granice głowy (caput):
od tyłu: - graniczy z szyją (płaszczyzna przechodząca przez k. potyliczną i kręg szczytowy)
od dołu: - płaszczyzna przechodząca wzdłuż brzegu dobrzusznego gałęzi żuchwy do kąta żuchwy, a stąd do trzonu k. gnykowej (do ok. kości podgnykowej)

MIEJSCA TOPOGRAFICZNE, ELEMENTY WYCZUWALNE:
1) Widoczne elementy kostne:
koń i przeżuwacze: - łuk jarzmowy (arcus zygomaticus)
- brzeg szyjny gałęzi żuchwy - brzeg dolny trzonu żuchwy
koń: - grzebień twarzowy (crista facialis)
- wcięcie nosowo-siekaczowe (incisura nasoincisiva)
- brzeg nadoczodołowy i podoczodołowy (margo supraorbitalis et infraorbitalis) - staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis)
przeżuwacze: - guz twarzowy (tuber faciale)
- kresa skroniowa (linea temporalis) - guzowatość międzyrożna (protuberantia intercornualis)

2) Wyczuwalne elementy kostne
bydło: - wcięcie nosowo-siekaczowe
- otwór podoczodołowy i nadoczodołowy (for. infraorbitale et supraorbitale) - otwór bródkowy (for. mentale) - bruzda nadoczodołowa (sulcus supraorbitalis)
koń: - otwór podoczodołowy i nadoczodołowy - otwór bródkowy - wcięcie naczyń twarzowych - kresa skroniowa- grzebień strzałkowy zewnętrzny (crista sagittalis externa) - grzebień karkowy (crista nuchae)
pies: - otwór podoczodołowy i nadoczodołowy
- otwór bródkowy- brzeg dolny trzonu żuchwy
- wyrostek kątowy żuchwy (proc. angularis mandibulae)
- grzebień strzałkowy zewnętrzny - staw skroniowo-żuchwowy - wyrostek jarzmowy kości czołowej
świnia: - brzeg nadoczodołowy - brzeg szyjny gałęzi żuchwy - brzeg dolny trzonu żuchwy - łuk jarzmowy
- boczna krawędź kostna na k. siekaczowej, k. łzowej i na szczęce - dół kłowy (fossa canina) - grzebień karkowy

3) Wyniosłości mięśniowe i macalne w obrębie głowy u wszystkich gatunków

- brzeg przedni m. żwacza (m. masseter)

pies: - w płaszczyźnie pośrodkowej czaszki jest silne zagłębienie między silnie rozwiniętymi mm. skroniowymi
koń: - boczna pow. twarzy pod skórą -> widoczny przebieg żyły twarzowej (v. facialis ) i jej odgałęzień
tj. żyły dogrzbietowej nosa (v. dorsalis nasi) i żyły kątowej oka

DÓŁ NADOCZODOŁOWY (foramen supraorbitalis)
ograniczenia: przyśrodkowo - kresa skroniowa (linea temporalis) od dołu - wyr. jarzmowy kości czołowej
z boku - wyrostek jarzmowy kości łzowej
dno - powierzchnia mięśnia skroniowego

TYPY CZASZKI U PSÓW W ASPEKCIE KLINICZNYM
Typ mezocefaliczny (np., owczarek niemiecki, husky, rottweiler)
Typ dolichocephaliczny (np. collie, charty, shelti)
Typ brachycefaliczny (np. buldog angielski, buldożek francuski, mops, boston terier)
kryteria klasyfikacji: pomiary czaszki (kraniometria), cechy czaszki (np. wielkość grzebienia strzałkowego)
kraniometria: indeksy czaszkowe

Typ brachycefaliczny
implikacje kliniczne: przodozgryz - zmiany ustawienia zębów-wypadanie gałki ocznej (prolapsus bulbi oculi)
-stenoza i skrócenie kanału nosowo-łzowego
-stany zapalne fałdów skórnych kufy - dysplazja potyliczna - hypoplazja potyliczna - ectropium
- wodogłowie (hydrocephalus)-krótki kanał podoczodołowy (ważne!)
BAOS - brachycephalic airway obstruction syndrome (zespół psów brachycephalicznych)
komplikacje BAOS: - zwężenie nozdrzy (zwężone nozdrza zaburzają pasaż powietrza podczas wdechu
i wymagają zwiększonego wysiłku; zwiększone ciśnienie podczas wdechu ma
daleko idące konsekwencje); możliwa korekta chirurgiczna
- wydłużone podniebienie miękkie (podniebienie wpada do światła krtani, zwiększone ciśnienie wdechowe ma tu swój udział; podczas zabiegu stan taki grozi uduszeniem się pacjenta - intubacja jest niezbędna
- zapaść krtani - hypoplazja tchawicy ( implant; stent) - kwasica metaboliczna - serce płucne
- hemadectoma - rezultat nieustannego drażnienia chemoreceptorów dużych naczyń krwionośnych

OKOLICA NOSOWA (regio nasalis)
Car - płytka nosowa (planum nasale)
Su - płytka ryjowa (planum rostrale)
Ru - płytka nosowo-wargowa (planum nasolabiale)

JAMA NOSOWA
1) Przedsionek jamy nosowej
ujście przewodu nosowo-łzowego
- może być niedrożny bądź zwężony (stenosis)
- jest to zjawisko częste u ras miniaturowych (maltańczyk, yorkshire terier), brachycephalicznych,
kotów brachycephalicznych (np. persy), królików
- u koni występuje zachyłek - kłopotliwy podczas sondowania

2) Jama nosowa właściwa
- przewód nosowy dogrzbietowy - jama węchowa
- przewód nosowy środkowy - zatoki przynosowe (aditus nasomaxillaris)
- ma kapitalne znaczenie dla szerzenia się procesów patologicznych z jamy nosowej do układu zatok
- przewód nosowy dobrzuszny - nozdrza tylne
- poprzez jamę nosową możemy podawać tlen lub zakładać sondę dożołądkową (Eq, Ca, Fe, Ho)

jednostronne krwawienie z jamy nosowej podczas ekstrakcji kła szczęki - tworzy się przetoka
ustno-nosowa

najczęstsze problemy kliniczne: - nieżyt błony śluzowej (rhinitis) - aspergiloza jamy nosowej (Aspergillus flavus, Aspergillus niger) - dolicho- i mezocephaliczne
- nowotwory - rasy brachycephaliczne

OKOLICA PODOCZODOŁOWA (regio infraorbitalis)
- leży przednio-dolnie od okolicy oczodołowej
- u bydła zatoka szczękowa obejmuje wnętrze k. szczękowej, jarzmowej i sięga do puszki łzowej (bulla lacrimalis)
- u konia występuje mniejsza - zatoka szczękowa przednia (sinus maxillaris rostralis) i większa - zatoka
szczękowa tylna (s. maxillaris caudalis)

znaczenie kliniczne: - dokonujemy znieczulenia nerwu podoczodołowego - w razie konieczności dokonujemy trepanacji zatok (Eq) - może dojść do przeniesienia stanów zapalnych innych zatok u konia
- znieczulanie nerwu podoczodołowego
- różnice związane z typem czaszki - topografia i długość kanału podoczodołowego

obszar znieczulenia: - szczęka - jama nosowa
- przedsionek wargowy - warga górna
Bo: - linia równoległa do zęba P1
- linia przeżegająca wzdłuż łuku jarzmowego
Eq: a) w ½ linii prostopadłej do wcięcia nosowo-wargowego do przecięcia z linią poprowadzoną od
końca grzebienia twarzowego
b) w połowie linii łączącej przyśrodkowy kąt oka z końcem grzebienia twarzowego

OKOLICA OCZODOŁOWA (regio orbitalis)
powieka górna (palpebra sup.) powieka dolna (palpebra inf.) gałka oczna (bulbus oculi)

zagadnienia kliniczne: - zapalenie spojówek (konjunctivis) - różne tło w tym alergiczne lub genetyczne (np. przewlekłe, samoistne, suche zapalenie rogówki i spojówki (KCS) oraz przewlekłe powierzchniowe zapalenie rogówki (CSK) u psów - leczenie Optimmune®, cyclosporyna)
- zażółcenie spojówek jest objawem żółtaczki (icterus)
- bladość spojówek - anemia, krwawienie
- wybroczyny na spojówkach - ehrlichiosa, babesiosa

gałka oczna: - wrzód rogówki (ulcus corneae)
- wypadnięcie gałki ocznej (prolapsus bulbi oculi)
- jaskra- zaćma- nowotwory np. czerniak złośliwy (malinoma maligna)

niedrożność (lub stenoza) przewodów nosowo-łzowych
- u królików miniaturowych, kotów i psów (yorkshire terier, brevier, maltańczyk, shih-tzu)
- stały wyciek z worka spojówkowego
- podaje się do nich barwnik celem określenia drożności kanałów nosowo-łzowych
- kaniulizację przeprowadzić można venflonami o niewielkiej średnicy (znieczulenie lub premedykacja i znieczulenie miejscowe)

zapalenie gruczołu głębokiego powieki 3. u psa
grudkowe zapalenie 3. powieki - występuje u młodych psów 7-15 miesięcy - leczenie polega z reguły na łyżeczkowaniu powiększonych grudek chłonnych

OKOLICA PRZYUSZNICZA
- leży pomiędzy głową a szyją
Eq:
trójkąt viborga (Eq) - wyznaczony jest przez szyjny brzeg gałęzi żuchwy, żyłę językowo-twarzową i m. łopatkowo-gnykowy - u konia zlokalizowane są tutaj t. szyjna zewnętrzna, gruczoł przyuszny, część worka powietrznego
worek powietrzny - zachyłek trąbki słuchowej Eustachiusza o nieznanej funkcji
- może ulec stanowi zapalnemu tła bakteryjnego lub grzybiczego
- funkcja worków powietrznych jest raczej nieznana, ale przez środek worka powietrznego przebiega a. carotica interna zaopatrująca mózgowie w krewtętniczą - być może więc worek powietrzny chłodzi krew?
Ca: - u psa w okolicy przyuszniczej znajduje się gruczoł przyuszniczy oraz gruczoł żuchwowy - oba znajdują się pomiędzy dużymi naczyniami żylnymi (!) tj. donosowo żyły szczękowej a doogonowo żyły małżowinowej doogonowej
- ślinianka żuchwowa ulega stanom zapalnym, oraz występują w niej zastoje śliny spowodowane kamieniami ślinowymi (sialoloty)
Świnki morskie - u świnek morskich jest to miejsce, gdzie tworzą się przetoki ropni okołowierzchołkowych

OKOLICA USTNA (regio oralis)
- okolicę tworzą warga górna i warga dolna, które otaczają szparę ust - można wyróżnić wtórnie okolicę wargową górną i dolną - w okolicy ust najistotniejsze znaczenie, z klinicznego punktu widzenia, ma przedsionek wargowy
- znajdujące się tu wędzidełko wargi dolnej u niektórych ras psów jest zbyt krótkie, przez co przedsionek jamy ustnej jest zbyt mały - wędzidełko podcina się np. u psów rasy sharpei - analogiczna sytuacja występuje w przypadku wędzidełek bocznych

OKOLICA SKRONIOWA
- graniczy z okolicą czołową, okolicą oczodołową, jarzmową, małżowiny usznej i (względnie) rogową
- znajdują się tu mięśnie małżowiny usznej i mięsień skroniowy
- u psów zanik mięśni skroniowych towarzyszy eozynofilowemu zapaleniu mięśni oraz zapaleniu
nerwu trójdzielnego

OKOLICA MAŁŻOWINY USZNEJ
- tworzy ją małżowina uszna i jej podstawa
- znajdują się tu naczynia żylne, które można wykorzystać do kaniulizacji u psów, świń i królików (żyła
małżowinowa przednia, tylna tzw. brzeżna i środkowa)
problemy kliniczne: - krwiaki małżowiny usznej, rany, opadnięcie ucha (u ras, u których ma stać)

OKOLICA POTYLICZNA
patologie kości potylicznej i otworu wielkiego u psów
a. dysplazja potyliczna
b. hipoplazja potyliczna
często towarzyszą: - jamistość rdzenia (syringomyelia)
- wodogłowie (hydrocephalus) - niestabilność szczytowo-obrotowa
rasy predysponowane: Cavalier King Charles Spaniel, Yorkshire Terier, Gryfonik Brukselski
- u ludzi występują analogiczne zmiany w zespole Arnolda-Chiari typu I

OKOLICA CZYI
- w mięśnie szyi wykonujemy u koni iniekcje domięśniowo
- w okolicy dobrzusznej szyi znajduje się żyła szyjna zewnętrzna, którą można kaniulizować lub
pobierać z niej krew u małych zwierząt
- u koni i bydła jest to podstawowe naczynie dla pobierania krwi i iniekcji dożylnych
- jest różnica w technice injekcji u Bo i Eq

tracheotomia: - cięcie pionowe poniżej krtani
- odpreparowanie mięśni „na tępo” - po dojściu do pierścieni tchawiczych należy przeciąć poprzecznie więzadło tchawicze w przestrzeni pomiędzy sąsiadującymi pierścieniami tchawiczymi

OKOLICA KRTANI

- ma zasadnicze znaczenie dla intubacji
- wejście do krtani znajduje się pod przełykiem