Temat: Kryzys światopoglądowy w „Trenach” Kochanowskiego.

1. Kilka informacji dla przypomnienia, z czym kojarzy wam się Kochanowski? Co zostało wam w pamięci?

Urodził się w Sycynie w 1530 r., zmarł w Lublinie w 1584 r. Studiował na Akademii Krakowskiej, później w Królewcu i Padwie. Służył na dworze Zygmunta Augusta. Po śmierci króla osiadł w Czarnolesie. Prowadził spokojne życie ziemiańskie, które zakłóciła mu śmierć ukochanej córeczki Urszulki, a następnie drugiej córki Hanny. Te właśnie osobiste tragedie przyczyniły się do pogorszenia stanu zdrowia poety.

Dorota Podlodowska - żona

Urszula, Hanna, Ewa, Poliksena, Helszka, Krystyna, Jan - dzieci

2. - poezja Kochanowskiego wypowiada prawdy uniwersalne, Kochanowski wplata w poezję swoje życie

- poezja Kochanowskiego jest prosta, tajemnicza zarazem, w literaturze polskiej stanowi symbol równowagi ducha, harmonii, to symbol polskiego klasycyzmu

* a wiecie czym był klasycyzm ?

- klasycyzm to prąd literacki nawiązujący do antyku. Pojawił się we Włoszech w XVI wieku

- upowszechniał harmonię kształtów i umiar, unikał skrajnych wartości estetycznych takich jak komizm czy gwałtowny tragizm

- miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum

3. TREN - jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętujący czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. (Pindar, Owidiusz)

* elegia - gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu

4. Geneza „Trenów”

Treny stanowią cykl dziewiętnastu utworów lirycznych, związanych tematycznie ze śmiercią córki pisarza, Urszuli. Zbiór pieśni poprzedzony dedykacją:

ORSZULI KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZELKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA – JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OJCIEC, SWOJEJ NAJMILSZEJ DZIEWCE Z ŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOJA!

a zamknięty Epitafium Hannie Kochanowskiej, która... za siostrą prędko pośpieszyła..., jest reakcją poety na życiową tragedię, jaka spotkała go w najpogodniejszym okresie życia, po latach spokoju i wyciszenia wewnętrznego.

Inne zbiory Kochanowskiego (Pieśni, Fraszki, Psałterz) powstawały w ciągu kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat, natomiast Treny zrodziły się w okresie kilku czy najwyżej kilkunastu miesięcy. Były one bowiem związane z jednym wydarzeniem, które wstrząsnęło światopoglądem twórcy – śmiercią ukochanego dziecka, dwuipółletniej córeczki, stającej dopiero u progu życia i już się z nim żegnającej.

 Czytelnika uderzyć może dysproporcja pomiędzy wagą i objętością dzieła poświęconego śmierci jednej z córek i niemal zdawkowe potraktowanie zgonu drugiej; trudno jednak wyjaśnić ten fakt i ustrzec się przed zbytnim uproszczeniem. Mówi się bowiem, iż o ile ta pierwsza śmierć była dla Kochanowskiego nieoczekiwanym ciosem, później serce ojcowskie było już „zahartowane”.

Dzięki Trenom w polskiej literaturze po raz pierwszy pojawił się bohater dziecięcy. Urszulka stała się pierwowzorem typu cudownego dziecka, przedwcześnie dojrzałego wewnętrznie i przez to naznaczonego piętnem śmierci.

KOMPOZYCJA Poszczególne Treny można czytać oddzielnie, jako samodzielne liryki. Każdy z nich posługuje się odrębnymi, właściwymi tylko sobie sposobami obrazowania, zespołami poetyckich tropów, zachowując też odrębność strukturalną (wersyfikacja, układ rymów, system zestrojów akcentowych). Zarazem jednak Treny mają cechy zwartego, zamkniętego poematu, w którym poszczególne wątki, obrazy i refleksje rozwijane są przez poetę, tworząc wyraźny, linearny porządek można mówić wręcz o ewolucji postawy Kochanowskiego, o stopniowym wyciszaniu emocji i coraz silniej dochodzącym do głosu pierwiastku racjonalnym. Dopiero znajomość całego cyklu pozwala w pełni zrozumieć przesłanie poetyckie, sens, wymowę dzieła, dojrzewanie filozoficznej postawy Kochanowskiego.

 Klasyczny tren składał się z pięciu części:
- pochwała zmarłej osoby, jej zalet,
- pokazanie wielkości poniesionej straty,
- wyrażenie żalu,
- pocieszenie,
− napomnienie.

 Nowatorstwo poety polega przede wszystkim na uczynieniu główną postacią swoich utworów małego dziecka. Zgodnie z założeniami gatunku, tren poświęcony był zazwyczaj osobie ważnej, historycznemu, bądź mitycznemu bohaterowi. Kochanowski przełamał tę konwencję. "Treny" charakteryzuje oszczędność metafor i duże zróżnicowanie wersyfikacyjne. Obok jedenasto- i trzynastozgłoskowca pojawiają się wiersze stroficzne o bardzo wyrafinowanej budowie. Poeta często stosuje alegorię, pytania retoryczne, apostrofy, wykrzykniki zdradzające emocje podmiotu lirycznego. Konstrukcja większości utworów odwołuje się do zasad klasycznej retoryki, której celem było skuteczne przekonanie odbiorcy.

5. pytanie do trenu IX

Jaką postawę wobec Mądrości przyjmuje J. Kochanowski?

Z kim poeta polemizuje?

Zdanie wykrzyknikowe do mądrości, również apostrofa, jak w poprzednich trenach. Niestety, nie można kupić mądrości za żadne pieniądze. Chociaż ludzie mówią, że dzięki niej człowiek potrafi pozbyć się wszelkich żądz i problemów, frasunków – zmartwień. Mądrość nie może tylko zamienić człowieka w anioła, ale za to nie boi się zła i nie poddaje strachom. Przy niej wszystko jest fraszką, czyli błahostką, nie boi się szczęścia i żałoby, nie boi się śmierci. Bezpieczna i niezmienna zawsze jest tam, gdzie powinna się znaleźć. Dla mądrości bogactwem nie jest złoto, ale ważne dla człowieka cnoty, przymioty, cechy charakteru. Pod dachem złotym potrafi znaleźć nędznika, czyli bogacz może być nędznikiem, ponieważ jest głupcem. Ubogim ludziom daje radość z życia, jeśli tylko chcą jej słuchać. On, poeta również w nią wierzył i nabywał jej wszędzie, tracąc wiele lat swojego życia na to. Teraz jednak został strącony i wiedza/mądrość ta na nic się nie przydaje, tak jak tym ludziom, którzy jej nie mają, nie spędzili życia na zdobywaniu jej. Mimo mądrości poeta został potraktowany przez życie, jak zwykły, przeciętny człowiek. Bohaterem trenu jest Jan Kochanowski. Wyznaje w tym utworze, że mimo poświęcenia swojego życia na zdobywanie mądrości/wiedzy, pomimo całego humanistycznego zapału, z jakim chłonął wszelkie mądrości, stał się nikim. Czuje się oszukany, ponieważ zdobyta mądrość nie potrafi uzasadnić śmierci dziecka, które tak kochał. Zatem nauka i zdobywanie wiedzy jest niczym w porównaniu ze śmiercią. Wiedzy o śmierci nie da się zdobyć, a już na pewno nie można na nią wpływać. Poeta jest rozżalony na los i buntuje się przeciwko wszelkim dotychczas poznanym walorom wiedzy. Nie pomogły mu ratować córki i nie mogą wyjaśnić przyczyny, dla której ona odeszła z tego świata.

Tren X Co wyrażają pytania, z których zbudowany jest tren i czego dotyczą?
Jakie przypuszczalne miejsca pobytu Urszulki wymienia poeta? O czym to świadczy?

Tren rozpoczyna apostrofa do zmarłej córeczki. Poeta pyta, gdzie podziała się i w którą stronę odeszła? Czy poszła do nieba i jest tam wśród aniołów, czy została wzięta do raju? Możliwe, iż została zabrana na szczęśliwe mityczne wyspy i przez Charona, przewoźnika dowieziona na miejsce wiecznego szczęścia. Poeta pyta dalej, czy dziecko porzucając ciało ludzkie, przybrało ciało słowika, czy śpiewa tam daleko w innym świecie, jak tutaj na ziemi? Być może jest w czyśćcu, jeśli kiedykolwiek czymś zgrzeszyła. Czy poszła po śmierci tam, gdzie była zanim przyszła na świat i wprawiła w żal swego ojca? Kochanowski prosi ją o to, aby zlitowała się nad nim, gdziekolwiek jest. Jeśli nie może w takiej formie, jak dawniej, to niech chociaż we śnie przyjdzie do niego, byleby tylko mógł ją zobaczyć. Bohaterem tego trenu jest rozżalony i zapłakany ojciec. Używa tutaj niemal wyłącznie pytań retorycznych i zdań wykrzyknikowych, aby pokazać cały swój ból i cierpienie. Jest pewny, że córka odeszła do lepszego świata i chciałby mimo wszystko choć we śnie zobaczyć. Bardzo za nią tęskni i ciężko mu bez niej żyć.

Tren XI

Jaką wartość krytykuje Kochanowski w pierwszych wersach trenu?
Co kwestionuje poeta w dwóch pytaniach retorycznych? Jaka jest przyczyna tego stanu rzeczy?

Tren XI to już punkt, w którym kryzys osiąga swoje apogeum. Poeta stwierdza, że w świecie nie ma żadnych stałych wartości, neguje wszystko, co do tej pory nadawało jego życiu sens – religię, filozofię, etykę („Kogoż kiedy pobożność jego ratowała?/ Kogo dobroć przypadku złego uchowała?”). Jednakże w finale utworu poeta reflektuje się, tłumaczy swoje rozterki ogromną żałością, która skłoniła go do odrzucenia całego dotychczasowego światopoglądu. To właśnie rozpacz, cierpienie powodują utratę zdrowego rozsądku i uniemożliwiają odnalezienie jakiejkolwiek pociechy.

 Sytuacje liryczna w utworze przedstawia kryzys światopoglądowy powstały pod wpływem osobistej tragedii. Autor poprzez użycie pytań retorycznych podkreśla swoje zwątpienie w wartości moralne [...kogo dobroć przypadku złego uchowała?...],w opiekę boska nad światem i człowiekiem [...nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy...], oraz w możliwość poznania praw rządzących ludzkim losem, odkrycia tajemnicy życia i śmierci.

W „Trenie XI” ukazana została koncepcja Boga, jako nieprzewidywalnego i niesprawiedliwego co sprawia, ze rożni się ona diametralnie od wizji renesansowej, w której to Bóg jest dobrym twórcą pięknego i logicznego świata. Autor wyraża również w utworze swój pogląd dotyczący świata, który w jego opinii jest niemożliwy do poznania, jest fraszką, błahostką. Epoka renesansu charakteryzowała świat jako harmonijną spójność, pełną ładu. W utworze ukazana jest także koncepcja człowieka. Kochanowski uważa, ze człowiek nie ma oparcia w żadnych wartościach, neguje sens zachowania cnoty, przezywa rozpacz w obliczu cierpienia. Twórcy renesansowi charakteryzowali się odmienna wizja. 

CHARAKTERYSTYKA URSZULKI

W ukazaniu portretu córki poeta stosuje dwie techniki: realistyczną i uwznioślającą. W wielu trenach Urszula pojawia się jako żywe, ruchliwe, małe dziecko. Podmiot liryczny bardzo szczegółowo przedstawia jej typowe, codzienne zachowanie, opisuje strój dziecka, jego gesty i ruchy. Tak barwny i drobiazgowy opis życia małej dziewczynki stanowi niewątpliwie nowatorstwo w poezji renesansowej.

 Możemy odczytywać Treny jako niepowtarzalny zapis psychoterapii, dokument wychodzenia z neurotycznego załamania po stracie bliskiej osoby. Dzieło zawiera bowiem niezwykle wnikliwą analizę stanów emocjonalnych – widoczne jest stopniowanie natężenia uczuć, charakterystyczne fazy przypływów i odpływów rozpaczy, momenty ukojenia, pozornego zapominania, które jednak okazuje się kruche, bo byle jaki pretekst – ludzkie słowo, powtórzenie sytuacji z niedalekiej, szczęśliwej przeszłości, odnaleziona „pamiątka” w postaci drobnego przedmiotu, zabawki czy ubranka – przywołują nową falę wspomnień i rozpaczy. Treny są też próbą ratowania się autora przed zwątpieniem, są świadectwem szukania oparcia w filozofii, racjonalizmie, wierze, sztuce. Stopniowemu przełamywaniu kryzysu towarzyszą tym gwałtowniejsze, niczym paroksyzmy fizycznego bólu, nawroty cierpienia. Wreszcie następuje wyciszenie, ale zarazem wyraźnie widoczne poczucie pustki, „spopielenie duszy”, apatia. Ostatnie części cyklu – zwłaszcza Tren XIX – to definitywne pogodzenie, próba wyjaśnienia tragedii, wytłumaczenia jej „wyższym porządkiem” – nie ludzkim, lecz boskim. W momencie, gdy racje rozumu zaczynają przeważać nad emocjami, pojawiają się nuty egocentryzmu – poeta dostrzega, iż uczucia posłużyły mu do napisania wyjątkowego w swojej klasie dzieła, stanowiącego pomnik nie tylko dla zmarłej, ale i dla samego autora. Już tylko z racji stworzenia samych Trenów – Kochanowski jest tego świadom – pisarz zapewniłby sobie trwałe miejsce w panteonie polskiej literatury.

   W analizie cyklu Trenów mogłaby okazać się pomocna próba sporządzenia linearnego wykresu – na którym (w umownej skali, oczywiście) można byłoby wykreślić dwie krzywe: pierwszą, prezentującą stan emocjonalny podmiotu i drugą, odzwierciedlającą jego usiłowanie rozumowego podejścia do własnych doświadczeń. Na takim wykresie pierwsza linia powoli, ale systematycznie by się obniżała, zaś druga – regularnie wznosiłaby się, aby wreszcie osiągnąć zdecydowaną przewagę.

6.

Kryzys światopoglądowy poety w "Trenach" Jana Kochanowskiego, dotknął podmiot liryczny po stracie ukochanej córki - Urszuli. Przykłady kryzysu czerpię z trenów - IX i X. Jan Kochanowski jako wybitna osobowość epoki odrodzenia był uważany przez wielu za poetę egzystencji. Był przedstawicielem filozofii elektrycznej, która jest połączeniem epikureizmu, stoicyzmu i głębokiej wiary w Boga.
Treny Jana Kochanowskiego to cykl XIX ostatnich, wielkich dzieł renesansowego poety stanowiący podsumowanie jego twórczości. Utwory zainspirowane są, zaraz po tym ważnym wydarzeniu w życiu Kochanowskiego. Stoicyzm to według tłumaczeń encyklopedycznych kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. Etyka stoicka opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną i sumienne spełnienia obowiązków. W "Trenie IX" Jana Kochanowskiego można wyróżnić filozofię stoicką, która jest dla poety czymś nadzwyczaj ważnym. Dzięki niej nic nie jest w stanie wyprowadzić go z równowagi oraz zaburzyć jego wewnętrznego spokoju, który jest bardzo ważny dla każdego człowieka. Dla poety czymś równie ważnym jest mądrość. Autor "Trenów" opisuje ją jako osobę, nadaje jej cechy ludzkie - personifikuje ją i uważa, że mądrości nie można kupić. Jest czymś bardzo ważnym w jego życiu. Mądrość może zmienić człowieka w anioła, który nie wie co to ból. W "Trenie IX" odbywa się polemika ze stoicyzmem. Kochanowski nie potrafi odnaleźć szczęścia i harmonii w swoim codziennym życiu, po tak ważnym wydarzeniu jakim jest śmierć córki. Pokazuje nam cechy mądrości, które są jednocześnie jej zaletami w świetle rozumowania. Cyt. "Ty śmierci najmniej się nie boisz, bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz". Epitety, które są użyte w Trenie podkreślają wszystkie zalety mądrości. Kochanowski we wszystkich swoich trenach nieustannie powraca i nawiązuje do motywu śmierci i cierpienia. Wykrzyknienia w tekście ukazują nam najważniejsze cechy, które autor chce przekazać czytelnikom oraz pozwalają opisać wszystko to, co poeta przeżywa - jego ból i rozpacz po śmierci córki Urszuli.
"Tren X" jest napisany wierszem stychicznym, trzynastozgłoskowym. Jest to liryka bezpośrednia. W "Trenie X" poeta wątpi w boski porządek świata, gdzie zachwianiu ulega ład moralny. Utwór składa się w dużej części z pytań, na które nie pada odpowiedź, ponieważ są to pytania retoryczne, w których poeta domyśla się, gdzie w danej chwili może znajdować się jego zmarła córka - Urszulka i nie uzyskuje na nie tak wyczekiwanej odpowiedzi. Wymienia miejsca, w których może się znajdować jego córka m.in. raj, wyspa szczęśliwa, czyściec, niebo itp. Na końcu utworu zwraca się do swojego dziecka, by to ukazało mu się w jakiejkolwiek postaci. By choć na chwilę mógł ją zobaczyć, zachwycić się jej widokiem. Podmiot liryczny nie otrzymuje odpowiedzi na swoje wołania, więc podejrzewa, że córka nie pamięta go i nie wie kim jest. W tym momencie podmiot traci nadzieję na spotkanie ze swoją córką. Czuje się upokorzony tym, że nie jest w stanie odnaleźć swojej córki. Odczuwa ogromny ból psychiczny. Jednak pomimo tego, nie zaprzestaje wołania. Oba poglądy są świadectwem kryzysu światopoglądowego, którego Jan Kochanowski doznał po utracie swojej córki. Wyznawane dotychczas poglądy filozofii starożytnej nie pomagają mu w odnalezieniu swojego dziecka. Podmiot liryczny wychwala mądrość, która tak naprawdę w najważniejszych momentach życia człowieka, np. ogromnym bólu psychicznym nie broni człowieka przed cierpieniem. Głównym bohaterem trenu IX i X jest ojciec Urszuli, który jako opłakujący tata przeżywa niewyobrażalny ból i cierpienie po stracie ukochanego dziecka. Podmiot liryczny wątpi w Boga, ponieważ nie może zrozumieć celu i sensu śmierci swojego dziecka. Zadaje sobie i Bogu pytanie - Dlaczego to właśnie mnie spotkało ? Treny są utworem humanistycznym, opisującym szczere uczucia zrozpaczonego rodzica po stracie ukochanego dziecka. Radą, która płynie ze zbioru trenów mogą być słowa poety cyt. "... tego się synu trzymaj, a ludzkie przygody, ludzkie noś. Jeden jest pan smutku i nagrody ...", co można zinterpretować, ze ludzka są i radość i cierpienie.