ZAIMEK

-zaimki były imionami, miały budowę trójczłonową (rdzeń, przyrostek tematyczny, końcówka);

-wg deklinacji o-tematowej odmieniał się np.: pie *t-o-d prsł *tъpol.ten

-wg deklinacji i-tematowej np.: pie *j-i-sprsł *jъstpol. Jen

-najstarszą warstwę stanowią zaimki osobowe, pewne wskazujące i dzierżawcze oraz pytajne

ZAIMEK OSOBOWY

-w pie jedynie zaimki 1 i 2os.; funkcje zaimka 3os przejął w jęz psł zaimek wskazujący onъ, ona, ono

ZAIMKI RODZAJOWE I BEZRODZAJOWE

-odmieniały się wg 2 typów stanowiących dziedzictwo prsł

-wg pierwszego z nich zaimki rodzajowe (te, które miały osobne formy dla rodz męskiego, żeń i nijak):

a) zaimki wskazujące: onъ (tamten), ona (tamta), ono (tamto), jъ (ten), ja (ta), je (to)

b) zaimki pytajne: kakь (jaki), kaka (jaka), kako (jakie) i inne

c) zaimki względne: iže (który), jaže (która), ježe (które), jakъ (jaki)

d) nieokreślone: vьsь (wszystek), samъ (sam)

e) dzierżawcze: mojь (mój), tvojь (twój), svojь (swój), našь (nasz), vašь (wasz)

-wg 2 typu odmieniały się zaimki bezrodzajowe, które miały jedną formę dla wszystkich 3 rodzajów

a) zaimki osobowe: azъ (ja), ty (ty)

b) zaimek zwrotny: sę (się)

c) zaimki pytajne: kъto (kto), čьto (co)

ODMIANA ZAIMKÓW RODZAJOWYCH

-wg 2 wariantów

a)twardotematowego z końcówkami Mlp r.m –ъ, r.ż. –a, r.n. –o

b) miękkotematowego z końcówkami Mlp rm –ь, rż –a, rn –e

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM

-odmiana zaimków kształtowała się pod wpływem wariantu miękko temat (stąd formy tego, onego, owego, samego) jak (jego, mojego, naszego)

-zaimek rm t. w jpol nie zachował się, został wzmocniony cząstką nъ: tъ+nъ≥tъnъ≥ten (formy rż ta i to kontynuują stan prsł)

-zaimek miękko temat. Jь, ja, je już w prsł został zastąpiony przez twardotemat. onъ, ona, ono (doprowadziło to do powstania tematów supletywnych M.on, D.jego, C.jemu)

-zaimek miękko temat. jь, ja, je w Mlp zachował się w strpol z partykułą –że: rm jiż(e)//iż (e), rż jaż(e), rn jeż(e), funkcjonował jako zaimek względny oznaczeniu jaki, który, odmieniała się jego część przed partykułą, np. M.juże, D.jegoże, C.jemuże…

-pierwotna forma Blp rm zaimka ji≤*jь- w jpol do poł XVIw.

-w odmianie zaimka on, ona ono obok form pełnych jego, jemu występują również skrócone go, mu

-formy skrócone-enklityki (wyrazy nieakcentowane)

-w formach do niego, ku niemu, o nim, nagłosowe ń – zaczerpnięte z prsł przyimków (*vъn, *sъn), których używano przed wyrazami rozpoczynającymi się na samogł lub j; głoskę n zaczęto odczuwać jako część tematu zaimka

-następnie wprowadzono nagłosowe ń – do wszystkich form zaimka on (jь) łączących się z przyimkami (do niego, od niego, przy nim)

-w Blp z połączeń * vъn jь, * sъn jь powstały weń, zeń w analogiczne doń, odeń, podeń, poń, przedeń, przezeń

-w odmianie zaimków mój, twój, swój obok form mojego, twojego, swojego, memu, twemu, mej, twej, swej – powstałych w wyniku ściągnięcia 2 samogł rozdzielonych pierwotnie przez j (mojego≥mego)

MĘSKOOSOBOWE FORMY ZAIMKA

-wykształcenie form męsko os i niemęsko os

-pierwotnie każdy zaimek rodzajowy miał osobne formy dla r m, ż, n w lp i lmn; forma zaimka była uzależniona od rodz gramatycznego określanego rzeczownika

-od końca XVIIw w lmn 2 formy zaimków

1)formy męskoosobowe gdy zaimek łączył się z rzeczow r m (ci chłopcy)

2)formy niemęskoosobowe gdy zaimek łączył się z innym rzeczow niż osobowy rm (np.te wilki)

ODMIANA ZAIMKÓW BEZRODZAJOWYCH

a)osobowe azъ (ja), ty, my, vy

b)zwrotne sebe, sę

c)pytajne kъto (kto), čьto (co)

(brak kategorii rodzaju i liczby)

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM

-nie zachował się azъ; zastąpione przez ja w wyniku prejotacji *azъ≥*jazъ≥jaz≥ja

-formy C i Ms ty i siebie brzmią tobie, sobie; pod wpływem Narz

-do Blmn my i wy wprowadzono nas i was + zanik słabych jerów i ściągnięcie grupy ojo w Nlp przejście t+e≥ć+e

FORMY ENKLITYCZNE ZAIMKÓW OSOBOWYCH I ZWROTNEGO

-ja, ty, siebie w C mi, ci, w B mię, cię, się

-do końca XVIw w dwojakiej postaci

1)mię, cię, się (Mazowsze i Wielkopolska)

2)na mię, na cię, przed się w połączeniu z czasow bez nosówki ostaw mie, widzę cie, cieszę sie (Małopolska)

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM

-w zakresie twardo temat. *k ъto:

#W N wprowadzono kim na wzór miękko temat. *č – imь

#w Ms wprowadzono kiem na wzór miękko temat. *č – emь

#od XVIw współczesna forma kim

-w zakresie miękko temat. čьto:

#w M i B zaczęto używać formy D čьso≥čso≥cso≥co (zanik jeru upodobnienie č do s, ściągnięcie grupy cs w c)

#w D forma czego analogiczna do jego, naszego, twojego

#od XVIw w N i Ms forma czym

#szczątki dawnego B jedynie w zwrotach: prze-cz? (≤przez čь „przez co”), w za-cz? (≤za čь „za co”)

PRZYMIOTNIK

-dwojaka odmiana przymiotników

1)twardotemat z końcówkami Mlp r.m –ъ, r.ż. –a, r.n. –o, np.: *gotov-ъ,*gotov-a, *gotov-o (gotów)

2)miękko temat z końcówkami Mlp rm –ь, rż –a, rn –e

-przymiotniki te odmieniały się wg deklinacji rzeczow (prostej, niezłożonej): w rm i Rn tak samo jak rzeczow dawnych tematów na –ŏ-//-jŏ-, w rż jak –ā-//-jā-

-wg deklinacji rzeczow odmieniały się przymiot gdy odnosiły się do rzeczow bliżej nieokreślonych, nieznanych mówiącemu z poprzedniego kontekstu, np. čьlovekъ bogatъ (pewien bogaty człowiek), a w zdaniu mogły pełnić funkcję orzecznika (człowiek jest bogaty) lub przydawki (pewien bogaty człowiek)

-typ 2: przymiot odmieniające wg deklinacji zaimkowej (rzeczow-zaimkowej złożonej); tworzono je przez dodanie zaimka wskazującego (anaforycznego jь, ja, je) do odpowiedniej formy przymiot w odmianie rzeczow Mlp rm gotovъ+j., rż gotowa+ja, Rn gotovo+ja, Dlp rm gotova+jego, rż gotovy+jĕ, rn gotova+jego

-te przymiot wówczas gdy określały osobę lub przedmiot znane mówiącemu z poprzedniego kontekstu np. čьlovekъ bogatъjь (ten bogaty człowiekzaimek anaforyczny jь wskazuje na konkretną, znaną osobę)

-w zdaniu wyłącznie funkcja przydawki

ŚLADY ODMIANY RZECZOWNIKOWEJ W JPOL

-przymiot w odmianie rzeczow jak rzeczow dawnych tematów na –ŏ-//-jŏ-, –ā-//-jā-

-odmiana niezłożona do pocz XVI/XVI-XVIII jedynie przymiot dzierżawcze na –ow, -in

-współcześnie z odmiany rzeczow przymiotników następujące relikty

1)Mlp rm przymiot kontent, rad, wart – w zdaniu wyłącznie funkcja orzecznika

2)Mlp rm niektórych przymiot równolegle z formami złożonymi np. gotów //gotowy, łaskaw//łaskawy, pełen//pełny

3)przysłowki na –o: boso, cicho, wysoko z pochodzenia są to formy M-Blp Rn odmiany rzeczownikowej

4)wyrażenia przyimkowo-przysłowkowe typu:

a)z cicha, bez mała są to dawne formy Dlp rm, rn

b)po cichu, po polsku (dawne formy Clp rm, rn)

c)dobrze, wcale, wkrótce (są to dawne Mslp)

5)nazwy miejscowe na –ów, -owa, -owo, -in, -yn, -ina, -ino, -sk np. Kraków, Częstochowa, Konin z pochodzenia M odmiany rzeczownikowej przymiot dzierżawczych

6)nazwy kobiet utworzone od nazwisk lub tytułów mężów za pomocą przyrostka –ina, -yna np. starościna z pochodzenia przymiot dzierżawcze rż

ODMIANA ZAIMKOWA PRZYMIOTNIKÓW

1)stan wyjściowy – przez dodanie formy zaimka anaforycznego jь, ja, je do odpowiednich form rzeczownikowej odmiany przymiot, np. Mlp rm dobrъ+ jь, rż dobra+ja, rn dobro+je

Każda część ma właściwą sobie odmianę: pierwsza część jak rzeczow dawnych tematów na na –ŏ-//-jŏ-, –ā-//-jā-, druga część jak zaimek jь, ja, je np. Mlp rm dobrъ+ jь, rż dobra-ja, Dlp rm dobra-jego, rż dobry-jejĕ

2)zmiany na gruncie polskim

-wygłosowe -yjь w M-Blp rm przeszło w -y, wygłosowe -ijь przeszło w -i

-grupy samogł rozdzielone przez j uległy ściągnięciu

-upodobnienia i zmiany analogiczne

-odmiana rzeczow utraciła zdolność pełnienia funkcji przydawki

-odmiana zaimkowa – funkcja przydawki i orzecznika

-niektóre formy odmiany zaimkowej zewnętrznie nie różniły się od takich samych form odmiany rzeczownikowej

-w mowie różnica ta polegała ta, że w odmianie zaimkowej końcówki były długie

RODZAJ MĘSKOŻYWOTNY I MĘSKOOSOBOWY

-zastąpienie pierwotnych 3 rodzajów lmn dwoma

-rzeczow męsko żyw i męskonieżyw (XVI)

-męskoos do niemęskoos (XVIII)

KATEGORIA CZASOWNIKA

-odmiana przez 3os, liczby, tryby (oznajmujący, rozkazujący, warunkowy), strony (czynna i bierna)

DWA TEMATY CZASOWNIKA

-formy opierały się na temacie czasu teraź, inne na temacie czasu przeszłego (bezokolicznika)

PODZIAŁ CZASOWNIKÓW NA KONIUGACJE

-podstawą był temat czasu teraź

-współcześnie w czasowniku dwa człony (końcówka i temat)

-czasowniki polskie dzielimy na 3 koniugacje

I Kon -1os lp –ę, 2os lp –eš

II Kon 1os lp –ę, 2os lp –iš/yš

III Kon 1os lp –m, 2os lp –š

-w prsł temat czasu teraź mógł byc albo równy rdzeniowi albo utworzony od rdzenia za pomocą przyrostków tematycznych

-czasowniki prsł – 5 koniugacji (podział uzależniony od przyrostków tematycznych)

I Kon czasowniki, których temat czasu teraź kończył się na –o- / -e-

II Kon czas… -no-/-ne-

III Kon –jo-/-je-

IV Kon –i-

V Kon czasowniki a-tematyczne (temat czasu teraź równy rdzeniowi bez przyrostka) należały tu 4 czasow: dam (da-ti), jesm (by-ti), jĕm (jĕs-ti), vĕm (vĕdĕ-ti)

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM

-uproszczenie form do konstrukcji syntetycznych

1)zanik słowa posiłkowego być w 3os lp i lmn

2)przekształcenie słowa posiłkowego w końcówki osobowe w pozostałych formach (chodził jeśmchodziłeśmchodziłem)

-ruchomość w jpol

CZAS ZAPRZESZŁY.BUDOWA I ZNACZENIE

-czynność, która oznaczała inną przyszłość przeszłą

-imiesłów czynny drugi na –lъ, -la, -lo z formami czasu przeszłego złożonego słowa posiłkowego być; odmienia się jedynie część słowa posiłkowego w czasie teraź, 1os lp rm (chodził jeśm był, chodził jeś był)

CZASY PRZESZŁE PROSTE IMPREFECTUM I AORYST

1)Imperfekt – czas przeszły, który oznaczał czynność trwającą lub powtarzająca się w przeszłości

-tworzył się od tematów czasu przeszłego czasow ndk za pomocą odpowiednich zakończeń

-zmiany na gruncie polskim: ściągnięcie grup –‘aaxъ≥ach

2)Aoryst-czas przeszły prosty; czynność jednokrotna, momentalna

-tworzył się od czasow dk i ndk

-stan wyjściowy: tworzył od tematu czasu przeszłego zakończonego na samogł

-zmiany na gruncie polskim: zakończenie 3os lmn –šę zostało zastąpione przez –xq analogicznie do imperfektu; czasow o temacie czasu przeszłego zakończone na spółgł w jpol przybierały zakończenia –ech, -e, -e, -echom, -eście, -echą

STAROPOLSKA ODMIANA SŁOWA POSIŁKOWEGO BYĆ

Jeśm, jeś, jest/jeść/je, jeśmy, jeście, są; od XVI współczesne formy

CZAS PRZESZŁY ZŁOŻONY

-składał się z imiesłowu czasu przeszłego czynnego II na - lъ, -la, -lo i formy czasu teraź słowa posiłkowego być

-zmiany na gruncie polskim: zanik słowa posiłkowego w 3os lp i lmn, upraszczanie i przekształcanie słowa posiłkowego w końcówki osobowe w pozostałych formach

BEZOKOLICZNIK. ZMIANY

1)przyrostek –ti rozwinął się w –ci, które uprościło się w –ć

2)w tematach zakończonych na –k -g grupy –kt, -gt przechodziły w –c

3) w tematach zakończonych na –s, -z, -t, -d dochodziło do upodobnienia pod względem miękkości

ROZKAŹNIK

-miał formy 2 i 3os lp oraz 1, 2, 3os lmn i pd

-tworzyły się od tematu czasu teraź za pomocą przyrostka –i, przyrostek ten w połączeniu z wygłosem tematów koniugacji –o-/-e-, -no-/-ne- tworzył dyftong, który zgodnie z prawem sylaby otwartej rozwijał się w formach lp w i2 lp i pd w ĕ2

-zmiany na gruncie polskim: przyrostek zaczął stopniowo zanikać, akcent w jednych czasow padał na temat rozkaźnika w innych zaś na zakończenia

RZECZOWNIK

-fleksja imienna obejmuje wyrazy odmieniające się przez przypadki (rzeczow, przymiot, imiesł, liczebn, zaimki) – kategoria przypadka (7 MW),

-kategoria liczby j psł miał 3 liczby (lp, lmn, lpd); lpd służąca oznaczeniu dwóch przedmiotów lub zjawisk aż do XVIw

-kategoria rodzaju (m, ż, n); zdolność rzeczownika do przybierania określeń zaimkowych lub przymiot w odpowiednich formach

PODSTAWA ROZWOJOWA DEK RZECZOWNIKOWEJ

-dawne deklinacje tematyczne: przyrostki: -ŏ-, -ā-, -ŭ-, -ĭ-, -n-, -nt-, -s-, -r-, -ū- (ten sam przyrostek=ta sama deklinacja)

DEKLINACJE PIE

1)d.dawnych tematów na –ŏ-//-jŏ- (I); 2)-ā-//-jā- (III); 3)-ŭ- (II)

4)-ĭ- (IV); 5)-d.dawnych tematów spółgł na –en-, -ent-, -es-, -er-

PRSŁ DEK RZECZOW

1)tematy na –ŏ-//-jŏ-

-rm z końcówką Mlp –ь, -ъ

-rn -o, -e

W D wszystkie miały końcówkę –a.

2)tematy na -ŭ-

-nieliczne rzeczow rm z końcówką Mlp –ъ, w D –u

3)tematy na -ā-//-jā-

-rzeczow rm i rż z koncówką Mlp –ai, w Dlp rzeczow twardo temat miały końcówkę –y, miękko temat –ĕ

4)tematy na -ĭ-

-rż i rm z końcówką Mlp –ь, w D –i

5)tematy na –en-, -ent-, -es-, -er-

-rn –ę, -o, rm –y, rż –y/-i, w D –e

-temat na –en- rn, rm; -ent- i –es- rn; -er- i –ū rż

DEKLINACJA MĘSKA

-zmiany na gruncie polskim: po zaniku wygłosowych jerów nieliczne rzeczow męskie należące do deklinacji dawnych tematów spółgł oraz –ĭ- przeszły do deklinacji dawnych tematów na –jŏ- (tzn. zaczęły się odmieniać), w ten sposób w miejsce 5 typów deklinacyjnych zaczęły wykształcać się 2 warianty: twardotemat (dawne –ŏ-,-ŭ-) i miękko temat (dawne tematy na –jŏ-, -ĭ-, -en-)

DOPEŁNIACZ LP

-deklinacja: -o, jo, u, i, en

-końcówka: -a, a, u, i, e

-zmiany: zachowały się tylko 2 końcówki –a oraz –u, bo rzeczow deklinacji –i- oraz –en- przeszły do deklinacji dawnych tematów na –jŏ-; aż do XVIw szerzenie się końcówki w rzeczow należącym pierwotnie do innych deklinacji (np. grzecha, grzechu)

-stan współczesny: końcówka –a rzeczow żywotne i nieżywotne zdrobniałe; końcówka –u rzeczow nieżywotne, zapożyczone, abstrakcyjne

CELOWNIK

-końcówka:-u, u, ovi, i, i

-zmiany: z 3 końcówek zachowały się 2 –u, ovi; w zabytkach formy człowieku, głosu, oraz oboczne typu: grzechu, grzechowi; końcówka –ovi opanowuje prawie całą deklinację męską

-stan współczesny: końcówka –u jedynie w kilku rzeczow bratu, psu, kotu

DEKLINACJA NIJAKA

M, B, W LP

-deklinacja: -o, jo, en, ent, es

-końcówka: -o, e, ę, ę, o

-zmiany: w jstrpol trwa stan odziedziczony, jedyna zmiana w rzeczowniku deklinacji –jŏ- ściągnęła się w -ē≥é, które mogło niekiedy przechodzić w –i

-stan współczesny: 3 odziedziczone końcówki: twardo temat o (drzewo), miękko temat –e (pole), -ę (ramię)

DOPEŁNIACZ

-końcówki: a, a e, e, e

- zmiany: wszystkie rzeczow przyjęły końcówkę –a wg deklinacji –ŏ-//-jŏ- np. *imen-e≥imieni-a; rzeczow tematów na –es w D skróciły temat o przyrostek tematyczny i wyrównały go do M, B, W, np. *sloves-a≥słow-a

-stan współczesny: w Dlp panuje jedynie końcówka –a

DEKLINACJA ŻEŃSKA. MLP

-deklinacja: -a, ja, i, er, ū

-końcówki: -a, a/i, ь, i, y

-zmiany: rzeczow deklinacji –ā-//-jā- mają końcówki odziedziczonel tworzą one wariant samogł deklinacji żeńskiej;; w strpol końcówka –a mogła być krótka lub długa, po zaniku iloczasu jasna lub pochylona

Końcówkę –ă (krótkie) a nastepnie jasne miały:

-wszystkie rzeczow twardotemat (woda, głowa, noga)

-miękkotemat na –ca –ica, (owca)

-miękkotemat rodzime na –ja (szyja)

-niektóre inne rzeczow miękko temat np. barwa

Końcówkę –ā (długie) a następnie pochylone:

-rzeczow zapożyczone na –ja (historyja, komedyjka)

-niektóre inne miękko temat (burza, msza, praca)

Od poł XVIIIw wszędzie upowszechnia się -a jasne.

Z rzeczowników dawnej deklinacji –ĭ-, -er-, -ū-, wykształcił się wariant spółgł deklinacji żeńskiej, dokonało się to następującymi sposobami:

a)po zaniku wygłosowego słabego jeru powstała końcówka zerowa

b)w rzeczow dawnych tematów na –ū- w funkcji M zaczęto używać Blp z końcówką – ь, która przeszła w ǿ.

c)prsł temat na –er- *Mati występuje z uproszczoną końcówką jako mać lub macierz

d)niektóre rzeczow dawnych tematów na –jā- utraciły końcówkę –a (pieczenia≥pieczeń, łodzia≥łódź)

-stan współczesny: w Mlp deklinacji żeńskiej występują dziś 3 końcówki: a, i, ǿ

a)końcówki a, i mają tzw rzeczow samogł (dawne tematy na –ā, -jā, np. głowa, szyja)

b)końcówkę ǿ mają tzw rzeczow spółgł, dawne tematy na –ĭ-, -er-, -ū- i niektóre na –jā- (mysz, noc, marchew)

DOPEŁNIACZ

-końcówki: y, ĕ, i, e, e

-zmiany: końcówki odziedziczone

a)rzeczow twardotemat na –ā (wody)

b)rzecz miękko temat spółgł, dawne tematy na –ĭ- (kości, nocy)

Do XVIIw miały końcówki odziedziczone

a)rzeczow miękko temat samogł (dawne tematy na –jā- np. świece)

b)rzeczow miękko temat spółgł (dawne tematy –er-, -ū-, np. krwie)

W rzeczow obu tych grup równolegle pojawiała się końcówka –ej z deklinacji złożonej przymiotników, np. paniej, sędziej.

Od XVIIIw wszystkie rzeczow miękko temat przybierają kocówkę –i (-y po funkcjonalnie miękkich) z dawnych tematów na –ĭ- (duszy, pani, krwi).

-stan współczesny: twardotematowe końcówkę –y (dawny tematy na –ā-); miękkotematowe końcówkę –i (z dawnych tematów na –ĭ-)

SZCZĄTKI LICZBY PODWÓJNEJ

-szczątkowo do poł XVIw

-współcześnie: ręka, oko, ucho

RZECZOW ZBIOROWE W FUNKCJI LMN

-brat, ksiądz – formy niezgodne z deklinacją męską

OBOCZNOŚCI W TEMATACH

-wymiany

1)samogłoskowe jakościowe wóz:wozu, ilościowe pies:psa

2)spółgłoskowe

-twarda do miękkiej kot:kocie

-twarda do funkcjonalnie miękkiej ręka:ręce

-twarda do funkcjonalnie twardej ptak:ptaki