2. Historyczny zarys rozwoju środków i metod pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych.

I. Starożytność

• Na kształtowanie się idei pokojowego rozw. sporów mnr. miały wpływ przede wszystkim krwawe i tragiczne w skutkach wojny, do których w tych czasach dochodziło stosunkowo często.

• Pierwsze metody pokojowego rozw. sporów pojawiły się wraz z powstawaniem państw oraz występowaniem walk między nimi. Miały one być alternatywą dla wyniszczających w skutkach wojen.

Były to przede wszystkim rokowania i rozjemstwo. duża rola posłów – nietykalność ( wg norm zwyczajowych); drogą rokowań zawierano traktaty ws. żeglugi, handlu, pokoju czy zawieszenia broni.

• Starożytne Indie – kodeks prawny Manu: zapobieganie wojnom i utrwalanie pokoju to gł. zadania posłów i dyplomacji. Sporne kwestię między państwami powinno się załatwiać sposobami pokojowymi, zwłaszcza poprzez rokowania dypl.

• Starożytna Grecja – duża rola układów, umów. Ściśle określona forma rokowań. Spory wynikłe na podstawie nieprzestrzegania traktatów oddawano do rozpatrzenia komisji rozjemczej. Komisja mogła nałożyć na winowajcę kary w grzywny na rzecz danej świątyni, a w razie niedostosowania się do wyroku, istniała możliwość użycia siły, włącznie z wypowiedzeniem świętej wojny.

- Wojna traktowana jako ostateczność.

- Niektóre traktaty mogły zawierać klauzule dot. pokojowego załatwiania sporów przy pomocy arbitrażu.

- Pojawia się idea konferencji międzynarodowej służącej rokowaniom i konsultacjom, m.in. w celu zapewnienia pokoju (np. Perykles, 448 r. p.n.e. – projekt panhelleńskiego kongresu pokojowego).

- Instytucja pojedynków jako forma rozstrzygania sporów, także międzypaństwowych.

• Starożytny Rzym – duża liczba wojen, brak wiary w pokojowe rozstrzyganie sporów.

- Kolegium kapłańskie fecjałów odpowiedzialne za regulowanie sporów między plemionami i ich związkami oraz ochronę układów mnr. Kompetencje w zakresie formalnego wypowiadania wojny i zawierania pokoju.

- Urząd tzw. rekuperatorów (wybieranych sędziów rozpatrujących spory natury materialnej między Rzymianami a sąsiednimi miastami i plemionami; coś na rodzaj sądu polubownego).

- Prowadzono liczne rokowania i podpisywano traktaty.

- Rzym podejmował się również pośrednictwa w sporach między państwami ościennymi.

- Senat rzymski występował czasem w roli arbitra w sporach między ościennymi ludami.

- Cyceron: podział na wojny sprawiedliwe (odparcie napadu lub ukaranie za krzywdę, walka o pokojowe życie bez krzywd) i niesprawiedliwe.

II. Średniowiecze

• Niezliczona ilość wojen; wojna najczęstszym sposobem rozwiązywania konfliktów.

• Brak zasadniczego rozdziału prawa prywatnego i publicznego, przez co stosowano prawo cywilne do rozwiązywania konfliktów między państwowych.

• Ważna rola Kościoła rzymskokatolickiego. Dążono do wyeliminowania „wojen prywatnych” między panami feudalnymi, przez które cierpiały interesy Kościoła. Praktyka Treuga Dei ( „rozejm boży”) czyli religijny zakaz prowadzenia wojen w niektóre dni tygodnia, w okresie świąt kościelnych i postów, pod groźbą klątwy kościelnej.

• Idee pokojowe w rozprawach naukowych (P. Dubois, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu)

• Dogmaty Kościoła były zarazem aksjomatami politycznymi. Sobory kościelne stanowiły forum dla załatwiania sporów między państwami, a niektórzy papierze pełnili rolę arbitrów lub prowadzili działalność pojednawczą.

• Pod koniec epoki, wraz z rozwojem miast i handlu, wzrosło zainteresowanie utrzymywaniem pokojowych stosunków, a później stosowania pokojowych metod rozwiązywania sporów przy pomocy rokowań, pośrednictwa i arbitrażu. Niektóre umowy wykluczały możliwość stosowania siły w sporach.

III. XVI – XIX w.

• Liczne konferencje i kongresy pokojowe (np. westfalski) sprzyjają idei tworzenia specjalnych organizacji w celu zapewnienia pokoju („wieczysty pokój”).

- Projekt doradcy fr. Króla Henryka IV, Maksymiliana Sully’ego – tzw. „Wielki Plan”. Przewidywał utworzenie federacji europejskiej, zakładając podział Europy na 6 monarchii dziedzicznych, 5 monarchii elekcyjnych i 5 republik. Na czele miała stanąć tzw. rada generalna składająca się z przedstawicieli wszystkich państw. Jej zadaniem byłoby pilnowanie pokoju oraz przy pomocy sądu rozjemczego rozstrzyganie sporów między państwami. Wojny dopuszczalne jedynie przeciw zewnętrznemu wrogowi, tj. niewiernym.

- Jan Amos Komensky – czeski reformator, potępiał wojny, opowiadał się za utworzeniem soboru rozjemczego dla rozpatrywania sporów między świeckimi władcami a duchownymi. Zwolennik tworzenia instytucji mających strzec „wieczystego pokoju”, takich jak trybunały, zgromadzenia.

- Francuz Emmeryk Cruce – pomysł utworzenia stałego kongresu rozpatrującego spory pomiędzy państwami, wydającego wiążące decyzje. Brał tu pod uwagę również państwa niechrześcijańskie.

Nawoływał on także do tolerancji religijnej.

- Hugo Grocjusz – Prawo obowiązuje tak w czasach pokoju, jak i wojny. Wojna powinna być podejmowana tylko w celu przywrócenia sprawiedliwości. Opowiadała się za wyrzeczeniem się wojny jako środka załatwiana sporów. Proponował utworzenie międzynarodowego trybunału rozjemczego w formie zebrać władców chrześcijańskich.

• Okres rewolucji francuskiej – pojawiły się idee wojny sprawiedliwej, za które uważane tylko wojny obronne.

- Projekt Deklaracji prawa międzynarodowego z 1795 r. był wyrazem ugruntowania się postępowych zasad prawa międzynarodowego, m.in.: prawo narodów do suwerenności, równouprawnienia, nienaruszalności ich terytorium, dochowywania zaciągniętych zobowiązań, nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Według Deklaracji naród może odwołać się do wojny jedynie w celu obrony swojej suwerenności, wolności i posiadania.

• Koniec XVIII w. to renesans arbitrażu. Umowy z tego okresu często zawierają klauzule arbitrażowe. Powstające w XIX w. pierwsze organizacje międzynarodowe zaczęły przyjmować stała procedurę arbitrażową do rozstrzygania sporów pomiędzy członkami (Powszechny Związek Pocztowy w 1874 r.)

• Liczne spory na tle spłaty długów – argentyński prawnik Calvo ogłosił zasadę, że państwo wierzyciel nie ma prawa uciekania się do przemocy w celu ściągnięcia pożyczki. Zasady te zostały poparte przez argentyńskiego polityka Drago (tzw. doktryna Calvo-Drago) i zostały potwierdzone w II Konwencji Haskiej z 1907 r. (zw. Konwencją Portera) w sprawie ograniczenia użycia siły celem ściągania długów zawarowanych umową.

• Kongres Paryski z 1856 r. kończący wojnę krymską, zalecił korzystanie z pośrednictwach w sporach.

• II poł. XIX w. – coraz częstsze klauzule dot. pokojowego załatwiania sporów w traktatach. Pierwsze próby rozwijania norm w celu ograniczenia niehumanitarnych środków wojennych.

IV. Konwencje haskie o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych.

• Niszczycielski charakter wojen zmusił państwa do podjęci a działań w celu poszukiwania pokojowych dróg rozwiązywania sporów. I i II Konwencja haska o załatwianiu sporów międzynarodowych, odpowiednio z 1899 i 1907 r.

• Nie wprowadziły one zakazu użycia siły i jej groźby, ani obowiązku pokojowego rozstrzygania sporów. Dokonały jednak pożytecznych kodyfikacji w dziedzinach prawa wojennego i neutralności oraz w zakresie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych.

- I Konwencja haska (1899) doprowadziła do skodyfikowania zasad dot. wielu środków pokojowego załatwiania sporów. Utworzono Stały Trybunał Rozjemczy z siedzibą w Hadze.

- Na II konferencji haskiej (1907) powołana została specjalna komisja (I komisja), której celem było uzupełnienie konwencji z 1899r., rozpracowanie sprawy komisji badań oraz opracowanie statusu Międzynarodowego Trybunały Łupów.

- Odrzucono propozycję obowiązku arbitrażu dokonywanego przez Stały Trybunał Rozjemczy. Procedura arbitrażowa ma charakter fakultatywny.

- Konwencja z 1907 zastąpiła tą z 1899 r. i tak jak poprzednia regulowała jedynie stosowania dobrych usług, pośrednictwa, komisji badań i rozjemstwa.

- Konwencje miały charakter fakultatywny i obowiązywały wyłącznie pomiędzy stronami.

V. Przed I WŚ

• W 1907 r. powołano Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości . Sygnatariusze zobowiązali się przekazywać mu wszystkie spory. Był to Trybunał Stały, którego jurysdykcja miała charakter obligatoryjny. Działał do 1918 r.

VI. Okres Ligi Narodów

• Koniec I WŚ

- Pierwszy akt prawnomiędzynarodowy rządu radzieckiego – Dekret o pokoju z 28 listopada 1917 r. Potępia on wojnę imperialistyczną i głosiło gotowość ZSRR do rozpoczęcia jawnych rokowań o zawarcie pokoju. Wskazywał też na rolę proletariatu w drodze do pokoju.

- 14 punktów Willsona i idea światowej organizacji –Ligi Narodów, mającej stać na straży pokoju.

• Pakt Ligi Narodów

- Powołana 1919 r. Próba oparcia bezpieczeństwa międzynarodowego na zasadzie bezp. zbiorowego. Ograniczył możliwość rozstrzygania sporów przy pomocy siły, lecz nie wykluczył wojny, która w określonych przypadkach nadal stanowiła jedną z dozwolonych możliwości.

Pierwszy mechanizm pokojowego rozstrzygania sporów w postaci Rady i Zgromadzenia Ligi Narodów, jednocześnie przewidując zakaz sankcji przeciwko państwu, które naruszy postanowienia Paktu. Członkowie mieli przekazywać wszelkie spory wynikłe między nimi pod arbitraż, do sądu lub Rady.

- Nacisk na bezpośrednie rokowania dyplomatyczne i drogę rozjemczą i sądową w sporach.

- art. 14 powierzył Radzi Ligi przygotowanie projektu Stałego Trybunały Sprawiedliwości Międzynarodowej, którego celem byłoby rozpatrywanie wszystkich sporów o charakterze międzynarodowym. Powstał 1922 r., siedziba w Hadze. Był organem ściśle rządowym i działał stale.

• Protokół Genewski w sprawie pokojowego załatwiania sporów z 1924 r.

- kwalifikował wojnę napastniczą jako przestępstwo mnr. Miał wspomagać Ligę Narodów. Przewidywał postępowanie sądowe i arbitrażowe oraz ustanowienie Trybunału Arbitrażowego. Zobowiązywał sygnatariuszy do uznania ipso facto jurysdykcji Stałego Tryb. Spr. Mnr.

• Deklaracja Ligi Narodów o agresywnych wojnach z 1927 r.

- wojna agresywna nie powinna stanowić środka załatwiania sporów i stanowi ona przestępstwo. Wojna agresywna jest zakazana, a do rozwiązywania sporów powinny być używane wszelkie pokojowe środki załatwiania sporów.

• VI Konferencja panamerykańska w Hawanie w 1928 r.

- wojnę agresywną uznano za zbrodnię międzynarodową przeciwko rodzajowi ludzkiemu. Każda agresja jest bezprawna, a do załatwiania konfliktów należy stosować wszelkie pokojowe środki.

• Pakt Paryski z 1928 r.

- zw. Paktem Brianda-Kelloga lub traktatem o wyrzeczeniu się wojny

- traktat formalnie eliminował prawo do wojny (ius ad bellum) a państwa strony oświadczyły, iż potępiają uciekanie się do wojny w celu załatwiania sporów i wyrzekają się jej jako narzędzi a polityki.

Rozstrzyganie sporów powinno być osiągane zawsze tylko za pomocą środków pokojowych. Słabość stanowił brak jakichkolwiek sankcji.

- Protokół Moskiewski (1929) - wydany przez ZSRR, zobowiązujący republiki radzieckie, będące stronami Protokołu do niezwłocznego wprowadzenia w życie postanowień Traktatu Paryskiego.

• Akt Generalny w sprawie pokojowego załatwiania sporów z 1928 r.

- opracowany w 1927 r. przez Komitet Przygotowawczy Konferencji Rozbrojeniowej w Genewie obejmuje 3 środki pokojowego rozwiązywania sporów: koncyliację, postepowanie sądowe i rozjemstwo odnowiony w 1949 r.

VII. Po II WŚ

• Deklaracja Moskiewska z 1943 r. – wskazuje na konieczność szybkiego utworzenia ogólnej organizacji międzynarodowej, odpowiadającej za utrzymanie pokoju międzynarodowego i bezpieczeństwa.

• 1945 r. – podpisano Kartę NZ. Podstawowym zadaniem ONZ jest utrzymywanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, m.in. dzięki załatwianiu przy pomocy pokojowych środków sporów i sytuacji mogących doprowadzić do naruszenia pokoju.

- Karta wyeliminowała ostatecznie wojnę jako sposób załatwiania sporów międzynarodowych, stwierdzając, że w stosunkach z innymi państwami członkowie ONZ nie mają prawa stosować groźby użycia siła bądź samej siły. Obowiązek nieuciekania się do stosowania siły i nakaz pokojowego załatwiania wszystkich sporów rozciąga się też na państwa nieczłonkowskie.

• Stosowanie mechanizmów pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych

- 1975 r. – Akt Końcowy KBWE – potwierdził podstawowe zasady obowiązujące przy pokojowym załatwianiu sporów.

- większość traktatów wielostronnych okresu powojennego zawiera postanowienia o pokojowym załatwianiu sporów, np. przepisy w formie dodatkowych protokołów o fakultatywnym załatwianiu sporów zostały załączone do Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. oraz Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r.

- 1970 r. – Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło deklarację zasad prawa międzynarodowego dot. przyjaznych stosunków i współpracy zgodnie z Kartą NZ. Deklaracja przypomina o obowiązku państw regulowania sporów środkami pokojowymi.