliście – mniej lub bardziej – w swojej wyobraźni. Dzięki waszym wewnętrznym
oczom możecie zobaczyć różne przedmioty, sytuacje i zdarzenia, których nigdy w takiej postaci
nie widziałyście. Możecie być w sytuacjach, w których jeszcze nigdy nie byłyście. Innymi
słowy: dzięki waszym wewnętrznym oczom możecie widzieć, przeżywać i czuć wszystko to,
co się wam zamarzy. Prawda, że posiadanie wewnętrznych oczu jest wspaniałą rzeczą?6
1.3. Kryteria twórczości
J.P. Guilford7 utożsamia twórczość z zespołem cech, w którego skład wchodzą:
uzdolnienia specjalne,
osobowość,
postawy,
motywacja,
zainteresowania.
Za decydujące w procesie twórczego myślenia Guilford uznał następujące cechy:
zdolność dostrzegania istotnych problemów;
__________płynność, oryginalność i giętkość myślenia;
pomysłowość;
zdolność dokonywania analizy i syntezy;
pamięć;
zdolność poprawnego oceniania i przekonstruowywania zagadnień.
W tej koncepcji zasadnicze jest rozróżnienie myślenia konwergencyjnego (zbieżnego)
i dywergencyjnego (rozbieżnego).
Myślenie konwergencyjne polega na dążeniu do wyboru jednego właściwego rozwiązania
danego problemu. Testy IQ zasadniczo badają ten typ inteligencji.
Osoby twórcze potrafią jednak wykraczać poza przyjęte schematy myślowe i mimo
to dochodzić do nietypowych rozwiązań. Ta umiejętność nosi nazwę myślenia dywergencyjnego
i pozwala znaleźć wiele rozwiązań tego samego problemu. Guilford
próbował zdefiniować jakiś mierzalny parametr tego rodzaju twórczości, lecz nie
udało się to ani jemu, ani innym badaczom.
Badacze starają się mimo wszystko wyróżnić pewne cechy charakterystyczne dla
ludzi o wysokim stopniu myślenia dywergencyjnego. Tymi cechami są:
płynność koncepcyjna, czyli łatwość wytwarzania pomysłów – jej wskaźnikiem
jest liczba idei, zadań lub skojarzeń, które badana osoba jest w stanie wymyślić;
H
1.5
s. 7
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
zróżnicowanie i giętkość, czyli gotowość do zmiany kierunku myślenia – operacyjnym
wskaźnikiem tej zdolności jest różnorodność odpowiedzi, których udziela
badany poproszony o wymyślenie sposobów wykorzystania jakiegoś konkretnego
przedmiotu;
oryginalność, czyli zdolność do wytwarzania rozwiązań nietypowych, niepowtarzalnych,
na które nie wpadli inni (oryginalność jest cechą trudniejszą do zmierzenia,
ale nie jest to niemożliwe);
staranność – jej miarą jest ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu, np. liczba
słów poświęconych na jego opis lub liczba szczegółów wykorzystana w opisie.
Inni badacze kreatywności wyróżniają dodatkowe cechy myślenia twórczego:
dopracowanie pomysłów – umiejętność sformułowania idei, rozbudowania jej
i przetwarzania w konkretne rozwiązania;
wyczuwanie problemu – zdolność docierania do jego sedna oraz identyfikowania
trudności, jakich nastręcza jego rozwiązanie;
przedefiniowanie problemu – umiejętność spojrzenia na znany problem z zupełnie
innej strony.
Podejście Guilforda na długo ustaliło standardy oceny pomysłów w badaniach
nad twórczością. Wykorzystano je także w konstrukcji testów twórczego myślenia.
W znormalizowanym teście E.P. Torrance’a8 – pioniera badań nad twórczością w edukacji
– badanym prezentuje się proste figury geometryczne (ryc. 1: kolumna z lewej)
i prosi o wykorzystanie ich (ryc. 1: górny rząd) lub uzupełnienie (ryc. 1: dolny rząd).
Przy opracowywaniu wyników testu ocenia się stopień kreatywności wykazany
podczas tworzenia rysunków.
Ryc. 1. Test twórczego myślenia (wg U. Kra)9
Figury wyjściowe
Końcowy rysunek
Większa kreatywność Mniejsza kreatywność
Wykorzystaj
Myszka Miki Łańcuch
Zestaw
Król Twarz
Uzupełnij
Ryba na wakacjach Garnek
H
1.5
s. 8
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
W latach 80. XX w. pojawiły się nowe teorie inteligencji i uzdolnień. Profesor H. Gardner10
opisał siedem względnie autonomicznych rodzajów inteligencji ludzkiej, z których
każda ma swoisty język, symbole i procesy. Przyjmuje się w związku z tym, że
każdy ma inny styl uczenia się i w innym stopniu rozwinięte poszczególne odmiany
inteligencji.
Zgodnie z teorią inteligencji wielorakich Gardnera istnieje wiele wrodzonych umiejętności
i zdolności, które ludzie wykorzystują do poznania, zrozumienia i kształtowania
ich świata:
inteligencja językowa (zdolność do mówienia i słuchania) przejawia się w mowie
i w piśmie – jest doskonale rozwinięta u pisarzy, dziennikarzy, poetów i mówców;
inteligencja logiczna lub matematyczna to zdolność do rozumowania oraz liczenia;
inteligencja wizualno-przestrzenna obejmuje wrażliwość wzrokowo-przestrzenną
i przejawia się zarówno w osiągnięciach plastycznych, jak i naukowych (umiejętność:
malowania, rysowania, wykonywania artystycznych fotografii, rzeźbienia
lub wyobrażania sobie trójwymiarowych kształtów) – jest doskonale rozwinięta
u nawigatorów, artystów, architektów;
inteligencja muzyczna ma charakter słuchowy i przejawia się w komponowaniu
oraz wykonywaniu muzyki (umiejętność: układania piosenek, śpiewania, gry na
instrumencie, pisania wierszy, stosowania rymu i rytmu) – jest szczególnie rozwinięta
u kompozytorów, dyrygentów, muzyków;
inteligencja interpersonalna (międzyosobowa), czyli umiejętność nawiązywania
kontaktów z innymi osobami – jest doskonale rozwinięta u nauczycieli i przywódców;
inteligencja intrapersonalna (wewnątrzosobowa) charakteryzuje się wysokim
poziomem samowiedzy i rozumienia samego siebie, a także umiejętnością skupienia
uwagi na swoich uczuciach, wyciągania wniosków z własnych doświadczeń
i planowania – ten rodzaj zdolności u niektórych ludzi wiąże się z ogromną
intuicją;
inteligencja ruchowa (cielesno-kinestetyczna) to zdolności ruchowe, manualne
oraz sportowe – są one dobrze wykształcone u gimnastyków, tancerzy, rzemieślników
i sportowców, a także u chirurgów.
W każdym człowieku poszczególne rodzaje inteligencji mogą być rozwinięte w różnym
stopniu. Każdy ma swoisty profil zdolności.
1.4. Pojęcie zdolności
W literaturze przedmiotu dominują dwie koncepcje dotyczące uzdolnień. Według
koncepcji wyposażenia uzdolnienia są synonimem przyrodzonej lub nadprzyrodzonej
interwencji przejawiającej się w formie jakościowego wyposażenia jednostki, a więc są
dziedziczne. Zgodnie z koncepcją rozwoju jakościowo odrębną jednostkę definiuje jej
życie wypełnione wybitnymi innowacjami i wytworami – to oznacza, że uzdolnienie jest
potencjalną predyspozycją rozwojową (W. Foster)11.
H
1.5
s. 9
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Obie teorie mają swoich zwolenników i przeciwników. Brak rozstrzygnięcia sporu
przez naukowców powoduje konieczność ukierunkowania pracy nauczyciela na
stymulowanie rozwoju, wyzwalanie (koncepcja rozwoju) wrodzonych (koncepcja
wyposażenia) zdolności dziecka. Dlatego tak istotne znaczenie ma stymulowanie
rozwoju poznawczego dzieci w wieku przedszkolnym.
Rozwój dziecka przebiega prawidłowo, jeżeli zaspokojona jest jego ciekawość
świata i potrzeba eksplorowania otoczenia. Dzieci o rozwiniętych potrzebach poznawczych:
są ciekawe i złaknione informacji na różne tematy, które je interesują;
lubią analizować złożoność zjawisk oraz eksperymentować i rozwiązywać problemy
– zwłaszcza te skomplikowane;
mają na ogół szerszy obszar zainteresowań w porównaniu z przeciętnie uzdolnionymi
rówieśnikami.
W praktyce pojęcie „uzdolnienia” często utożsamia się z terminem „zdolności” lub
„talent”. Pojęcie „dziecko zdolne” jest szersze i odnosi się raczej do zdolności ogólnych.
W pracy pedagogicznej częściej mamy do czynienia z dziećmi uzdolnionym
czy utalentowanymi w pewnej dziedzinie. Trudności może także nastręczać diagnozowanie
przez nauczyciela zdolności ogólnych. Łatwiej jest zaobserwować przejawy
szczególnych zdolności, np. plastycznych czy muzycznych.
Już od najmłodszych lat można zauważyć wśród dzieci duże różnice w indywidualnym
rozwoju. Różnice te określa się właśnie mianem zdolności. Mogą one dotyczyć:
bogactwa słownictwa, szybkości i poprawności myślenia, rysowania, gry na instrumentach
czy sprawności wykonywania ćwiczeń fizycznych.
Psychologia rozróżnia trzy rodzaje zdolności:
zdolności ogólne – określane jako inteligencja (najwyższy ich stopień określany
jest mianem geniuszu);
zdolności kierunkowe – zwane także zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami
(najwyższy ich stopień określany jest mianem talentu);
zdolności twórcze – rozumiane jako umiejętność znajdowania wielu różnych
i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.
Zdolności ogólne oraz kierunkowe, które osiągnęły najwyższy pułap, nazywamy
wybitnymi i dotyczą one niewielkiej grupy dzieci (2,5–3% całej populacji).
Według S. Marland12 dzieci uzdolnione to dzieci, które przejawiają możliwości
zaawansowanych dokonań w dziedzinie umysłowej, twórczej, artystycznej, w zakresie
zdolności przywódczych czy w szczególnych przedmiotach nauczania i które w celu
pełnego rozwinięcia tych możliwości wymagają usług lub zajęć niedostarczanych przez
standardową szkołę.
Ważne!
H
1.5
s. 10
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Zdolności dziecka w wieku przedszkolnym przejawiają się w:
zadawaniu dużej liczby pytań, zainteresowaniu otaczającą rzeczywistością, bystrości
obserwacji i spostrzegawczości;
łatwości zapamiętywania i uczenia się rzeczy nowych, szybkim rozumieniu poleceń
i pytań;
umiejętności koncentracji i fascynacji zadaniem;
umiejętności dłuższego skupienia uwagi na wykonywanym zadaniu;
dużej otwartości na nowe;
chętnym podejmowaniu i wykonywaniu zadań umysłowych;
wymyślaniu nowych zabaw;
ciekawych i oryginalnych pomysłach;
bogatej wyobraźni;
wyrażaniu myśli i emocji w różnej formie, np.: plastycznej, muzycznej, werbalnej;
szukaniu nowych rozwiązań starych pomysłów;
sprowadzaniu różnych rozwiązań do jednego zadania;
indywidualności (inności).
Wszystkie wymienione powyżej cechy indywidualne dzieci zdolnych są prawidłowościami
– należy o tym pamiętać, aby umiejętnie wspierać rozwój dzieci.
O indywidualności świadczą zachowania, które określa się jako „nadpobudliwości”
lub „nadwrażliwości”. Wyróżniamy tu:
nadpobudliwość intelektualną,
nadpobudliwość wyobrażeniową,
nadpobudliwość emocjonalną,
nadpobudliwość zmysłowo-sensoryczną,
nadpobudliwość psychomotoryczną.
Nadpobudliwość intelektualna ujawnia się przede wszystkim w licznych pytaniach
(i ich szczególnym rodzaju), które dziecko kieruje do dorosłych.
Nadpobudliwość wyobrażeniowa polega na tym, że dziecko tworzy swój wewnętrzny
świat:
posługuje się często niezrozumiałym dla otoczenia (magicznym, abstrakcyjnym)
językiem werbalnym i niewerbalnym;
ma „wewnętrznego przyjaciela”, który staje się jego przewodnikiem;
siedzi i rozmyśla.
Środowisko odbiera takie zachowania jako odbiegające od normy, a nawet patologiczne.
Warto jednak pamiętać, że jest to prawidłowość rozwojowa dzieci zdolnych.
Aby odpowiednio zinterpretować nadpobudliwość wyobrażeniową dziecka
– tzn. jako przejaw zdolności, a nie jako zahamowanie, wycofanie lub lękliwość
– należy obserwować je bardzo wnikliwie i widzieć jego zachowania w szerszym
kontekście.
Uwaga!
H
1.5
s. 11
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Nadpobudliwość emocjonalna przyjmuje postać nadmiernej reakcji lub chwiejności
emocjonalnej. Ta cecha zazwyczaj najbardziej niepokoi nauczycieli i rodziców.
Nadpobudliwość zmysłowo-sensoryczna jest odbierana jako nadpobudliwość ruchowa.
Objawia się nadmierną ekspresją, skłonnością do uczuleń, reakcji skórnych
na stres.
Nadpobudliwość psychomotoryczna jest odbierana jako brak skupienia, przy czym
dziecko zdolne ma zazwyczaj dużą podzielność uwagi – jego umysł pracuje intensywnie,
ale z zewnątrz nie jest to dostrzegalne (w postaci mowy ciała).
Teorie naukowe na temat zdolności są punktem wyjścia do przyjęcia klasyfikacji
zdolności dzieci w grupie. Można tu wyodrębnić kategorie inteligencji i zdolności.
Tabela 1. Najczęściej badane obszary u małych dzieci (M. Kitano)13
Zdolności Wskaźniki
Zdolności
poznawcze
spostrzegawczość i ożywienie,
bogaty (jak na wiek dziecka) zasób słów,
wczesne zainteresowanie książkami i czytaniem,
szybkość uczenia się,
duża ciekawość świata,
dążenie do przebywania z dziećmi starszymi od siebie,
szeroki zakres pamięci krótkotrwałej,
nad wiek rozwinięte poczucie humoru,
wysoki poziom planowania, rozwiązywania problemów i abstrakcyjnego
myślenia
Zdolności
twórcze
zadawanie wielu pytań,
kreatywność w działaniu i eksperymentowanie,
samodzielne wykonywanie prac,
bogata wyobraźnia,
wymyślanie wielu sposobów na osiągnięcie tego samego celu,
udzielanie nieoczekiwanie „przemądrzałych” odpowiedzi,
oryginalne pomysły
Zdolności
przywódcze
łatwość kontaktowania się z rówieśnikami i dorosłymi,
łatwość adaptacji i umiejętność wpływania na innych,
inicjatywa w działaniu,
wysuwana przez grupę kandydatura dziecka
Zdolności
muzyczne
wymyślanie oryginalnych melodii,
przejawianie pamięci totalnej,
zainteresowanie zajęciami muzycznymi,
wrażliwość na muzykę,
łatwość powtarzania wzorców rytmicznych oraz odróżniania dźwięków,
melodii i rytmów
Zdolności
plastyczne
spędzanie wolnego czasu na rysowaniu lub malowaniu różnorodnych
przedmiotów,
zapamiętywanie szczegółów przedmiotów,
poważne traktowanie zajęć plastycznych – skupianie na nich uwagi
i czerpanie z nich przyjemności
H
1.5
s. 12
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Diagnozowanie należy do podstawowych czynności zawodowych nauczyciela. Brak
wiedzy na ten temat powoduje intuicyjne nominowanie dzieci zdolnych. Dzieci takie,
zwłaszcza w wieku szkolnym, są inaczej (zazwyczaj lepiej) traktowane przez nauczycieli,
chociaż często nie towarzyszy temu propozycja indywidualnej drogi rozwoju.
Nauczyciele w przedszkolu obawiają się etykiet „dziecko zdolne”. Skoro dane dziecko
jest zdolne, to czy pozostałe dzieci nie są zdolne? Rozwój osobniczy w wieku
przedszkolnym jest procesem. Dzieci rozwijają się we własnym tempie. Zgodnie
z rozwojową koncepcją zdolności należy wnikliwie obserwować młodego człowieka
i przygotować odpowiednią dla niego ofertę stymulowania rozwoju.
Przedstawione w tabeli 1 wskaźniki to obserwowalne zachowania dzieci, świadczące
o ich szczególnych (specjalnych) zdolnościach lub symptomach tych uzdolnień.
Znaczne niekiedy osiągnięcia dziecka w wieku przedszkolnym nie muszą jednak
zapowiadać sukcesów w przyszłości. Warto przyglądać się dziecku raczej pod kątem
jego rozwoju niż formułowania wysokich oczekiwań. I zamiast mówić: „dziecko
zdolne”, częściej używać określeń: „dziecko utalentowane (uzdolnione) plastycznie”,
„zdolny przywódca” czy „uzdolniony matematycznie”.
W diagnozowaniu zdolności dzieci wykorzystuje się także testy psychologiczne14
(np. „Test twórczości dla dzieci” J.P. Guilforda, „Test twórczego myślenia” E.P. Torrance’a,
„Twórcze myślenie w działaniu i ruchu” E.P. Torrance’a, „Test rysunkowy”
F. Goodenough i D. Harrisa) oraz techniki socjometryczne. W każdej poradni psychologiczno-
pedagogicznej można uzyskać informacje i porady dotyczące edukacji dzieci
zdolnych oraz adresy placówek działających na rzecz dzieci i młodzieży zdolnej.
1.5. Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych
Głównym celem wychowania przedszkolnego jest wspomaganie i ukierunkowywanie rozwoju
dziecka zgodnie z jego wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi15.
Dzieci zdolne są wciąż grupą niedocenianą. Istnieje przeświadczenie, że dziecko
zdolne poradzi sobie samo. Jednak tacy młodzi ludzie wymagają szczególnej opieki,
chociażby ze względu na ich indywidualność, która uwidacznia się w opisywanych
wcześniej nadwrażliwościach. Zarówno rodzina, jak i szkoła odgrywają bardzo ważną
rolę w pobudzaniu, ujawnianiu i rozwijaniu zdolności dzieci.
Zdolności twórcze, pomysłowość i naturalna kreatywność małego dziecka ujawniają
się najpełniej – pod postacią rozbudzonej ekspresji werbalnej, muzycznej, plastycznej
i ruchowej – ok. piątego roku życia. Po tym okresie, jeżeli zabraknie stymulacji, następuje
spadek, zahamowanie zdolności twórczych. W świetle teorii L.S. Wygotskiego
i jego tezy najbliższego rozwoju najważniejsze więc będzie pobudzanie i rozwijanie
tych dyspozycji psychicznych i twórczych, które się dopiero kształtują i dojrzewają.
Stymulacja to stawianie zadań, tworzenie odpowiednich sytuacji, warunków emocjonalnych
i materialnych, w których ujawni się aktywność twórcza dzieci.
H
1.5
s. 13
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Badania psychologów (S. Presey, M. Wagner, M. Schubert16) pokazały, że w procesie
rozwoju muzyków i sportowców, którzy odnieśli sukces, dużą rolę odgrywały pewne
wspólne czynniki. Czynniki te wskazują, jak ogromny wpływ na rozwój talentów
dzieci mają decyzje rodziców. Rodzice wspomnianych sportowców:
już od najwcześniejszych lat zachęcali swe dzieci do poznawania rzeczy nowych;
umożliwiali im ćwiczenie pod okiem mistrzów;
zapewniali kontakt z innymi dziećmi o podobnych zdolnościach;
stwarzali możliwość odnoszenia sukcesów oraz wyrażali aprobatę i uznanie.
To rodzice powinni od samego początku towarzyszyć dziecku w poznawaniu świata,
poświęcać mu jak najwięcej czasu, aktywnie słuchać. Zadaniem przedszkola i szkoły
jest kontynuowanie tego, co zostało zapoczątkowane w domu. Bardzo często jednak
to nauczyciel przedszkola jest pierwszą osobą, która odkrywa szczególne zdolności
dziecka. Powinien on zwrócić uwagę rodziców na konieczność wspomagania rozwoju
dziecka przez:
zachęcanie dziecka do obserwowania otaczających zjawisk,
rozwijanie jego aktywności badawczej,
wyrabianie otwartości na nowe,
uczenie pokonywania trudności,
czerpanie radości ze wspólnego odkrywania i docierania do rzeczy nowych,
akceptowanie i wsparcie psychiczne w chwilach niepowodzeń,
uczenie dobrych relacji z innymi,
uczenie dzielenia się z innymi swoimi pomysłami,
uczenie spokojnego reagowania na przegraną.
Ważne jest, aby rodzice pokazywali dzieciom różnorodne źródła wiedzy, nie lekceważyli
ich pytań (cecha nadwrażliwości intelektualnej dziecka), akceptowali pomysły,
zachęcali do twórczej pracy.
Ogromną rolę w rozwoju zdolności odgrywa także przedszkole. Powyższe wskazania
odnoszą się zatem nie tylko do rodziców, ale także do nauczyciela przedszkola, który
w szczególny sposób powinien stymulować twórczy rozwój młodych obywateli.
Tu dochodzimy do nauczycielskich dylematów: czy pracować twórczo tylko z dziećmi
uzdolnionymi, czy całą grupę traktować jako dzieci potencjalnie zdolne? Wydaje się,
że obydwa stanowiska są właściwe i niezwykle ważne w realizacji głównego celu wychowania
przedszkolnego. Nawiązując do rozwojowej koncepcji zdolności oraz słów
R. Fulghuma, będących jednocześnie tytułem jego książki (Wszystkiego, co naprawdę
trzeba wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu17), można powiedzieć, że codzienna praca
w grupie powinna być edukacją do twórczości. W takiej atmosferze ujawnią się
Stymulacja to pobudzanie, a nie przyśpieszanie rozwoju dziecka.
Pamiętaj!
H
1.5
s. 14
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
dziecięce talenty i uzdolnienia. Zadaniem każdego nauczyciela jest ich identyfikowanie
i indywidualne wspomaganie. Przy założeniu, że wszystkie dzieci są zdolne,
lecz niektóre trochę bardziej18, warto poszerzać repertuar indywidualnych możliwości
każdego dziecka i stwarzać mu warunki do podejmowania różnorodnych działań.
Przy takim podejściu dylemat, czy pracować z grupą jako ośrodkiem twórczości, czy
indywidualnie wspomagać dziecko zdolne, przestaje istnieć.
1.6. Przedszkole jako ośrodek edukacji do twórczości
Przedszkole jako ośrodek edukacji do twórczości – w tym ujęciu przedszkole należy
traktować jako miejsce wyzwalania twórczych możliwości dzieci. Jakie muszą być
spełnione warunki, aby przedszkole rzeczywiście stało się takim miejscem?
Proces tworzenia warunkują:
czynniki materialne sprzyjające twórczej aktywności,
bezpośrednie stymulowanie i inspirowanie działań twórczych,
atmosfera emocjonalna sprzyjająca poczuciu bezpieczeństwa i swobody,
współdziałanie osoby dorosłej z dzieckiem – „tworzenie pól wspólnej aktywności”
(wg Wygotskiego).
Dyrektor powinien się zastanowić, czy przedszkole, którym kieruje, jest w stanie
wyzwolić możliwości twórcze tkwiące w dziecku. W tym celu trzeba zadać sobie
pytania:
Czy organizacja przedszkola sprzyja twórczej aktywności dzieci i nauczycieli?
Czy styl pedagogiczny preferowany przez nauczyciela sprzyja twórczemu rozwojowi
dzieci?
Tworzenie warunków rozwoju uzdolnień wymaga elastycznej organizacji przedszkola
we wszystkich zakresach – omówiono je poniżej.
Warunki materialne
Przedszkole powinno być dobrze wyposażone w: zabawki (ważniejsza od liczby
zabawek jest ich jakość i sposób wykorzystania), pomoce dydaktyczne, sprzęt sportowy,
biblioteczkę pedagogiczną i dziecięcą itp.
Organizacja przestrzeni
W organizacji przestrzeni przedszkola ważne jest wygospodarowanie miejsca, gdzie
dzieci mogą się bawić w sposób, jaki im najbardziej odpowiada. Warto udostępnić im
pracownię (np. plastyczną, ceramiczną) i salę gimnastyczną (niestety, nie wszędzie
jest standardem), odpowiednio zagospodarować ogród (urządzić „zielone klasy”,
„działkę uprawną”, „stację meteorologiczną”, miejsce do zabaw sportowych i rekreacji),
stworzyć w salach przedszkolnych kąciki zainteresowań, np.:
H
1.5
s. 15
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Bajkowy świat – miejsce, gdzie dzieci mogą oglądać książki, opowiadać i słuchać
bajek (czytanych przez nauczyciela lub odtwarzanych z kaset magnetofonowych,
walkmanów ze słuchawkami);
Kącik badacza – miejsce wykonywania ciekawych doświadczeń i rozwoju zdolności
matematycznych;
Plastelinkowo – miejsce rozwijania zdolności plastycznych i konstruktorskich;
Dźwiękolandia – kącik grania i śpiewania oraz słuchania utworów muzycznych;
Obserwatorium – kącik obserwacji hodowli zwierząt i roślin, wyposażony także
w sprzęt umożliwiający obserwację innych zjawisk przyrodniczych;
Kącik marzeń – miejsce, gdzie dzieci mogą odpoczywać w ciszy i pobyć w samotności
(najlepsze pomysły rodzą się w ciszy!);
Forum – miejsce, gdzie można debatować, dyskutować (polecane zwłaszcza
w starszych grupach).
Program wychowawczo-dydaktyczny
Nauczyciel może wybrać program wychowawczo-dydaktyczny pod kątem wspomagania
rozwoju twórczej aktywności dzieci lub opracować program własny.
Organizacja zajęć
Dobra organizacja zajęć powinna uwzględniać zainteresowania i możliwości dzieci
(to wymaga wnikliwej obserwacji podopiecznych). Sprzyja jej:
wplatanie w zaplanowane wcześniej zajęcia ćwiczeń typu „wybierz, co chcesz
robić”;
planowanie pracy i analizowanie, czy zajęcia rozwijają wszystkie rodzaje inteligencji
dzieci;
zwiększenie aktywności odwołującej się do indywidualnych uzdolnień i zainteresowań,
zmniejszenie aktywności proponowanych dla całej grupy;
wzbogacenie zajęć dzięki tzw. wędrującym nauczycielkom.
Zazwyczaj w przedszkolu jest dużo zajęć rozwijających inteligencję językową i wizualno-
przestrzenną (zajęcia plastyczne), a mniej – inteligencję interpersonalną czy
matematyczno-logiczną. Warto zachęcać dzieci do różnorodnej aktywności nawet
w takich dziedzinach, w których nie osiągają wielkich sukcesów. Przykładowo, dzieci
uzdolnione umysłowo przejawiają niechęć do ćwiczeń fizycznych i odwrotnie – dzieci
wyjątkowo sprawne fizycznie niechętnie malują lub rysują. Propozycji „wybierz,
co chcesz robić” musi towarzyszyć wnikliwa obserwacja, aby móc stwierdzić, które
aktywności dziecko preferuje, a które pomija, i zaproponować mu atrakcyjne zajęcia
w tym obszarze.
Nauczyciele wychowania przedszkolnego mają bardzo szeroki zakres działań
i kompetencji, pasjonują się różnymi obszarami edukacji (np.: plastyką, przyrodą,
teatrem, pedagogiką cyrku), a to stwarza możliwość rozszerzania oferty przedszkola
– dzięki prowadzeniu zajęć (np. popołudniowych) wymiennie w grupach: „ja będę
H
1.5
s. 16
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
prowadzić zajęcia taneczne, koleżanka uzdolniona plastycznie – dodatkowe zajęcia
z tego zakresu w mojej grupie raz w tygodniu”. W ten sposób wzrasta atrakcyjność
zajęć – dzieci czekają na „ciocię od plastyki”, a jej wizyta jest wydarzeniem przełamującym
codzienny schemat.
Stosowanie metod rozwijających i wspomagających twórczy rozwój
Gimnastyka umysłowa (zabawy z treningu twórczości – załącznik nr 10) polega
na stosowaniu rozmaitych technik służących podwyższeniu twórczego potencjału
dzieci i ćwiczeniu umiejętności niezbędnych do twórczego działania. Wiedza teoretyczna
odgrywa tu niewielką rolę. Istniejące techniki można podzielić na kilka
grup ze względu na przedmiot oddziaływania: zdolności poznawcze, motywacja,
przezwyciężanie przeszkód lub sprawności społeczne19.
Jedną z technik twórczego rozwiązywania problemów jest metoda synektyczna
(synektyka – umiejętność posługiwania się analogią w dążeniu do zrozumienia
problemu i wypracowania skutecznego rozwiązania) polegająca na stymulowaniu
wyobraźni twórczej na zajęciach plastycznych20.
Stosowanie metod wspierających aktywność edukacyjną dziecka
Metody te polegają na:
wyzwalaniu i podtrzymywaniu spontanicznej aktywności dzieci – metoda uczenia
się poprzez zabawę i dzięki zabawie;
zachęcaniu do samodzielnego gromadzenia doświadczeń oraz udzielaniu różnorodnego
wsparcia – metoda projektów i metoda projektowania okazji edukacyjnych;
organizowaniu procesu uczenia się dziecka jako sposobu pobudzania zmian rozwojowych
– metoda zadaniowa.
Stwarzanie sytuacji wymagających myślenia twórczego
Nauczyciel powinien:
dostarczać dziecku materiały rozwijające wyobraźnię;
zapewniać materiały, które wzbogacają obrazowość języka dziecka: bajki, baśnie,
legendy;
dać mu czas na twórczą zadumę (nie poganiać: „bo już obiad”, „bo trzeba już
wychodzić”);
zachęcać do utrwalania swoich pomysłów;
nadawać dziecięcym wytworom skończoną formę: oprawić namalowany przez
dziecko obrazek, wyeksponować jego pracę;
pozwolić dziecku inaczej (po „dziecięcemu”) spojrzeć na pewne rzeczy;
chwalić, gdy dziecko przejawia swą indywidualność;
pielęgnować jego oryginalność (unikać np. zajęć plastycznych, w których trzeba
trzymać się jakiegoś modelu) i podkreślać niepowtarzalność każdego jego wytworu;
H
1.5
s. 17
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
zachęcać dziecko do opracowania szczegółów dowolnego wytworu (np. zaproponować
wspólną pracę nad upiększeniem opowiadania lub szczegółowym
wyobrażeniem sobie prostego obiektu);
rozwijać wyższe procesy poznawcze dzięki zajęciom, które wzbogacają wiedzę,
rozwijają rozumienie, zastosowanie, analizę, syntezę i ocenę (np. zajęcia polegające
na wspólnym pieczeniu ciasteczek);
zachęcać do badania i rozwiązywania problemów – zastosowanie metody naukowej:
obserwowania, stawiania hipotez, eksperymentowania i oceniania (nie
zakazujmy, lecz udowodnijmy, dlaczego mówimy: „Nie”).
Realizacja indywidualnych planów pracy z dzieckiem uzdolnionym
Wspomaganie dziecka o szczególnych uzdolnieniach powinno być poprzedzone:
diagnozą wstępną: obserwacją dziecka, analizą jego wytworów, wywiadem z rodzicami
(aby ujednolicić oddziaływania dom – przedszkole), ewentualnie opinią
specjalistów (logopedy, psychologa, lekarza);
opracowaniem planu pracy indywidualnej;
rozmową z rodzicami w celu ujednolicenia oddziaływań wychowawczych.
Nauczyciel w miarę możliwości organizacyjnych może przygotować ofertę działań
dla jednego dziecka lub dla zespołu dzieci o podobnych uzdolnieniach kierunkowych.
Ta druga propozycja wydaje się korzystniejsza: dzieci działające w zespole rozwijają
swoje kompetencje społeczne (jest to częsta trudność dzieci zdolnych).
Plan indywidualnego wspomagania rozwoju dziecka uzdolnionego (lub plan wspomagania
dziecka w zespole) powinien zawierać:
opis objawów świadczących o szczególnych zdolnościach;
określenie rodzaju szczególnych uzdolnień;
ustalenie kierunku oddziaływań;
dobór sposobów postępowania z dzieckiem lub zestawu zajęć pobudzających myślenie
i działanie twórcze, które będą realizowane w formie zabaw, gier, rozmów,
ćwiczeń indywidualnych lub w dobranym zespole;
wskazanie efektów oddziaływań, sformułowanie opinii o rozwoju dziecka i ewentualnie
wniosków do dalszej pracy indywidualnej.
Przykładowy wzór planu pracy indywidualnej z dzieckiem zdolnym przedstawiono
w załączniku nr 11.
Przygotowując „Plan zajęć stymulujących twórczy rozwój” w jednym obszarze,
nie wolno zapomnieć o wspomaganiu obszarów zaburzonych. Dzieci uzdolnione
plastycznie mogą być mniej sprawne ruchowo, a dzieci wybitne w sferze intelektualnej
mogą mieć problemy w kontaktach z rówieśnikami. Przykładowo, dziecku
wykazującemu szczególne uzdolnienia językowe i twórcze można zaproponować
udział w dodatkowych zajęciach teatralnych (np. w domu kultury). Jego plan pracy
indywidualnej mógłby wyglądać tak, jak przedstawiony w tabeli 2. Ten plan nie
wyczerpuje wszystkich możliwości, jednak może być inspiracją do opracowania
metod pracy z dzieckiem zdolnym.
H
1.5
s. 18
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Tabela 2. Przykładowy plan pracy indywidualnej
Miesiąc Działania edukacyjne
Uzyskane
rezultaty
(uwagi)
Wrzesień 1. Zabawa: Ile potrafisz nazwać?
Cel: rozwijanie zdolności zapamiętywania, zachęcenie do
klasyfikowania według kategorii
2. Gra słowna: Niedźwiedź w zoo śpi
Cel: budowanie zasobu słownictwa przez kończenie
zdania wyrazem na określoną literę
3. Wymyślanie krótkich opowiadań – prezentowanie ich
dzieciom w formie samodzielnie zilustrowanej książeczki
Październik 1. Zabawa: Ile znasz słów, którymi można opisać np.
sposób poruszania się węża?
Cel: wzbogacanie słownictwa, dostrzeganie bogactwa
słów opisujących jedną czynność
2. Gra: Zadaj pytanie
Cel: rozwijanie logicznego myślenia oraz umiejętności
zadawania pytań na zadany temat
3. Moja Książeczka – zachęcanie do wymyślania
opowiadań, ilustrowania ich oraz zapisywania tekstu na
komputerze. Projektowanie okładki
Listopad 1. Zabawa: Wierszyki dla wtajemniczonych
Cel: doskonalenie umiejętności czytania przez wspólne
recytowanie znanych wierszyków oraz zastępowanie
niektórych słów w tekście mówionym napisami
2. Gra: Zabierz rym
3. Zabawa: Kto złapie więcej rymów?
Cel: wyszukiwanie rymów w zestawie kart wyrazowych
4. Poezjowanie z wierszami L.J. Kerna
Cel: dostrzeganie humoru w wierszach, zwrócenie uwagi
na oryginalne pomysły formistyczne zapisu wierszy
L.J. Kerna (ikonograf)
5. Zachęcanie do tworzenia własnych utworów
poetyckich. Zapis: ikonograf. Wspólne wymyślanie formy
zapisu tekstu wiersza (z pomocą nauczyciela)
Grudzień,
styczeń
1. Cykl zajęć: Zabawy metaforą
Cel: rozwijanie wyobraźni, nabywanie umiejętności
indywidualnej interpretacji świata przez konkretyzowanie
metafor, twórcze interpretacje metafor21
H
1.5
s. 19
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Miesiąc Działania edukacyjne
Uzyskane
rezultaty
(uwagi)
Luty,
marzec
1. Cykl zajęć: List do koleżanki
Cel: zastosowanie techniki swobodnych tekstów
C. Freineta jako metody rozwoju zdolności twórczego
myślenia oraz sprawności językowej dziecka;
doskonalenie umiejętności pisania na komputerze;
nawiązanie kontaktów koleżeńskich z dziećmi z innego
przedszkola22
W ramach współpracy z rodzicami należy:
stworzyć ankietę dotyczącą zaobserwowanych przez nich zdolności i zainteresowań
ich dziecka;
zorganizować zajęcia warsztatowe, na których rodzice będą mogli zapoznać się
z teorią inteligencji wielorakich i nauczyć się sposobów rozwijania określonych
zdolności dziecka;
zorganizować dla rodziców i dzieci zajęcia, na których będą prezentowane i ćwiczone
metody rozwijania zdolności twórczych;
przeprowadzić z rodzicami indywidualne rozmowy na temat uzdolnień dziecka.
Styl pedagogiczny preferowany przez nauczyciela sprzyjający twórczemu rozwojowi
dzieci
Prekursorem badań nad rozwijaniem zdolności twórczych w procesie edukacji był
E.P. Torrance (1962)23. Założył on, że dzieci dysponują naturalnym potencjałem twórczym,
który w wyniku niewłaściwych postaw nauczycieli zostaje zahamowany. Dziś
ten pogląd potwierdza wielu psychologów twórczości.
Dziecko ma naturalną potrzebę wyrażania siebie oraz tego, co myśli i czuje. Nie
potrzeba jakiejś niezwykłej strategii, aby go do tego zachęcić. Wystarczy stworzyć
dziecku możliwość uzewnętrzniania tego, co pragnie wyrazić, kiedy odczuwa taką
potrzebę, oraz sytuacje motywacyjne do tego rodzaju aktywności dziecka. Najważniejszym
warunkiem koniecznym do zaistnienia spontanicznej ekspresji twórczej
dziecka jest odpowiedni styl pedagogiczny.
E.P. Torrance uważał, że dzieci nie trzeba uczyć twórczości – wystarczy im nie przeszkadzać24.
Opracował dla nauczycieli system reguł, jak mają pracować z dziećmi,
aby nie hamować ich naturalnych zdolności:
1) Odnoś się z szacunkiem do niezwykłych pytań dziecka. Akceptuj, wyraź podziw
i sympatię. Negatywna reakcja na pytania dzieci redukuje ciekawość poznawczą
i zniechęca do poszukiwania odpowiedzi.
2) Ceń twórcze myślenie. Aprobuj dziecięce pomysły. Pozwól fantazjować.
3) Okazuj dzieciom, że ich pomysły są wartościowe. Poświęć uwagę, porozmawiaj,
omów. Lekceważenie, ignorowanie dziecięcych pomysłów zniechęca do podejmowania
prób.
H
1.5
s. 20
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
4) Unikaj uogólnionych ocen wytworów. Znacznie lepsze rezultaty przynosi używanie
sformułowań: To mi się podoba, bo ..., To można by ulepszyć w ten sposób, żeby ...
Innymi słowy, podawaj dokładne wskazanie, dlaczego pomysł ci się podoba lub
nie, w jaki sposób można go ulepszyć i do jakich skutków może to doprowadzić.
Takie reakcje rozwijają myślenie przyczynowo-skutkowe i pokazują konsekwencje
dziecięcego pomysłu.
5) Kultywuj w grupie atmosferę twórczą. Dzieci powinny wcześnie poznać, że twórcze
pomysły spotykają się z uznaniem i są wykorzystywane przez kolegów.
6) Pozwól dziecku na błądzenie eksperymentalne.
V. Lovenfeld25 wyróżnił trzy rodzaje postaw nauczycielskich:
Postawa podtrzymująco-przyzwalająca. Nauczyciel okazuje zainteresowanie,
stwarza atmosferę zachęcającą do pracy. Postępuje w taki sposób, jak gdyby na
świecie nie było nic ważniejszego niż pomysły, wytwory dziecka.
Postawa autorytatywna. Nauczyciel wytwarza atmosferę napięcia i przymusu.
Dyktuje, daje gotowe wzory i egzekwuje.
Postawa leseferyzmu. „Rób, co chcesz”, czyli postawa przejawiająca się bezczynnością
nauczyciela, brakiem zainteresowania tym, co robią dzieci.
Styl drugi i trzeci powodują zahamowanie dziecięcej aktywności, inicjatywy, samodzielności.
Podtrzymywanie, akceptowanie i pobudzanie sprzyjają rozkwitowi
pomysłowości, budzą poczucie sprawstwa, budują dobrą samoocenę.
Te reguły wynikają ze stwierdzenia: „Twórczy nauczyciel to twórcze dziecko”. Nawet
najlepsze programy nauczania i najlepsze wyposażenie nie uczynią przedszkola
miejscem rozwoju dziecięcych talentów, jeżeli nauczyciele nie zapewnią klimatu
miłości, akceptacji i bezpieczeństwa.
Warto zastanowić się, czy wszelkie nowości metodyczne nastawione na szybkie
i wczesne uczenie się, które wyparły tradycyjne skrzynie skarbów, przebieralnie
i tekturowe pudła, są zgodne z rzeczywistymi potrzebami dziecka? Trzeba pamiętać,
że każde małe dziecko rozwija się jako indywidualność we właściwym dla siebie
tempie. Nauczyciele powinni uczyć się pokory wobec małego dziecka, które – jak
słusznie zauważył J. Korczak – Nie jest kimś, kto kiedyś będzie człowiekiem, ale jest człowiekiem,
który jeszcze jest dzieckiem. Jeżeli dziecku narzuci się tempo wymyślone przez
dorosłych i zapomni, że dziecko uczy się przez doświadczenie, można zmarnować
jakiś wybitny talent.
H
1.5
s. 21
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
2. Literatura, którą warto przeczytać
E. Nęcka, Psychologia twórczości, GWP, Gdańsk 2002
Książka prezentuje współczesny stan teorii i badań w zakresie psychologii twórczości
oraz refleksje autora na ten temat. Podstawowe pojęcia, na których koncentruje
się autor, to: twórczość, kryteria twórczości, struktura procesu twórczego,
społeczny kontekst twórczości, stosowana psychologia twórczości. W książce
opisane są badania nad rozwijaniem zdolności twórczych w trakcie procesu edukacji.
Książka stanowi komplesowe opracowanie tematu. Ma formę podręcznika,
a więc jest przeznaczona głównie dla studentów psychologii i pedagogiki.
E. Nęcka, Trening twórczości, GWP, Gdańsk 2005
Współcześni psychologowie twórczości twierdzą, że kreatywności można się nauczyć.
Trenowanie twórczości jest możliwe pod warunkiem, że myślenie i działanie
twórcze traktuje się tak samo jak wszelkie inne rodzaje aktywności człowieka.
Autor przedstawia techniki stymulacji twórczego myślenia, dzięki którym można
rozwijać własny potencjał twórczy. Głównymi adresatami tej książki są osoby
organizujące treningi, zwłaszcza grupowe, ale można ją również z powodzeniem
wykorzystywać w innych celach, np. w szkole czy przedszkolu.
R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1976
Autorzy w sposób niezwykle ciekawy opisują jedno z najbardziej istotnych zagadnień
współczesności. Świadomie nawiązują do wielkich pedagogów, jak np.:
Rousseau, Declory, Montessori, Freinet. Omawiają pojęcie twórczości, jednocześnie
konkretyzując pedagogikę twórczej aktywności, zwłaszcza w zakresie procesów
wychowania przez sztukę. Liczne przykłady z ich własnej pracy pedagogicznej
sprawiają, że książka ta jest pasjonującą lekturą – czyta się ją po prostu jednym
tchem. Warto zwrócić uwagę, że autorzy przypisują szczególnie istotne znaczenie
wychowaniu w domu rodzinnym, dlatego pozycję tę można również polecić
rodzicom.
J.W. Eby, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP,
Warszawa 1998
Książka stanowi przegląd zagadnień związanych z psychologią i pedagogiką
twórczości. Autorki w sposób zwięzły i czytelny przedstawiają zagadnienia kształcenia
uczniów zdolnych, biologiczne i psychospołeczne aspekty uzdolnień oraz
poglądy na naturę twórczości. Prezentują swoje własne doświadczenia i wyniki
badań, a także odwołują się do wyników badań uznanych psychologów. Proponują
ciekawe rozwiązania organizacyjne edukacji do twórczości.
H
1.5
s. 22
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
M. Partyka, Dzieci zdolne, CMPP, Warszawa 2000
To jedna z kilku książeczek z serii „One są wśród nas”, która przybliża nauczycielom,
rodzicom i uczniom specyficzne problemy funkcjonowania dzieci uzdolnionych.
Autorka wskazuje kierunki działania i podaje sposoby wspierania takich
młodych ludzi. Pozycja zawiera wykaz instytucji oświatowych działających na
rzecz dzieci uzdolnionych.
Bibliografia
1) E. Nęcka, Psychologia twórczości, GWP, Gdańsk 2002.
2) E. Nęcka, Trening twórczości. Podręcznik metodyczny, UJ, Kraków 1989.
3) R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1976.
4) J.W. Eby, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa
1998.
5) M. Partyka, Dzieci zdolne, CMPP, Warszawa 2000.
6) W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze. Eksperymentalne badania stymulowania
rozwoju zdolności twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej, UMK, Toruń
1994.
7) U. Kra, Kreatywność w każdym z nas, „Świat Nauki” – wyd. spec. UMYSŁ, 2005,
nr 16.
8) Szkice z teorii twórczości i motywacji, red. T. Kocowski, SAWW, Kraków 1991.
9) V. Lovenfeld, W.L. Briain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, PWN, Warszawa
1977.
10) H. Krauze-Sikorska, Edukacja przez sztukę. O edukacyjnych wartościach artystycznej
twórczości dziecka, UAM, Poznań 2006.
11) L. Niebrzydowski, Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych, „Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze”, 1994, nr 9.
12) S. Popek, Twórczość w procesie rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży, UMCS, Lublin
1982.
H
1.5
s. 23
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Przypisy
1 Za: E. Nęcka, Psychologia twórczości, GWP, Gdańsk 2002.
2 Tamże.
3 S. Popek, Twórczość w procesie rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży, UMCS, Lublin
1982.
4 E. Nęcka, dz. cyt.
5 Szkice z teorii twórczości i motywacji, red. T. Kocowski, SAWW, Kraków 1991.
6 W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze: eksperymentalne badania stymulowania rozwoju zdolności
twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej, UMK, Toruń 1994.
7 J.P. Guilford, Natura inteligencji człowieka, PWN, Warszawa 1978.
8 Za: J.W. Eby, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998.
9 U. Kra, Kreatywność w każdym z nas, „Świat Nauki” – wyd. spec. UMYSŁ, 2005, nr 16.
10 Za: J.W. Eby, J.F. Smutny, dz. cyt.
11 Za: J.W. Eby, J.F. Smutny, dz. cyt.
12 Za: J.W. Eby, J.F. Smutny, dz. cyt.
13 Za: J.W. Eby, J.F. Smutny, dz. cyt.
14 Patrz: J.W. Eby, J.F. Smutny, dz. cyt.
15 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego.
16 L. Niebrzydowski, Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”,
1994, nr 9.
17 R. Fulghum, Wszystkiego, co naprawdę trzeba wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu, Novum, Warszawa
1991.
18 U. Żyżyńska, Zabawy twórcze, „Biuletyn Nauczycieli Wychowania Przedszkolnego”, maj’2002,
nr 1, wydawnictwo bezpłatne, finansowane przez Wydział Oświaty i Wychowania Dzielnicy
Warszawa-Mokotów.
19 E. Nęcka, Trening twórczości. Podręcznik metodyczny, UJ, Kraków 1989.
20 W. Limont, dz. cyt.
21 Patrz też: A. Porębska, Metaforyczny sposób komunikacji jako metoda w nauczaniu i wychowaniu
dzieci, „Edukacja w przedszkolu”, Raabe 1999.
22 Patrz też: W. Frankiewicz, Technika swobodnych tekstów jako metoda kształcenia myślenia twórczego,
WSiP, Warszawa 1983.
23 W. Limont, dz. cyt.
24 W. Limont, dz. cyt.
25 V. Lovenfeld, W.L. Briain,Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, PWN, Warszawa 1977.
H
1.5
s. 24
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Szkolenie
3. Cele do realizacji
O sukcesie szkolenia będzie można powiedzieć, jeżeli nauczyciele po jego ukończeniu
będą:
rozumieli, jaki wpływ na rozwijanie postawy twórczej dziecka ma styl pedagogiczny;
umieli rozpoznać dziecko zdolne w grupie i przygotować dla niego program
wspomagania.
4. Metody, które można wykorzystać,
by osiągnąć cele
Szkolenie może zawierać:
elementy treningu twórczości,
wykład,
praktyczne ćwiczenia.
5. Jak zorganizować szkolenie
Zaproponuj nauczycielom aktywną formę warsztatów – których celem jest podwyższenie
twórczego potencjału grupy oraz poszczególnych jej członków (elementy
treningu twórczości) – przeplatanych krótkimi wykładami.
O czym musisz pamiętać przed rozpoczęciem zajęć
Przygotuj miejsce do ekspozycji wypracowanych przez nauczycieli (w grupie lub
w mniejszych zespołach) materiałów, aby podczas ich omawiania wszyscy mogli
zapoznać się z ich treścią.
Pamiętaj, aby stworzyć klimat twórczej pracy. Zapoznaj uczestników z zasadami
pracy twórczej jednostki i zespołu. Należą do nich:
zasada odroczonego wartościowania – człowiek ma naturalną tendencję do
natychmiastowego oceniania tego, co stworzy, jednak aby powstało coś nowego
i cennego, ocena musi zostać odroczona (dopiero po upływie pewnego czasu
wybiera się dobre pomysły i ocenia je);
H
1.5
s. 25
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
zasada racjonalnej irracjonalności – w trakcie pracy wskazane jest swobodne
korzystanie z intuicji, przeczuć, spekulacji myślowych, uczuć oraz osobistych,
racjonalnie nieuzasadnionych preferencji;
zasada kompetentnej niekompetencji – każdy może rozwiązywać nawet takie
problemy, na których się nie zna, ale pod warunkiem, że na poszczególnych etapach
pracy zostanie zapewniona kontrola specjalisty;
zasada ludyczności – praca twórcza powinna przebiegać w klimacie humoru
i zabawy;
zasada aktualności – w trakcie pracy twórczej liczy się „tu i teraz”, dlatego dobrze
jest na chwilę zapomnieć o ograniczeniach i wymaganiach świata zewnętrznego
– takie podejście tworzy szansę dla wyobraźni, chociaż może być również źródłem
nierealistycznych pomysłów;
zasada różnorodności – liczy się to, aby wytwarzać dużą liczbę różnorodnych
pomysłów – bez względu na to, czy wszystkie okażą się przydatne.
Podczas zajęć rozplanuj przestrzeń tak, aby każdy z uczestników mógł widzieć prezentowane
przez ciebie materiały. Ten warunek spełnia np. układ miejsc siedzących
w kształcie litery U.
Czas szkolenia
Czas szkolenia nie powinien przekroczyć 5 godzin dydaktycznych. Zaplanuj 15-,
20-minutową przerwę na kawę lub herbatę.
Potrzebne materiały
Przygotuj:
kartki A4,
dokumenty diagnozy wybranych dzieci z każdej grupy,
małe karteczki,
3–4 arkusze papieru formatu A0,
flamastry, długopisy.
H
1.5
s. 26
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
6. Szczegółowy scenariusz szkolenia
Lp. Kolejne działania Pomoce dydaktyczne Czas Uwagi
1 Powitanie. Przedstawienie tematu i celów szkolenia oraz
przypomnienie zasad pracy w grupie
Załączniki nr 1–2 10 min
2 „Czuję się jak ...” – ćwiczenie wprowadzające (ćwiczenie nr 1) 10 min
3 „Łańcuch skojarzeń”, „Lista atrybutów”, „Bezludna wyspa”
– ćwiczenia z treningu twórczości (ćwiczenie nr 2)
Kartki A4
Flamaster
Zestaw zabaw twórczych – załącznik
nr 10
20 min
4 „Twórczość to ...” – burza mózgów, ćwiczenie warsztatowe
(ćwiczenie nr 3)
Arkusz A0
Flamaster
10 min
5 „Co by tu zrobić, żeby ..., czyli konstruktywna krytyka” –
ćwiczenie warsztatowe (ćwiczenie nr 4)
Plakat – arkusz A0 z ćwiczenia nr 3
Flamaster
20 min
6 „Twórczość – uporządkowanie podstawowych pojęć” – wykład Plansze – załączniki nr 3–5 20 min
7 „Dziecko zdolne” – wykład Plansze – załączniki nr 6–9 20 min
8 „Lista atrybutów” – ćwiczenie warsztatowe (ćwiczenie nr 5) Arkusz A0
Flamaster
15 min
9 „Zapoznanie z zasadami pracy z dzieckiem zdolnym” – wykład 20 min
10 Przerwa 15 min
11 „Analiza przypadku” – ćwiczenie warsztatowe (ćwiczenie nr 6) Dokumenty diagnozy wybranych dzieci
z każdej grupy
20 min praca
w parach
12 „Plan pracy indywidualnej dla dziecka o szczególnych
uzdolnieniach” – symulacja prac konstrukcyjnych, ćwiczenie
warsztatowe (ćwiczenie nr 7)
Kartki A4
Długopisy
Załącznik nr 11
45 min praca
w parach
13 Podsumowanie 5 min
H
1.5
s. 27
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
7. Opis ćwiczeń warsztatowych realizowanych
podczas szkolenia
1) Powitanie, przedstawienie tematu i celów szkolenia oraz przypomnienie zasad
pracy w grupie (załączniki nr 1–2)
2) Ćwiczenie nr 1: „Czuję się jak ...”
Ćwiczenie jest oparte na propozycjach z Treningu twórczości E. Nęcki1 i ma na celu
stworzenie w grupie klimatu sprzyjającego twórczemu myśleniu.
Metoda: trening twórczości „Czuję się jak ...”; czas: 10 min.
Opis metody: W tym ćwiczeniu każdy uczestnik oddaje swój aktualny stan psychiczny
za pomocą metafory, np.: Czuję się jak stare drzewo pozbawione liści. Należy unikać
prostych określeń przymiotnikowych lub przysłówkowych (np.: Czuję się wspaniale),
zwłaszcza tych ogólnikowych.
3) Ćwiczenie nr 2: „Łańcuch skojarzeń”, „Lista atrybutów”, „Bezludna wyspa”
Te ćwiczenia z treningu twórczości mają na celu podwyższenie twórczego potencjału
grupy i poszczególnych jej członków, a także przetrenowanie metod symulacji twórczego
myślenia, które później można wykorzystać w pracy z wychowankami.
Metoda: trening twórczości; czas: 20 min. Opis ćwiczeń oraz sposób ich przeprowadzenia
zawiera załącznik nr 10.
W Krakowie na przełomie lat 1983/1984 przeprowadzono ciekawy eksperyment: Trening
twórczości jako forma kształcenia nauczycieli wychowania przedszkolnego2. Jego celem
było wypróbowanie skuteczności tzw. treningu myślenia twórczego jako jednej z metod
kształcenia nauczycieli. Efektem treningu było: lepsze poznanie siebie i innych,
wzrost kompetencji nauczycieli w zakresie rozwiązywania zadań wymagających
pomysłowości i wyobraźni, stosowanie poznanych technik w pracy z dziećmi.
4) Ćwiczenie nr 3: „Twórczość to ...”
Ćwiczenie ma na celu wprowadzenie do tematu oraz wzbudzenie zainteresowania
uczestników szkolenia.
Każde posiedzenie rady pedagogicznej można rozpoczynać od trzech dowolnie
wybranych ćwiczeń z treningu twórczości.
Uwaga!
H
1.5
s. 28
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Metody: trening grupowy, burza mózgów; czas: 10 min; materiały: arkusz formatu
A0, flamaster.
Opis ćwiczenia: Przedmiotem burzy mózgów jest słowo „twórczość”. Uczestnicy
muszą podać jak najwięcej definicji tego pojęcia. Prowadzący zapisuje je na dużym
arkuszu.
5) Ćwiczenie nr 4: „Co by tu zrobić, żeby ...”
Celem ćwiczenia jest nabycie praktycznych umiejętności w ocenianiu konstruktywnym.
Metoda: trening grupowy „Co by tu zrobić, żeby ...” (konstruktywna krytyka); czas:
20 min; materiały: plakat z definicjami z ćwiczenia nr 3.
Opis ćwiczenia: Jedną z zasad stymulowania twórczego myślenia jest niekrytykowanie
pomysłów, jednak konsekwentne stosowanie się do tej zasady może prowadzić do unikania
dyskusji. Ćwiczenie polega na właściwym wykorzystaniu siły twórczej tkwiącej we
właściwie stosowanej krytyce. Myślenie krytyczne jest bowiem niezbędne w twórczości
– chodzi tylko o to, aby pomogło, a nie przeszkadzało w wymyślaniu nowych idei.
Z listy definicji „twórczości” zaproponowanych podczas wykonywania ćwiczenia nr 3
można wybrać jedną definicję i poddać ją krytyce (konieczna jest zgoda autora pomysłu).
Najpierw nauczyciele powinni wypowiedzieć na głos trzy powody, dla których
dany pomysł wydaje się im pożyteczny i wartościowy, a następnie jeden najważniejszy
powód przeciw temu pomysłowi i wyrazić swoje zastrzeżenia w formie: Co by tu
zrobić, żeby ... (jak zmodyfikować pomysł, aby nie zawierał wad). W ćwiczeniu chodzi
o to, aby sformułować krytykę w słowach skłaniających do refleksji nad sposobami
usunięcia wad lub ulepszeniem danego rozwiązania (przekształcanie energii, która
zwykle niszczy nowe pomysły, w energię, która jest w stanie dalej je rozwijać).
Osoba prowadząca przedstawia główne cele oraz przykład proponowanej techniki,
a następnie nauczyciele wykonują praktyczne ćwiczenia.
Zaproponuj (pomysł jest hipotetyczny) wydłużenie czasu pracy przedszkola
do godziny 20.00. Pomysł można skrytykować następująco:
Krok 1. Podoba mi się ta myśl, bo … (należy wymienić trzy powody, dla których
pomysł wydaje się wartościowy): rodzice teraz długo pracują, nie musieliby płacić
opiekunkom, mogliby odpocząć po pracy.
Krok 2. Ale (należy wybrać jeden powód, dla którego pomysł może się nie podobać):
brak kontaktu z rodzicami może źle wpłynąć na rozwój emocjonalny dzieci.
Krok 3. Co by tu zrobić, żeby dzieci nie straciły kontaktu z rodzicami (należy wyrazić
zastrzeżenie w formie konstruktywnej: co można zrobić, aby pomysł nie
zawierał wad).
Przykład
H
1.5
s. 29
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
6) Twórczość, uporządkowanie podstawowych pojęć – wykład ilustrowany planszami
(załączniki nr 3–5)
7) Dziecko zdolne – wykład ilustrowany planszami (załączniki nr 6–9)
8) Ćwiczenie nr 5: „Lista atrybutów”
Ćwiczenie ma na celu rozwijanie zdolności twórczych uczestników (uczy abstrahowania)
oraz uporządkowanie i utrwalenie zagadnień związanych z pojęciem
„dziecko zdolne”.
Metoda: trening grupowy „Lista atrybutów”; czas: 15 min; materiały: arkusz A0,
flamaster.
Opis ćwiczenia: Zasada „listy atrybutów” polega na wyróżnieniu wszystkich cech
badanego obiektu (tu: dziecka zdolnego), począwszy od cech koniecznych i definiujących,
aż po niekonieczne, przypadkowe i zbędne. Ćwiczenie należy przeprowadzić
według schematu: uczestnicy szkolenia uzupełniają, aż do wyczerpania pomysłów,
zdanie: Dziecko zdolne jest ..., przy czym mogą używać tylko przymiotników. Propozycje
są zapisywane na plakacie, który następnie będzie wykorzystany w ćwiczeniu
nr 6 (pkt 11) polegającym na nominowaniu dziecka zdolnego w grupie.
9) „Zapoznanie z zasadami pracy z dzieckiem zdolnym” – wykład
10) Przerwa
11) Ćwiczenie nr 6: „Analiza przypadku”
Ćwiczenie ma na celu zidentyfikowanie – za pomocą rzeczywistych narzędzi diagnozy
– dziecka zdolnego w grupie.
Metoda: analiza przypadku, analiza dokumentów; czas: 20 min; materiały: arkusze
obserwacji wszystkich dzieci z każdej grupy, portfolia z wytworami dzieci.
Krok 4. Zamiast odrzucić proponowane rozwiązanie (np.: To niemożliwe. Rodzice
muszą dłużej przebywać ze swoimi dziećmi), należy zapytać: Co należy zrobić, aby
pomysł nie wymagał odrzucenia, a jednocześnie zapobiec jego negatywnym skutkom?
Propozycja: Rodzice będą mogli odbierać dziecko później najwyżej dwa razy w tygodniu
itp.
Następnie w parach nauczycielki poddają konstruktywnej krytyce pomysł zaczerpnięty
z codziennego życia, np.: Dzieci w przedszkolu nie powinny leżakować.
Później następuje zmiana ról. Po przećwiczeniu w parach można – z wykorzystaniem
opracowanych wcześniej definicji „twórczości” – utrwalić zasady
konstruktywnej oceny na forum całej grupy.
H
1.5
s. 30
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Opis ćwiczenia: Nauczycielki opiekujące się poszczególnymi grupami dzieci analizują
dokumenty dotyczące diagnozy tych dzieci i ustalają, które z nich ma cechy dziecka
zdolnego. Na podstawie wiadomości z wykładu (załączniki nr 6–9) oraz plakatu
z ćwiczenia nr 5 określają obszar szczególnych zdolności dziecka.
12) Ćwiczenie nr 7: „Plan pracy indywidualnej dla dziecka o szczególnych uzdolnieniach”
Ćwiczenie polega na symulacji prac nad tworzeniem indywidualnego planu pracy
z dzieckiem zdolnym nominowanym podczas poprzedniego ćwiczenia.
Metoda: ćwiczenia praktyczne; czas: 45 min; materiały: kartki A4, długopisy.
Opis ćwiczenia: Nauczycielki (w parach) tworzą plan pracy dla wytypowanego
przez siebie dziecka według wzoru załączonego w materiałach (załącznik nr 11).
Po zakończeniu pracy wspólnie analizują opracowane materiały.
13) Podsumowanie
Przypisy
1 E. Nęcka, Trening twórczości. Podręcznik metodyczny, UJ, Kraków 1989.
2 E. Nęcka, D. Gawle, T. Wandas, Trening twórczości jako forma kształcenia nauczycieli wychowania
przedszkolnego, „Wychowanie w przedszkolu”, 1985, nr 2–3.
H
1.5
s. 31
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
8. Materiały do przeprowadzenia szkolenia
8.1. Plansze prezentacyjne dla uczestników i prowadzących zajęcia
Plansze zostały opracowane w dwóch rodzajach:
czarno-białe plansze z przeznaczeniem dla dyrektora przedszkola, czyli osoby
prowadzącej zajęcia (P) – jako podpowiedź;
kolorowe plansze przeznaczone dla uczestników szkolenia – nauczycieli (N),
do pracy warsztatowej.
Załącznik nr 1 P – Temat i cel ogólny szkolenia
Załącznik nr 1 N – Temat i cel ogólny szkolenia
Załącznik nr 2 P – Cele szczegółowe szkolenia
Załącznik nr 2 N – Cele szczegółowe szkolenia
Załącznik nr 3 P – Twórczość – podstawowe pojęcia
Załącznik nr 3 N – Twórczość – podstawowe pojęcia
Załącznik nr 4 P – Myślenie twórcze – podstawowe pojęcia
Załącznik nr 4 N – Myślenie twórcze – podstawowe pojęcia
Załącznik nr 5 P – Teoria inteligencji wielorakich
Załącznik nr 5 N – Teoria inteligencji wielorakich
Załącznik nr 6 P – Rodzaje zdolności
Załącznik nr 6 N – Rodzaje zdolności
Załącznik nr 7 P – Charakterystyka dziecka zdolnego
Załącznik nr 7 N – Charakterystyka dziecka zdolnego
Załącznik nr 8 P – Zachowania świadczące o indywidualności dziecka
Załącznik nr 8 N – Zachowania świadczące o indywidualności dziecka
Załącznik nr 9 P – Klasyfikacja zdolności dzieci w grupie
Załącznik nr 9 N – Klasyfikacja zdolności dzieci w grupie
8.2. Materiały dla uczestników
Załącznik nr 10 – Propozycje zabaw opracowane na podstawie treningu twórczości
Załącznik nr 11 – Przykładowy wzór planu pracy indywidualnej z dzieckiem zdolnym
Materiały do prezentacji (załączniki nr 1–11) – w wersji papierowej i elektronicznej
znajdują się w publikacji Rady pedagogiczne w przedszkolu.
Materiały do organizowania i prowadzenia rad, Wydawnictwo Raabe,
Warszawa 2005–2007).__