RODZAJE STOSUNKÓW PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ

1. Neutralność światopoglądowa państwa – model relacji między państwem a światopoglądem, w szczególności zaś religią, a także doktryna polityczno-prawna opierająca się na postulacie oddzielenia kwestii wyznaniowych od władzy świeckiej.
   Jej genezy należy szukać w hasłach rewolucji francuskiej 1789 roku, kiedy to po raz pierwszy w nowożytnych dziejach Europy nastąpił rozdział państwa od kościoła oraz w Konstytucji USA, która w I Poprawce z 1791 roku proklamowała zakaz ustanawiania religii państwowej. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku zasadę tę wyraża w zawartej w art. 25 ust. 2 formule bezstronności religijnej, światopoglądowej i filozoficznej władz publicznych.
   Współczesna doktryna zakłada równe traktowanie wszystkich wyznań. Obywatel jest podmiotem mającym takie same prawa i obowiązki bez względu na wyznanie.

2. Drugi model stosunków ustrojowych państwo-Kościół stanowią państwa świeckie. Zazwyczaj świeckość państwa jest utożsamiana z zasadą "oddzielenia Kościoła od państwa". Trzeba jednak stwierdzić, że jest to zasada jurydycznie nieostra, a politycznie bardzo elastyczna. Z tego powodu nie wpisywano jej do konstytucji państw europejskich Europy zachodniej. Natomiast zasada ta została wpisana do totalitarnej Konstytucji ZSRR, zwanej stalinowską (1936 r.), jako formuła "oddzielenia państwa od kościoła i szkoły od kościoła". Po 1989 r. pozostawiono ją w konstytucjach niektórych państw postkomunistycznych.
   Normatywny sens państwa świeckiego jest określany przez dwie zasady, z których jedna ma sens negatywny, a druga pozytywny. Negatywny sens ma zakaz oficjalnego uznawania jednej religii lub jednego wyznania. Elementem pozytywnym jest zasada równouprawnienia wszystkich Kościołów, które rozwijają swą działalność na terytorium danego państwa. Wśród europejskich państw świeckich wyróżnia się: 1) model państwa radykalnie świeckiego, oparty na zasadzie separacji agresywnej wobec religii; 2) model państwa umiarkowanie świeckiego, oparty na zasadzie separacji przyjaznej, bądź skoordynowanej. Wśród państw umiarkowanie świeckich należy wyróżnić: demokratyczne państwa świeckie w Europie zachodniej i demokratyczne państwa świeckie w Europie środkowej i wschodniej, które przeszły transformacje z totalitaryzmu marksistowskiego do demokracji.

3. Najstarszym modelem relacji między państwem a Kościołem jest państwo wyznaniowe. Wspólnym elementem tego typu państw jest ścisłe powiązanie między państwem i jednym spośród Kościołów; wyrazem tego jest uznanie w ustawie konstytucyjnej uprzywilejowanej pozycji jednej religii, bądź jednego z Kościołów. Konsekwencje takiego uznania wyrażają się w finansowaniu działalności Kościoła oficjalnego z budżetu państwa, oraz ograniczaniu wolności Kościoła oficjalnego i dyskryminacji innych kościołów.
   Współcześnie państwami wyznaniowymi w Europie są: Grecja, Cypr, Finlandia, Norwegia, Dania, Wielka Brytania, Malta, San Marino, niektóre kantony Szwajcarii.
   Elementy państwa wyznaniowego:

   1. materialne uprzywilejowanie hierarchów religijnych jednej, państwowej religii w porównaniu z innymi grupami społecznymi

   2. uprzywilejowanie jednej instytucji wyznaniowej w porównaniu z innymi instytucjami działającymi w państwie (m.in. poprzez finansowanie z budżetu państwa)

   3. dostosowanie praw stanowionych przez władze państwowe do interesów instytucji wyznaniowej (m.in. poprzez podejmowanie decyzji państwowych zgodnych z doktrynami religii państwowej)

   4. represyjna polityka wobec religii innych niż religia państwowa i ich wyznawców

Konkordat reguluje m.in.: organizację i instytucje Kościoła lokalnego, swobodę wykonywania jurysdykcji kościelnych, wolność kultu, nominację biskupów, służbę wojskową duchownych, nauczanie religii w szkołach publicznych, duszpasterstwo wojskowe, status prawny dóbr kościelnych, obciążenia podatkowe, uznanie małżeństwa wyznaniowego.

3 TEORIE KONKORDATU

1. teoria przywileju

   • podtrzymywana przez papieży i hierarchów jeszcze na początku XX w.

   • wychodziła z założeń koncepcji hierokratycznych (system, w którym władzę sprawują kapłani)

   • zwierzchnictwo Kościoła nad pańśtwem

   • konkordat to przywilej wydany przez papieża na rzecz określonego państwa, ustalający zakres obowiązków jego organów wobec Kościoła oraz prawa organizacji kościelnej

   • konkordat może być w każdej chwili cofnięty przez papieża

2. teoria legalna

   • wychodziła z założeń doktryny pozytywistycznej (państwo jedynym źródłem praw obowiązujących na jego terytorium

   • zwierzchnictwo państwa nad Kościołem

   • wyraz ochrony interesów i suwerenności państwa przed teokratycznymi roszczeniami Kościoła

   • konkordat – wewnętrzne prawo państwowe wydane jedynie w porozumieniu ze Stolicą Apostolską, bo dotyczą spraw wewn. danego państwa i jego obywateli

   • państwo ma prawo jednostronnego wypowiedzenia konkordatu

   • uzasadnienie teorii: państwo nie może zawierać układów z własnymi obywatelami, których interesy religijne reprezentuje Stolica Apostolska

3. teoria umowy międzynarodowej

   • konkordat to układ dwustronny, którego stronami są Stolica Apostolska i państwo

   • konkordat ma charakter porozumienia międzynarodowego (SA jako podmiot prawa międzyn.)

   • szczególna treść: reguluje stosunek państwa do Kościoła tylko na obszarze jednej strony (państwa) oraz określa uprawnienia członków tego Kościoła, będących obywatelami danego państwa i podlegających jego suwerennej władzy

   • Konwencja wiedeńska o prawie traktatowym z 1980 r. ją uznała, bo potwierdziła podmiotowość prawno międzynarodową SA

KONSTYTUCJA RP Z 2 IV 1997

• preambuła: „W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,

odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie,

my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,

zarówno wierzący w Boga

będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,

jak i nie podzielający tej wiary,

a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,

równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski,

wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach,

nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,

zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku,

złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie,

świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej,

pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane,

pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność,

w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem,

ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej

jako prawa podstawowe dla państwa

oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.

Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali,

wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka,

jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,

a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

• oddzieliła regulację wolności sumienia i wyznania od regulacji stosunku państwa do związków wyznaniowych

• wolność sumienia i wyznania:

  • 2 artykuły: podstawowy (53) i uzupełniający (48)

  • artykuł 53 ust. 1 zapewnia każdemu człowiekowi wolność sumienia i religii; ust. 3: podmioty korzystające z wolności sumienia i religii: człowiek, rodzice, dzieci i kościoły i związki wyznaniowe

  • nieudana próba określenia zakresu przedmiotowego wolności sumienia i wyznania – art. 53 ust. 2: „Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie swojej religii, przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”

  • art. 53 ust. 5: wprowadzenie ograniczeń uzewnętrzniania religii może nastąpić jedynie w drodze ustawodawczej; przesłanki, które uzasadniają ich wprowadzenie: ochrona bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób

  • art. 53 ust. 6: zakaz zmuszania kogokolwiek do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych

  • instytucjonalno-prawne gwarancje wolności sumienia i wyznania – przepisy określające stosunek państwa do związków wyznaniowych: rozdział Kościoła i państwa, wyrażający się w:

    • niezależności organizacyjnej i funkcjonalnej organów państwa i związków wyznaniowych (art. 25 ust. 3)

    • zobowiązaniu władz publicznych do zachowania bezstronności w sprawach religijnych i światopoglądowych (art. 25 ust. 2)

    • zabronieniu władzom publicznym żądania od kogokolwiek informacji o jego światopoglądzie, wyznaniu i przekonaniach religijnych (art. 53 ust. 7)

    • nakazie równego traktowania wszystkich związków wyznaniowych (art. 25 ust. 1)

• model stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi:

  • artykuły 25 i 53

  • art. 25 ust. 1: „Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione”

  • art. 25 ust. 2: „Władze publiczne w Rzeczpospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym”

  • art. 25 ust. 3: „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego” – zasada rozdziału Kościoła i państwa

  • art. 25 ust. 4: „Stosunki między RP a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy”

  • art. 25 ust. 5: w stosunku do pozostałych kościołów i związków wyznaniowych Konstytucja przewiduje regulację ich sytuacji prawnej w drodze „ustaw uchwalanych na podstawie umów zawieranych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami

  • art. 53 ust. 7: „Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”

  • z treści tych artykułów wynika świecki, neutralny charakter państwa

• równouprawnienie związków wyznaniowych:

  • art. 25 ust. 1

  • nakaz przyznawania wszystkim legalnie istniejącym związkom wyznaniowym jednakowych uprawnień i obciążania ich jednakowymi obowiązkami – wszystkie uprawnienia jakie uzyskał Kościół katolicki w konkordacie, a inne związki wyznaniowe w ustawach, muszą być rozciągnięte na wszystkie związki wyznaniowe wpisane do rejestru

• formy regulacji prawnej związków wyznaniowych

  • prawo tworzenia nowych związków wyznaniowych wynika z wolności sumienia i wyznania (art. 53 ust.2)