Czaszka. Ogólna budowa. Stanowi ona szkielet głowy oraz osłonę mózgowia, narządów zmysłów oraz górnych części układu oddechowego i pokarmowego wraz zębami stanowiącymi część narządu żucia. W czaszce można wyróżnić część mózgową oraz część twarzową lub trzewną. Część mózgową tworzą: kość czołowa, parzyste kości ciemieniowe i skroniowe, kość sitowa, klinowa i potyliczna. Część trzewną czaszki tworzą: kości nosowe, łzowe, małżowiny nosowe dolne, szczęki i kości jarzmowe (wszystkie parzyste) oraz lemiesz i żuchwa. Kości czaszki za wyjątkiem żuchwy połączone są szwami należącymi do połączeń ścisłych.

Ściana górna czaszki, czyli sklepienie, jest utworzona przez łuskę kości czołowej, obydwie kości ciemieniowe i część łuski potylicznej. Rozciąga się od łuków brwiowych kości czołowej do kresy skroniowej. W środku sklepienia znajduje się najwyższy punkt czaszki zwany szczytem. Część przednią sklepienia nazywamy czołem. W obrębie sklepienia występują trzy szwy: szew wieńcowy między kością czołową i kośćmi ciemieniowymi; szew strzałkowy biegnący przyśrodkowo między kośćmi ciemieniowymi; oraz szew węgłowy między kośćmi ciemieniowymi a łuską kości potylicznej. Po obu stronach szwu strzałkowego leżą otwory ciemieniowe, bardziej bocznie zaś znajdują się guzy lub wyniosłości ciemieniowe.

Ściana przednia określana bywa jako twarz kostna. Tworzą ją: części oczodołowe i część łuski kości czołowej, kości nosowe, kości jarzmowe, szczęki i żuchwa.Część górną tworzy łuska kości czołowej. Poniżej znajdują się oczodoły, między którymi leży jama nosowa.

Oczodół lub jama oczodołowa ma kształt ostrosłupa z wierzchołkiem zwróconym do kanału wzrokowego, natomiast podstawą do powierzchni twarzoczaszki.

Między oczodołami znajduje się kostna jama nosowa, do której prowadzi otwór gruszkowaty, ograniczony od góry kośćmi nosowymi, bocznie i od dołu kośćmi szczęki, które tworzą wcięcie nosowe. Brzegi wcięć nosowych zaginają się w dolnej części do przodu, tworząc kolec nosowy przedni. Jama nosowa podzielona jest przegrodą kostną nosa na część prawą i lewą. Ze ścian bocznych jamy nosowej zwisają listewki kostne, zwane małżowinami nosowymi. Do jamy nosowej zalicza się też zatoki przynosowe: zatoki czołowe, komórki sitowe, zatoki szczękowe, zatoki klinowe. Poniżej brzegu dolnego oczodołu znajduje się otwór podoczodołowy, a pod nim dół nadkłowy. Boczną część strony przedniej twarzoczaszki tworzą kości jarzmowe, stanowiące obustronnie wyniosłość policzkową. Na powierzchni bocznej kości jarzmowej znajduje się otwór jarzmowo-twrarzowy dla jenoimiennego nerwu.

W części środkowej powierzchni zewnętrznej trzonu żuchwy znajduje się guzowatość bródkowa a bocznie do niej guzki bródkowe. Poniżej drugiego zęba przedtrzonowego leży otwór bródkowy. Trzon żuchwy ku tyłowi obustronnie przechodzi w gałęzie żuchwy.

Ściana boczna. Tworzą ją kości: czołowa, ciemieniowa, potyliczna, skroniowa i skrzydło większe kości klinowej. Połączone są szwami. Na bocznej ścianie w części przedniej jest widoczna kresa skroniowa, odgraniczająca od przodu i od góry dół skroniowy. Kresa ta w części środkowej występuje w postaci dwóch równoległych linii: kresy skroniowej górnej i dolnej. Dół skroniowy ku dołowi łączy się z dołem podskroniowym. Na granicy dołui skroniowego i podskroniowego widoczny jest łuk jarzmowy utworzony przez wyrostek jarzmowy kości skroniowej i wyrostek skroniowy kości jarzmowej, które są połączone szwem skroniowo-jarzmowym. Na wyrostku jarzmowym kości skroniowej znajduje się guzek stawowy. Do tyłu i poniżej łuku jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny. Z przodu od otworu słuchowego zewnętrznego leży dół żuchwowy, który wspólnie z guzkiem stawowym twoorzy powierzchnię stawową stawu skroniowo-żuchwowego. Ku dołowi i przodowi od otworu słuchowego zewnętrznego znajduje się wyrostek rylcowaty, a ku dołowi i do tyłu wyrostek sutkowaty kości skroniowej.

Ściana dolna albo podstawna. Stanowi powierzchnię zewnętrzną podstawy czaski. Jest ograniczona od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęki, od tyłu kresami karkowymi górnymi kości potylicznej, bocznie natomiast wyrostkami zębodołowymi szczęki, dolnym brzegiem kości jarzmowej i łukiem jarzmowym oraz wyrostkiem sutkowa tym kości skroniowej. Podniebienie kostne, stanowiące przednią część podstawy czaszki, tworzą wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych, połączone szwami podniebiennym pośrodkowym i poprzecznym. W podniebieniu kostnym, w jego tylno-bocznym kącie, znajduje się obustronnie otwór podniebienny większy, a ku tyłowi od niego otwory podniebienne mniejsze. Prowadzą one do kanałów podniebiennych dla jednoimiennych naczyń i nerwów. W części środkowej brzegu tylnego podniebienia kostnego leży kolec nosowy tylny. Nad tylnym brzegiem podniebienia kostnego występują dwa otwory przedzielone lemieszem, tworzące nozdrza tylne lub otwory nosowe tylne. Bocznie od nozdrzy tylnych znajduje się blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowa tego. Obie blaszki wyrostka skrzydłowa tego otaczają dół skrzydłowy, przy czym blaszka przyśrodkowa (druga to boczna) kończy się haczykiem skrzydłowym.W podstawie czaszki trzy otwory zasługują na szczególną uwagę. Otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej, otwór szyjny i otwór wielki.

Ku tyłowi powierzchnię dolną podstawy czaszki tworzą powierzcnie dolne skrzydeł większych kości klinowej, część trzonu kości klinowej, powierzchnie dolne kości skroniowych oraz kości potylicznej. W środku części podstawnej kości potylicznej znajduje się guzek gardłowy. Przy nasadzie skrzydła większego kości klinowej występuje otwór owalny, a bocznie i od tyłu od niego otwór kolcowy. Na powierzchni dolnej kości skroniowej znajduje się dół żuchwowy, przez który przebiega szczelina skalisto bębenkowa. Bocznie od dołu żuchwowego leży wyrostek sutkowaty, a ku tyłowi wyrostek rylcowaty, między nimi zaś otwór rylcowo-sutkowy. Otwór poszarpany znajduje się przy podstawie wyrostka skrzydłowa tego, a ku tyłowi od niego leży otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej. Bocznie od otworu poszarpanego przebiega półkanał trąbki słuchowej. Otwór szyjny ograniczony jest przez kość potyliczną oraz część skalistą kości skroniowej. W otworze tym przebiegają nerwy czaszkowe IX, X, XI, żyła szyjna wewnętrzna, zatoka skalista dolna, oraz tętnica oponowa tylna. Szczelina skalisto-potyliczna znajduje się między piramidą kości skroniowej a kością potyliczną. W obrębie kości potylicznej znajduje się otwór wielki, przez który przechodzą: rdzeń przedłużony, tętnice kręgowe, nerwy dodatkowe (XI), tętnice rdzeniowe oraz sploty żylne. Bocznie od kłykci potylicznych leży wyrostek szyjny, którego podstawę przebija kanał nerwu podjęzykowego, a od tyłu od niego biegnie kanał kłykciowy. Ku tyłowi od otworu wielkiego znajdują się grzebień potyliczny zewnętrzny oraz guzowatość potyliczna zewnętrzna.

Budowa szczegółowa czaszki. Kości mózgoczaszki.

• Kość potyliczna składa sięz czterech części: nieparzystej części podstawnej, nieparzystej łuski potylicznej oraz parzystych części bocznych, otaczających otwór wielki. Łączy on jamę czaszki z kanałem kręgowym, w którym przebiega rdzeń przedłużony, a także przednie i tylne tętnice rdzeniowe oraz gałęzie oponowe tętnic kręgowych

• Kość klinowa jest kością nieparzystą, składającą się z sześciu parzystych wyrostków: skrzydeł większych, skrzydeł mniejszych oraz wyrostków skrzydłowatych.

• Kość czołowa, tworząca przednią część sklepienia czaszki, składa się z nieparzystej łuski czołowej, dwóch bocznych części oczodołowych oraz nieparzystej części nosowej leżącej między częściami oczodołowymi

• Kość skroniowa jest kością parzystą, tworzącą część podstawy i część ściany bocznej czaszki. Zawiera ona narząd słuchu i równowagi oraz liczne kanały dla nerwów i naczyń. Wyróżnia się w niej część łuskową, bębenkową i skalistą, do której należy część sutkowa. Wszystkie części widoczne są na ścianie bocznej i dolnej czaszki.

• Kość ciemieniowa jest kością parzystą o kształcie nieregularnego czworoboku, stanowiącą sklepieniei ściany boczne czaszki. Posiada ona brzegi: strzałkowy, łuskowy, czołowy i potyliczny, oraz kąty: czołowy, klinowy, potyliczny i sutkowy.

• Kość sitowa składa się z blaszki sitowej, blaszki pionowej oraz dwóch błędników sitowych.

Budowa szczegółowa czaszki. Kości twarzoczaszki.

• Małżowina nosowa dolna jest kością parzystą leżącą w dolnej części ściany bocznej jamy nosowej. Posiada trzy wyrostki: szczękowy, łzowy i sitowy, które łączą się z odpowiadającymi im kośćmi.

• Kość nosowa jest kością parzystą tworzącą nasadę i górną część grzbietu nosa. Obydwie kości nosowe łączą się brzegiem górnym z częścią nosową kości czołowej, a ich brzegi przyśrodkowe łączą się szwem międzynosowym. Na jej wewnętrznej powierzchni przebiega bruzda sitowa, w której biegnie nerw sitowy przedni.

• Lemiesz jest kością nieparzystą, tworzącą część tylną przegrody nosa. Na jego obu powierzchniach biegną bruzdy nosowo-podniebienne, w których przebiega nerw nosowo-podniebienny. Brzeg górny rozdziela się na skrzydła lemiesza, które przylegają do kości klinowej i kości podniebiennej. Brzeg tylny przedziela nozdrza tylne.

• Kość łzowa jest najmniejszą kością twarzy, tworząca część ściany przyśrodkowej oczodołu oraz część ściany jamy nosowej. Grzebień łzowy tylny przechodzący ku dołowi w haczyk łzowy dzieli się na dwie części. Do przodu od grzebienia biegnie bruzda łzowa, stanowiąca część dołu woreczka łzowego.

• Szczęka jest kością parzystą biorącą udział w budowie przedniego odcinka twarzy, podniebienia, jamy nosowej i oczodołu, a także częściowo dołu podskroniowego i skrzydłowo-podniebiennego. Składa się ona z troznu i czterech wyrostków: jarzmowego, czołowego, zębodołowego i podniebiennego.

• Kość podniebienna uczestniczy w tworzeniu szkieletu jamy nosowej, podniebieniai oczodołu. Jest to kość parzysta, składająca się z blaszek poziomej i pionowej oraz z trzech wyrostków: piramidowego, oczodołowego i klinowego.

• Kość jarzmowa jest kością parzystą składającą się z trzonu oraz wyrostka skroniowego i wyrostka czołowego. Tworzy ona część dna ściany bocznej oczodołu oraz część dołu skroniowego i podskroniowego.

• Żuchwa jest kością nieparzystą składjącą się z troznu i dwóch gałęzi. Trzon żuchwy ma dwie powierzchnie i dwa brzegi. Na powierzchni zewnętrznej w części środkowej znajduje się guzowatość bródkowa, którapo bokach uwypukla się jako guzek bródkowy.

• Kość gnykowa jest kością podkowiastą leżącą pomiędzy żuchwą i krtanią na poziomie trzeciego kręgu szyjnego. Składa się z trzonu oraz parzystych rogów większych i mniejszych.

Jamy i doły czaszki

• Dół przedni czaszki położony jest najwyżej. Jego dno tworzą części oczodołowe kości sitowej, blaszka sitowa kości sitowej oraz skrzydła mniejsze i przednie części trzonu kości klinowej. Dół ten graniczy od dołu z oczodołami oraz częścią sklepienia jamy nosowej. Zawartość dołu stanowią płaty czołowe mózgu oraz opuszka węchowa i pasma węchowe. W dole przenim czaszki, w linii pośrodkowej, znajduje się wystający ku górze grzebień koguci, do którego przyczepia się sierp mózgu. Z przodu od grzebienia koguciego znajduje się otwór ślepy, przez który przechodzi żyła jamy z nosowej do zatoki strzałkowej górnej. Przez otwory w blaszce sitowej dół czaszki przedni łączy się z jamą nosową.

• Dół środkowy czaszki jest głębszy i nniżej położony od przedniego. Wyróżnia się w nim część środkową i dwie części boczne, w których znajdują się płaty skroniowe mózgu. Części boczne utworzone są przez skrzydła większe kości klinowej, część łuskową i powierzchnię przednią piramidy kości skroniowej. Odcinek środkowy tworzy trzon kości klinowej, na przodzie którego znajduje się bruzda przedskrzyżowania wzrokowego, kończąca się obustronnie kanałem wzrokowym zawierającym nerw wzrokowy i tętncę oczną. Z tyłu od kanału wzrokowego wstępuje wyrostek pochyły przedni. W części środkowej dołu leży siodło tureckie, w którym znajduje się dół przysadki, zawierający przysadkę. W przedniej ścianie dołu przysadki znajdują się wyrostki pochyłe środkowe. Siodło tureckie ograniczone jest od tyłu grzbietem siodła, z wyrostkami pochyłymi tylnymi. Po obu stronach siodła tureckiego biegnie bruzda tętnicy szyjnej. Mieści się w niej zatoka jamista, w której świetle biegnie tętnica szyjna wewnętrzna otoczona splotem nerwowym oraz nerw odwodzący. W częściach bocznych dołu środkowego czaszki najbardziej do przodu znajduje się szczelina oczodołowa górna. Biegną przez nią nerwy: okoruchowy, bloczkowy, oczny, odwodzący, włókna splotu jamistego, gałąź tętnicy oponowej środkowej, żyła oczna i gałąź żyły ocznej dolnej. Ku tyłowi leży otwór okrągły, przez który przechodzi nerw szczękowy, a z boku i z tyłu od niego znajduje się otwór owalny, przez który biegnie nerw żuchwowy, z boku od niego zaś leży otwór kolcowy, przez który przechodzą gałąź oponowa nerwu żuchwowego oraz naczynia oponowe środkowe. Pryśrodkowo od otworu owalnego leży otwór poszarpany. W pobliżu szczytu piramidy, na powierzchni przedniej znajdują się wycisk nerwu trójdzielnego oraz dwie bruzdy zakończone otworami. Boczna z nich, bruzda nerwu skalistego mniejszego, rozpoczynająca się rozworem kanału nerwu skalistego mniejszego,wiodącym do biegnącego w części skalistej kanalika nerwu bębenkowego. Bruzda przyśrodkowa, bruzda nerwu skalistego większego, prowadząca do kanału nerwu twarzowego, zawiera nerw skalisty większy i gałąź tętnicy oponowej środkowej.

• Dół tylny czaszki jest najgłębszy i położony najniżej. Tworzą go grzbiet siodła i stok kości klinowej, kość potyliczna, część skalista kości skroniowej i kąt sutkowy kości ciemieniowej. W dole tym znajdują się móżdżek, most i rdzeń przedłużony. Od dołu środkowego oddziela go grzbiet siodła kości klinowej oraz brzeg górny piramidy kości skroniowej. Dół tenz tyłu jest ograniczony bruzdą zatoki poprzecznej. W środku dołu leżą otwór wielki oraz kanał nerwu podjęzykowego przez który przechodzi nerw podjęzykowy. Między bocznymi częściami kości potylicznej a piramidą kości skroniowej znajduje się otwór szyjny, podzielony przez wyrostek śródszyjny na część przyśrodkową zawierającą zatokę skalistą dolną i nerw językowo-gardłowy oraz na część boczną zawierającą nerw błędny, nerw dodatkowy, żyłę szyjną wewnętrzną i tętnicę oponową tylną. Na powierzchni tylnej piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny, prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego. Z tyłu od otworu słuchowego wewnętrznego leży otwór kanalika przedsionka, a bliżej brzegu górnego piramidy dół podłukowy. Z tyłu od otworu wielkiego w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega grzebień potyliczny wewnętrzny rozdzielający doły potyliczne dolne, które od góry ograniczone są bruzdą zatoki poprzecznej. Bruzda ta przedłuża się w bruzdę zatoki esowatej, dochodzącą do otworu szyjnego. Obydwie bruzdy zawierają jednoimienne zatoki.

• Oczodół. Oczodoły są położone w górnej części twarzoczaszki i mają kształt czworościennych ostrosłupów. W każdym oczodole wyróżnia się ścianę górną, dolną, przyśrodkową i boczną, podstawę czyli wejście do oczodołu i szczyt.

• Jama nosowa kostna. Nieparzystna kostna jama nosowa podzielona pionową kostną przegrodą nosową na dwie części, składa się z jamy nosowej właściwej i zatok przynosowych: czołowych, szczękowych, klinowych i komórek sitowych. Do przodu otwiera się otworem gruszkowatym, z tyłu znajdują się nozdrza tylne.

• Jama ustna jest przestrzenią ograniczoną częściami kostnymi i głównie mięśniami. Ściamy boczne jamy ustnej właściwej tworzą wyrostki zębodołowe szczęki, część zębodołowa żuchwy oraz zęby. Sklepienie jamy ustnej tworzy podniebienie kostn,e dno natomiast utworzone jest przez mięśnie.

• Dół skroniowy ograniczony jest od góry, od tyłu i od przodu kresą skroniową. Grzebień podskroniowy oraz brzeg dolny łuku jarzmowego stanowią jego dolną granicę, przez którą łączy się z dołem podskroniowym. Ścianę przyśrodkową dołu tworzą kość ciemieniowa, część łuskowa kości skroniowej, powierzchia skroniowa kości czołowej oraz skrzydło większe kości klinowej. Ściana przednia jest utworzona przez powierzchnie skroniowe kości czołowej i jarzmowej. Ścianę boczną tworzy łuk jarzmowy. Zawartość dołu skroniowego tstanowią: mięsień skroniowy, naczynia skroniowe środkowe i głębokie, nerwy skroniowe głębokie, gałązka jarzmowo-skroniowa nerwu jarzmowego, tkanka tłuszczowa. Wszystkie te twory pokryte są powięzią skroniową, na której powierzchni biegną naczynia skroniowe powierzchowne, nerwy uszno-skroniowe oraz gałązki skroniowe i jarzmowe nerwu twarzowego

• Dół podskroniowy leży poniżej i przyśrodkowo od łuku jarzmowego oraz dołu skroniowego. Ku górze łączy się on z dołem skroniowym, ku tyłowi z dołem zażuchwowym, ku dołowi z przestrzenią przygardłową. Ścianę górną dołu podskroniowego tworzy powierzchnia podskroniowa skrzydła większego kości klinowej. Ściana boczna utworzona jest przez gałąź żuchwy. Ścianę przyśrodkową tworzy blaszka boczna wyrostka skrzydłowatego kości klinowej. Zawartość dołu stanowią: oba mięśnie skrzydłowe, spolt żylny skrzydłowy, tętnica szczękowa i jej gałęzie, nerw żuchwowy i jego gałęzie oras struna bębenkowa. Dół podskroniowy łączy się z:

• Dołem skrzydłowo-podniebiennym przez szczelinę skrzydłowo-szczękową

• Oczodołem przez szczelinę oczodołową dolną

• Dołem środkowym czaszki przez otwór owalny i otwór kolcowy.

• Dół skrzydłowo-podniebienny leżący przyśrodkowo od dołu podskroniowego, ma postać trójkątnej szczeliny położonej między szczęką a wyrostkiem skrzydłowa tym kości klinowej. Jest on ograniczony od góry przez trzon kości klinowej, od przodu przez wyrostek oczodołowy kości podniebiennej i trzon szczęki, od tyłu przez wyrostek skrzydłowaty i powierzchnię szczękową skrzydła większego kości klinowej i przyśrodkowo przez blaszkę pionową kości podniebiennej. Zawartość dołu skrzydłowo-podniebiennego stanowią: zwój skrzydłowo-podniebienny, nerw szczękowy i jego gałęzie oraz końcowe gałęzie tętnicy szczękowej. Dół skrzydłowo-podniebienny łączy się:

• Przez otwór klinowo-podniebienny z jamą nosową

• Przez szczelinę oczodołową dolną z oczodołem

• Przez otwór okrągły z dołem środkowym czaszki

• Przez kanał skrzydłowy z powierzchnią wewnętrzną i zewnętrzną podstawy czaszki

• Przez kanał podniebienno-pochwowy z dolną powierzchnią podstawy czaszki

• Przez kanały podniebienne z jamą ustną

• Przez szczelinę skrzydłowo-szczękową z dołem podskroniowym

• Dół zażuchwowy jest przestrzenią leżącą między gałęzią żuchwy a wyrostkiem sutkowa tym kości skroniowej. Śięga on do wyrostka rylcowatego i do bocznej ciany gardła. Zawiera część ślinianki przyusznej, nerw twarzowy, który dzieli się w tym dole na gałęzie końcowe, tętnicę szyjną zewnętrzną i jej końcowe gałęzie, którymi są tętnica szczękowa, oraz tętnicę uszną tylną i nerw uszno-skroniowy.

Połączenia kości czaszki.

• Chrząstkozrosty. Znajdują się głównie na podstawie czaszki, a tworząca je chrząstka szklista z wiekiem przekształca się w chrząstkę włóknistą i kość.

• Więzozrosty. Występują w miejscach połączeń kości powstałych na podłożu łącznotkankowy, głównie na sklepieniu i bocznych ścianach czszki w postaci szwów i ciemiączek

• Szwy. Mogą występować w różnej postaci, najczęściej są to szwy piłowate, rzadziej łuskowate lub gładkie, lub szwy rowkowe.

• Ciemiączka. Występuje sześć ciemiączek, z których dwa są parzyste i dwa nieparzyste. Ciemiączko przednie lub wielkie albo czołowe jest ciemiączkiem nieparzystym. Ciemiączko tylne lub małe albo potyliczne należy do ciemiączek nieparzystych. Na bocznej ścianie czaszki leżą parzyste ciemiączka przednio-boczne czyli klinowe oraz tylno-boczne czyli sutkowe.

• Połączenia stawowe zwane również połączeniami maziowymi, występują obustronnie w miejscu połączenia żuchwy kośćmi skroniowymi, tworząc stawy skroniowo-żuchwowe.

Okolice topograficzne głowy i szyi. W obrębie szyi można wyróżnć szyję właściwą oraz kark. Okolica szyi właściwej jest ograniczona od góry dolnym brzegiem żuchwy, od dołu górnym brzegiem obojczyka i wcięciem szyjnym mostka. Granicą karku od przodu jest linia przebiegająca wzdłuż przedniego brzegu męśnia czworobocznego, od dołu linie przebiegające od wyrostka barkowego łopatki do wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego oraz od góry linia przebiegająca wzdłuż kresy barkowej górnej do guzowatości potylicznej zewnętrznej.

Unerwienie głowy i szyi. Skóra twarzy unerwiona jest przez nerwy skórne odchodzące od gałęzi nerwu trójdzielnego: nerwu ocznego, nerwu szczękowego i nerwu żuchwowego. Skórę głowy unerwiają gałęzie skórne splotu szyjnego: nerw uszny wielki, nerw poprzeczny szyi, nerw nadobojczykowy, nerw potyliczny mniejszy, a także gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych: nerw potyliczny większy, nerw potyliczny trzeci, czasem gałąź skórna nerwu podpotylicznego i gałęzie grzbietowe dolnych nerwów rdzeniowych szyjnych.

Żyły głowy biorą początek w sieci żylnej sklepienia czaszki, z której obustronnie biegną cztery pnie żylne: żyła twarzowa, żyła skroniowa powierzchowna, żyła uszna tylna i żyła potyliczna. Żyła twarzowa odprowadza krew do żyły szyjnej wewnętrznej, żyła uszna tylna zaś oraz żyła potyliczna prowadzą krew do żyły szyjnej zewnętrznej. Żyła zażuchwowa powstaje w komorze przyusznicy z połączenia żyły skroniowej powierzchownej i szczękowej, wychodzącej ze splotu skrzydłowego. Ze splotu tego krew odpływa przez żyłę szczękową do żyły zażuchwowej.

Żyły szyi - powierzchowne

• Żyła szyjna zewnętrzna - rozpoczyna się za małzowiną uszną, poniżej ślinianki przyusznej i powstaje z połączenia dwóch korzeni: przedniego i tylnego.

• Zyła szyjna przednia - rozpoczyna się w okolicy podbródkowej i początkowo przebiega na blaszce powierzchownej powięzi szyjnej, a następnie przebija tę blaszkę, wchodząc pod mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, wchodząc do przestrzeni mostkowej.

• Żyła szyjna zewnętrzna tylna - przebiega w trójkącie bocznym szyi i uchodzi do żyły szyjnej zewnętrznej.

Żyły szyi - głębokie

• Żyła szyjna ramienno-głowowa składa się z:
  - żyły kręgowej, która odpowiada części szyjnej tętnicy kręgowej. Rozpoczynma się spoltem żylnym podpotylicznym leżącym w trójkącie podpotylicznym i zazwyczaj podwójnie towarzyszy tętnicy kręgowej aż do szóstego kręgu szyjnego, poniżej którego żyły kręgowe łączą się w pojedynczy pień żyły kręgowej, przechodzący przez otwór wyrostków poprzecznych siódmego kręgu szyjnego.
  - żyła szyjna głęboka - bierze swój początek w splocie podpotylicznym, zstępuje w dół pod wyrostkiem poprzecznym siódmego kręgu szyjnego, łączy się z żyłą kręgową i wspólnie z nią lub czasem samodzielnie uchodzi do żyły ramienno-głowowej lub żyły podoboczyjkowej.

• Żyła szyjna wewnętrzna, zbiera krew z jamy czaszki, twarzy oraz większej części trzew szyi. Rozpoczyna się jako przedłużenie zatoki esowatej, tworząc opuszkę górną żyły szyjnej, następnie przebiega wzdłuż tylno-bocznego obwodu tętnicy szyjnej wewnętrznej, dalej wzdłuż bocznego obwodu tętnicy szyjnej wspólnej i kończy się z tyłu od stawu mostkowo-obojczykowo-sutkowego, gdzie łączy się z żyłą podobojczykową, tworząc żyłę ramienno-głowową. W początkowym odcinku przebiega w przestrzeni przygardłowej, a następnie w przestrzeni środkowej szyi. Tuż przed swym ujściem tworzy opuszkę dolną żyły szyjnej.

Tętnice głowy i szyi

• Tętnica szyjna wspólna jest największą tętnicą szyi. Nie oddaje gałęzi bocznych. Prawa tętnica szyjna wspólna rozpoczyna się w miejscu rozdwojenia pnia ramienno-głowowego z tyłu od stawu mostkowo-obojczykowego prawego. W jej przebiegu wyróżnia się tylko część szyjną. Lewa tętnica szyjna wspólna wychodzi z najniższej części łuku aorty między pniem ramienno-głowowym a tętnicą podobojczykową lewą. W przebiegu tętnicy szyjnej lewej wyróżnia się część piersiową oraz szyjną.

• Tętnica szyjna wewnętrzna zaopatruje przednią część mózgowia, oko i zawartoć oczodołu, ucho wewnętrzne oraz oddaje gałęzie do czoła i nosa. Rozpoczyna się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej w przedłużeni tętnicy szyjnej wspólnej i biegnie ku górze w stronę podstawy czaszki do otworu zewnętrznego kanału tętnicy szyjnej.

Gałęzie tętnicy szyjnej wewnętrznej:

• Gałąź szyjno-bębenkowa

• Gałąź kanału skrzydłowego

• Gałęzie zatoki jamistej

• Tętnica oczna jest pierwszym odgałęzieniem końcowego odcinka tętnicy szyjnej wewnętrznej. Zaopatruje ona zawartość oczodołu, zatokę klinową, komórki sitowe, błonę śluzową górnej części jamy nosowej oraz oponę twardą przedniego dołu czaszki.

• Tętnica łącząca tylna w pobliżu górnego brzegu mostu uchodzi do tętnicy tylnej mózgu z tętnicy podstawnej lub kręgowej i bierzej udział w zaopatrzeniu podstawy mózgowia.

• Tętnica naczyniówkowa zaopatruje splot naczyniówkowy komory bocznej

• Tętnica przednia mózgu odchodzi pod prawie prostym kątem z przedniego obwodu tętnicy szyjnej wewnętrznej i przebiega nad nerwem wzrokowym w kierunku przyśrodkowym, zbliżając się do tętnicy z drugiej strony, i łączy z nią za pośrednictwem tętnicy łączącej przedniej. Zaopatruje ona ciało modzelowate, węchomózgowe, płat czołowy i ciemieniowy półkul mózgu oraz część jąder kresomózgowia.

• Tętnica środkowa mózgu jest przedłużeniem tętnicy szyjnej wewnętrznej, przebiega w bruździe bocznej i zaopatruje wyspę, płat czołowy, ciemieniowy i skroniowy oraz część istoty białej i jądra kresomózgowia.

• Tętnica szyjna zewnętrzna rozpoczyna się w miejscu podziału tętnicy wspólnej na poziomie górnego brzegu chrząstki tarczowatej, wychodzi spod przedniego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, następnie przebiega w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej przykryta mięśniem szerokim szyi oraz blaszką powierzchowną powięzi szyi. Zaopatruje szyję oraz głowę, za wyjątkiem mózgowia, oka i ucha wewnętrznego.

• Tętnica tarczowa górna przebiega do górnego bieguna płata bocznego gruczołu tarczowego, oddając gałęzie gruczołowe przednią, tylną i boczą do tarczycy. Zaopatruje też mięśnie w okolicy gnykowej oraz krtani.

• Tętnica językowa jest drugą gałęzią tętnicy szyjnej zewnętrznej rozpoczynającą się w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej na wysokości rogu większego kości gnykowej. Biegnie pod mięśniem gnykowo-językowym w głębi trójkąta tętnicy językowej, zdążając do przodu, do końca języka, gdzie przedłuża sięw tętnicę głęboką jęzka. Zaopatruje język oraz okolicę podjęzykową.

• Tętnica twarzowa odchodzi z przedniego obwodu tętnicy szyjnej zewnętrznej i kieruje się ku górze i do przodu, przykryta brzuścem tylnym mięśnia dwubrzuścowego i mięśniem rylcowo-gnykowym. Dalej biegnie esowato za kątem żuchwy i wychodzi na twarz na przednim brzegu mięśnia żwacza. Na twarzy kieruje się do przyśrodkowego kąta oka, gdzie zespala się z tętnicą grzbietową nosa z tętnicy ocznej. Zaopatruje głównie dno i ścianę boczną jamy ustnej oraz cieś gardzieli, kości oraz miękkie części twarzy.

• Tętnica gardłowa wstępująca jest przyśrodkową gałęzią tętnicy szyjnej zewnętrznej. Przebiega w kierunku gardła, a następnie ku górze do podstawy czaszki. Zaopatruje gardło, oponę twardą oraz jamę bębenkową.

• Tętnica potyliczna rozpoczyna się z tylngo obwodu tętnicy szyjnej zewnętrznej na wysokości tętnicy twarzowej, następnie przebiega ku górze i ku tyłowi, dochodząc do potylicy pod mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym. Zaopatruje mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, oponę twardą, małżowinę uszną, mięśnie karku oraz części miękkie okolicy potylicznej.

• Tętnica uszna tylna jest tylną gałęzią tętnicy szyjnej zewnętrznej; kieruje się do tyłu od małżowiny usznej i zaopatruje mięsień strzemiączkowy, jamę bębenkową, komrki sutkowe oraz część przyś®odkową małżowiny i okolicę wyrostka sutkowa tego.

• Tętnica skroniowa powierzchowna jest gałęzią końcową tętnicy szyjnej zewnętrznej; rozpoczyna się ku tyłowi od szyjki żuchwy i biegnie do przodu od małżowiny usznej do okolicy skroniowej gdzie dzieli się na gałąź czołową i ciemieniową. Unaczynia śliniankę przyuszną, mięsień skroniowy, małżowinę uszną, powierzchowne warstwy sklepienia czaszki oraz twarzy w okolicy łuku jarzmowego.

• Tętnica szczękowa jest drugą, silniejszą gałęzią końcową tętnicy szyjnej zewnętrznej, rozpoczynającą się w dole zażuchwowym wewnątrz ślinianki przyusznej, ku tyłowi od szyjki żuchwy. Kieruje się ona do dołu podskroniowego, a następnie do dołu skrzydłowo-podniebiennego. W jej przebiegu wyróżnia się trzy części: żuchwową, skrzydłową oraz skrzydłowo-podniebienną.

• Tętnica podobojczykowa po stronie prawej odchodzi z pnia ramienno-głowowego, po stronie lewej natomiast jest dłuższa o 4-5 cm i odchodzi z łuku aorty. Kończy się ona na brzegu zewnętrznym pierwszego żebra, przedłużając się w tętnicę pachową.

• Tętnica kręgowa odchodzi z górnego obwodu tętnicy podobojczykowej i kieruje się ku górze, następnie wstępuje do otworu wyrostka poprzecznego szóstego kręgu szyjnego i biegnie ku górze przez sześć otworów wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Wchodzi do czaszki przez otwór wielki i na dolnym brzegu mostu łączy się z tętnicą kręgową z drugiej strony, tworząc nieparzystą tętnicę podstawową.

• Tętnica piersiowa wewnętrzna odchodzi od tętnicy podobojczykowej ku dołowi, biegnąc równolegle do bocznego brzegu mostka. Oddaje liczne gałęzie dotrzew i ściany przedniej klatki piersiowej, następnie dzieli się na gałęzie końcowe - tętnice mięśniowo-przeponową oraz tętnicę nadbrzuszną górną, która zespala się z tętnicą nadbrzuszną dolną.

• Pień tarczowo-szyjny odchodzi z przednio-górnego obwodu części wstępującej tętniczy podobojczykowej i dzieli się przeważnie na trzy, a czasem cztery gałęzie.

• Pień żebrowo-szyjnyodchodzi z tylnego obwodu tętnicy podobojczykowej, przebiega przy przyśrodkowym brzegu mięśnia pochyłego przedniego i z przodu od szyjki pierwszego żebra dzieli się na dwie gałęzie końcowe.

Naczynia i węzły chłonne głowy i szyi

• Węzły chłonne głowy

• Węzły chłonne potyliczne położone na poziomie kresy karkowej górnej

• Węzły chłonne zamałżowinowe leżące ku tyłowi od małżowiny usznej

• Węzły chłonne przyusznicze układające się w dwóch warstwach (powierzchowne i głębokie)

• Węzły chłonne policzkowe leżące na powięzi mięśnia policzkowego

• Naczynia chłonne głowy układają się w trzy pasma; są to:

• Pasmo twarzowe, biegnące wzdłuż żyły twarzowej i odprowadzające cłonkę do węzłów podżuchwowych

• Pasmo zażuchwowe przebiegające wzdłuż żył skroniowych powierzchownych oraz żyły zażuchwowej, uchodzącej do węzłów przyuszniczych, policzkowych oraz węzłów szyjnych górnych głębokich

• Pasmo potyliczne albo zamałżowinowe przebiegające wzdłuż żyły potylicznej i usznej, następnie przez węzły potyliczne i zamałżowinowe dochodzące do głębokich węzłów szyjnych górnych i węzłów szyjnych powierzchniowych

• Węzły chłonne szyi dzieli się na trzy grupy

1. Węzły chłonne szyjne przednie zbierające chłonkę z jamy ustnej oraz trzewi szyi.

2. Węzły chłonne szyjne powierzchowne zwane także węzłami chłonnymi szyjnymi tylno-bocznymi, zlokalizowane w górnej części trójkąta bocznego szyi i zbierające chłonkę z okolicy potylicznej i karku.

3. Węzły chłonne szyjne głębokie przebiegają wraz z powrózkiem naczyniowo-nerwowym szyi, układając się wzdłuż żyły szyjnej wewnętrznej. Zbierają całą chłonkę trzewi głowy i szyi.

Mięśnie głowy dzieli się na trzy grupy:

1. Mięśnie wyrazowe (mimiczne)

2. Mięśnie żuca powodujące ruchy żuchwy

3. Mięśnie języka, gałki ocznej, oczodołu oraz mięśnie związane z narządem słuchu.

Wszystkie mięśnie wyrazowe głowy unerwione są przez nerw twarzowy.

Mięśnie wyrazowe głowy. Mięśnie sklepienia czaszki.

• Mięsień naczaszny, składa się z mięśnia potyliczno-czołowego i skroniowo-ciemieniowego, połączonych płaskim rozcięgnem tworzącym czepiec ścięgnisty. Brzusiec mięśnia potyliczno-czołowego rozpoczyna się na bocznych częściach kresy karkowej najwyższej i kończy się we włóknach czepca ścięgnistego. Brzusiec czołowy tego mięśnia rozpoczyna się w skórze brwi i gładzizny, a kończy we włóknach czepca ścięgnistego. Mięsień skroniowo-ciemieniowy rozpoczyna się na czepcu ścięgnistym, a kończy na powierzchni wewnętrznej chrząstki małżowiny usznej. Mięsień naczaszny przesuwa czepiec ścięgnisty wobec kości sklepienia czaszki i wytwarza poprzeczne zmarszczki czoła. Unerwiony przez nerw twarzowy.

• Czepiec ścięgnisty zwany rozcięgnem naczasznym, stanowi cienką mocną błonę ścięgnistą złączoną luźno z okostną, ściśle natomiast ze skórą głowy. Wraz ze skórą głowy tworzy tzw. skalp Indian.

Mięśnie wyrazowe głowy. Mięśnie szpary powiek.

• Mięsień okrężny oka składa się części oczodołowej, części powiekowej oraz części łzowej. Część włókien części oczodołowej tworzy mięsień obniżacz brwi. Część oczodołowa zaciska powieki. Mięsień obniżacz brwi pociąga brwi ku dołowi. Część łzowa rozwiera woreczek łzowy.

• Mięsień marszczący brwi jest małym mięśniem leżącym obok nasady nosa, którego włókna biegną do skóry powyżej brwi. Tworzy pionowe fałdy między brwiami.

• Mięsień podłużny. Przebiega od kości nosowej do skóry gładzizny; wywołuje fałdy u nasady nosa.

Mięśnie wyrazowe głowy. Mięśnie szpary ust.

• Mięsień obniżający wargę dolną biegnie od brzegu dolnego żuchwy do skóry wargi dolnej i kurcząc się obniża, uwypukla i pogrubia wargę dolną.

• Mięsień bródkowy przebiega w płaszczyźnie strzałkowej od żuchwy do skóry bródki. Uwypukla bródkę.

• Mięsień obniżacz kąta ust ma kształt trójkątny, biegnie między żuchwą i kątem ust, kurcząc się pociąga kąt ust ku dołowi, wygładzając bruzdę nosowo-wargową.

• Mięsień śmiechowy przebiega od powięzi przyuszniczej i żwaczowej do kąta ust, wywołując dołek śmiechowy i poszerza szparę ust.

• Mięsień jarzmowy większy biegnie od kości jarzmowej do kąta ust i jest on właściwym mięśniem śmiechu.

• Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa rozciąga się od wyrostka czołowego szczęki do skóry bruzdy nosowo-wargowej i skrzydła nosa. Unosi on skrzydło nosa oraz rozwiera nozdrza.

• Mięsień dźwigacz wargi górnej biegnie od brzegu podoczodołowego do skóry bruzdy nosowo-wargowej i unosi wargę górną.

• Mięsień jarzmowy mniejszy rozciąga się od powierzchni policzkowej kości jarzmowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Pociąga wargę górną ku górze i pogłębia bruzdę nosowo-wargową.

• Mięsień dźwigacz kąta ust przebiega od dołu nadkłowego do skóry kąta ust i unosi kąt ust.

• Mięsień policzkowy przebiega między szczęką a żuchwą, od wyrostka zębodołowego szczęki, szwu skrzydłowo-żuchwowego i części zębodołowej żuchwy do błony śluzowej obu warg. Przyciska policzki do zębów.

• Mięsień okrężny ust przebiega wokół szpary ust do kąta ust, zwęża czerwień wargową i wywija wargi na zewnątrz.

Mięśnie wyrazowe głowy. Mięśnie nozdrzy.

• Mięsień nosowy biegnie od łęków zębodołowych górnych kłai bocznego siekacza, tworzy część poprzeczną rozchodzącą się wachlarzowato na grzbiet nosa, powoduję zwężenie nozdrzy. Część skrzydłowa biegnie do tylnego bocznego brzegu skrzydła nosa i rozwiera nozdrza

• Mięsień obniżacz przegrody przebiega od łęku zębodołowego górnego siekacza bocznego do części błoniastej przegrody nosa, pociągając przegrodę nosa ku dołowi.

Mięśnie wyrazowe głowy. Mięśnie małżowiny usznej - są to mięśnie szczątkowe. Tworzą one dwie grupy - pierwsza rozpoczyna się i kończy na chrząstce małżowiny usznej, druga zaś tylko jednym końcem przyczepia się do małżowiny usznej, drugim natomiast kończy się w sąsiednich podwięziach.

Powięzie głowy

• powięź policzkowo-gardłowa pokrywa od zewnątrz mięsień policzkowy, ku tyłowi tworzy szew skrzydłowo-uchwowy i przechodzi na zewnętrzną powierzchnię mięśni gardła

• powięź skroniowa pokrywa mięsień skroniowy i jest rozpięta między łukiem jarzmowym a kresą skroniową górną

• powięź przyusznicza i żwaczowa łączą się ze sobą i pokrywają śliniankę przyuszną, tworząc dla nie torebkę i mięsień żwacz. Po więze te ku dołowi przechodzą w blaszkę powierzchowną powięzi szyi.

Powięzie głowy. Mięśnie żucia. Tworzą wspólną grupę czynnościową, wpływając na ruchy żuchwy, są też wspólną grupą rozwojową, ponieważ pochodzą z mięśniówki I łuku gardłowego unerwionego przez trzecią gałąź nerwu trójdzielnego - nerw żuchwowy

• mięsień skroniowy rozpoczyna się na kresie skroniowej dolnej, na ścianie przyśrodkowej dołu skroniowego aż do grzebienia podskroniowego na powięzi skroniowej oraz na łuku jarzmowym. Unosi żuchwę, obraca ją na zewnątrz i zaciska zęby.

• mięsień żwacz leży na bocznej powierzchni gałęzi żuchwy, składa się części powierzchownej i głębokiej. Powierzchowna rozpoczyna się na dolnym brzegu kości jarzmowej i łuku jarzmowym, głęboka natomiast rozpoczymna się od tylnej części łuku jarzmowego. Obie kończą się na powierzchni zewnętrznej kąta żuchwy. Unosi i obraca żuchwę na zewnątrz.

• Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy leży do wewnątrz od gałęzi żuchwy; rozpoczyna się w dole skrzydłowym kości klinowej, na wyrostku piramidowym kości podniebiennej i na guzie szczęki, a kończy na powierzchni wewnętrznej kąta żuchwy, na guzowatości skrzydłowej. Unosi żuchwę

• Mięsień skrzydłowy boczny ma dwie głowy - górną i dolną, a położony jest w dole podskroniowym. Głowa górna rozpoczyna się na grzebieniu podskroniowym i powierzchni podskroniowej skrzydła większego kości klinowej. Głowa dolna rozpoczyna się na blaszce bocznej wyrostka skrzydłowatego i powierzchni podskroniowej sczęki. Obie głowy kończą się w dołku skrzydłowym wyrotka kłykciowego żuchwy, na torebce i krążku stawowym stawu skroniowo-żuchwowego. Obustronny skurcz powoduje wysunięcie żuchwy do przodu. Jednostronny skręca żuchwę w przeciwną stronę.

Mięśnie szyi. Powierzchowne mięśnie szyi.

• mięsień szeroki szyi przyczepia się początkowo do tkanki podskórnej w okolicy obojczykowej na poziomie 2-3 żebra, biegnie do powięzi przyusznico-żwaczowej, przyczepiając się do dolnego brzegu żuchwy, wplata sięw mięsień czworoboczny wargi dolnej i mięsień okrężny ust. Unerwiony przez gałąź szyjną nerwu twarzowego, pociąga skórę do przodu, zmniejszając ucisk na żyły powierzchowne.

• mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy ma dwie głowy. Głowa przyśrodkowa (mostkowa) przyczepia się na przedniej powierzchni rękojeści motka, a głowa boczna (obojczykowa) na górnej powierzchni przyśrodkowej przedniej części obojczyka. Obie głowy kończą się na bocznej powierzchni wyrostka sutkowa tego oraz bocznej części kresy karkowej górnej. Unerwione przez gałąź zewnętrzną nerwu dodatkowego i splot szyjny. Działając jednostronnie - zgina głowę w swoją stronę i obraca w przeciwną.Działając obustronnie przy ustalonej klatce piersiowej zgina głowę do tyłu. Przy ustalonej głowie podnosi mostek. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym zgina głowę do przodu.

Mięśnie szyi. Środkowe mięśnie szyi. Mięśnie nadgnykowe.

• mięsień dwubrzuścowy początkowo przyczepia się do wcięcia sutkowego kości skroniowej (brzusiec tylny), a końcowo do dołu dwubrzuścowego żuchwy (brzusiec przedni). Brzusiec tylny unerwia gałąź nerwu twarzowego, brzusiec przedni nerw żuchwowo-gnykowy. Przy ustalonej kości gnykowej opuszcza żuchwę, przy ustalonej żuchwie unosi kość gnykową.

• Mięsień rylcowo-gnykowy przyczepia się początkowo do wyrostka rylcowatego kości skroniowej, a końcowo do trzonu i rogów większych kości gnykowej, unerwiony przez nerw twarzowy. Pociąga kość gnykową ku górze i ku tyłowi.

• Mięsień żuchwowo-gnykowy przyczepia się do kresy żuchwowo-gnykowej żuchwy, końcowo do trzonu kości gnykowej oraz łącznotkankowego szwu między kością gnykową a żuchwą. Unerwiony przez nerw żuchwowo-gnykowy. Przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Przy ustalonej żuchwie unosi kość gnykową ku górze i do przodu, napna dno jamy ustnej.

• Mięsień bródkowo-gnykowy przyczepia się do kolca bródkowego żuchwy i ciągnie do trzonu kości gnykowej. Unerwiony przez gałęzie splotu szyjnego prowadzone nerwem podjęzykowym. Pociąga kość gnykową do przodu i ku górze, a przy utalonej kości gnykowej opuszcza żuchwę.

Mięśnie szyi. Środkowe mięśnie szyi. Mięśnie podgnykowe.

• Mięsień mostkowo-gnykowy rozciąga się od powierzchni tylnej rękojeści mostka i torebki stawu mostkowo-obojczykowego do trzonu kości gnykowej. Unerwiony pętlą szyjną. Ustala położenie kości gnykowej.

• Mięsień łopatkowo-gnykowy przyczepia się do części bocznej górnego brzegu łopatki i więzadła poprzecznego łopatki, ciągnąc do trzonu kości gnykowej. Unerwiony pętlą szyjną. Napina blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi oraz ustala położenie kości gnykowej.

• Mięsień mostkowo-tarczowy rozciąga się od powierzchni tylnej rękojeści mostka i chrząstki I żebra do kresy skośnej chrząstki tarczowej. Unerwia go pętla szyjna. Obniża chrząstkę tarczową.

• Mięsień tarczowo-gnykowy przyczepia się do kresy skośnej chrząstki tarczowatej, kończy na trzonie i rogach większych kości gnykowej. Unerwiają go gałęzie bezpośrednie od splotu szyjnego z nerwu podjęzykowego. Unosi chrząstkę tarczowatą podczas łykania.

Mięśnie szyi. Głębokie mięśnie szyi. Mięśnie pochyłe.

• Mięsień pochyły przedni rozciąga się od guzków przednich wyrostków poprzecznych 3-6 kręgów szyjnych, do guzka mięśnia pochyłego przedniego na pierwszym żebrze. Unerwia go gałąź splotu szyjnego i ramiennego. Jednostronnie zgina odcinek szyjny kręgosłupa do boku. Działając dwustronnie zgina kręgosłup szyjny do przodu.

• Mięsień pochyły środkowy rozciąga się od wyrostków poprzecznych 1 do 6, 7 kręgu szyjnego, a kończy na pierwszym żebrze do tyłu od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Unerwiają go gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Działa jak pochyły przedni.

• Mięsień pochyły tylny rozciąga się od guzków tylnych wyrostków poprzecznych 5-7 kręgu szyjnego, ciągnie się do bocznej powierzchni drugiego żebra. Unerwiają go gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Działa jak pochyły przedni.

• Mięsień pochyły najmniejszy przyczepia się od wyrostków poprzecznych 6 lub 7 kręgu szyjnego, kończy na powierzchni bocznej pierwszego żebra i osklepku opłucnej. Unerwiony przez gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Działa jak pochyły przedni.

Mięśnie szyi. Głębokie mięśnie szyi. Mięśnie przedkręgowe

• Mięsień prost przedni głowy przyczepia się do łuku przedniego i nasady wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego, kończy na częci podstawnej kości potylicznej. Unerwiają go gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Zgina głowę do przodu i bocznie.

• Mięsień długi głowy rozciąga się od guzków przednich wyrostkó poprzecznych 3-6 kręgu szyjnego do części podstawnej kości potylicznej. Unerwiony przez gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Zgina głowę do przodu i bocznie.

• Mięsień długi szyi składa się z trzech pasm. Pierwsze przyczepia się do trzonów 2-4 kręgu szyjnego i kończy na trzonach 6 i 7 kręgu szyjnego raz 1-3 kręgach piersiowych. Pasmo drugie przyczepia się do guzków przednich wyrostków poprzecznych 6-3 kręgu szyjnego, a kończy na guzku przednim kręgu szczytowego oraz trzonie kręgu obrotowego. Pasmo trzecie zaczyna się na trzonach 3-1 kręgu piersiowego, a kończy na guzkach przednich wyrostków 7 i 6 kręgu szyjnego. Mięsień unerwiają gałązki splotu szyjnego i ramiennego. Zgina kręgosłup szyjny do przodu i bocznie oraz obraca go w swoją stronę w zależności od tego, czy czynność jest jednostronna czy obustronna.

Powięź szyi składa się z trzech blaszek otaczających poszczególne warstwy mięśni szyi, naczynia i nerwy oraz tworzą przestrzenie międzypowięzowe.

• Blaszka powierzchowna powięzi szyjnej jest bardzo cienką blaszką łącznotkankową, stanowiącą przedłużenie blaszki powierzchownej powięzi piersiowej. Od dołu przyczepia się do wyrostka barkowego łopatki oraz przedniego brzegu obojczyka i rękojeści mostka. Ku górze przyczepia się do trzonu i rogów większych kości gnykowej; przebiegając od środka w kierunku bocznym, obejmuje mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, pokrywa okolicę boczną szyi, następnie obejmuje mięsień czworoboczny, łącząc się z powięzią karku.

• Blaszka przedtchawicza rozciąga się od kości gnykowej wzdłuż bocznego brzegu mięśnia łopatkowo-gnykowego do górnej powierzchni obojczyka i rękojeści mostka. Obejmuje mięśnie podgnykowe

• Blaszka przedkręgowa pokrywa mięśnie przedkręgowe oraz powierzchnię przednią trzonów kręgów szyjnych, łącząc się po bokach z powięzią mięśni pochyłych.

• Przestrzenie nadrostkowa i nadobojczykowa zawarte są między blaską powierzchowną oraz przedtchawiczą powięzi szyjnej. W przestrzeni nadrostkowej przebiegają żyła szyjna przednia oraz łuk żylny szyjny, przestrzeń nadobojczykowa natomiast zawiera luźną tkankę łączną.

• Przestrzeń środkowa szyi znajduje się poniżej kości gnykowej między blaszką przedtchawiczą i przedkręgową, zawiera ona trzewia i naczynia szyi: krtań, tchawicę, gardło, przełyk, tarczycę oraz powrózek naczyniowo-nerwowy szyi

• Przestrzeń przedkręgowa znajduje się między blaszką przedkręgową szyi a powierzchnią przednią kręgosłupa szyjnego. Zawiera ona mięśnie przedkręgowe szyi oraz odcinek szyjny pnia współczulnego.

Trójkąty szyi

• trójkąt boczny (tylny) szyi ograniczony od tyłu przez mięsień czworoboczny, od przodu przez brzeg boczny mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego i od dołu przez obojczyk. Brzusiec dolny mięśnia łopatkowo-gnykowego dzieli go na dwa trójkąty.

• trójkąt łopatkowo-obojczykowy ograniczony dolnym brzuścem mięśnia łopatkowo-gnykowego, brzegiem bocznym dolnego odcinka mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego oraz obojczykiem. Przykryty blaszką powierzchowną i przedtchawiczą powięzi szyi. W głębi jest tętnica i żyła podobojczykowa.

• Trójkąt łopatkowo-czworoboczny ograniczają: mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, mięsień czworoboczny i brzusiec dolny mięśnia łopatkowo-gnykowego. Przykryty blaszką powierzchowną powięzi szyi, zawiera nerwy splotu szyjnego oraz gałąź zewnętrzną nerwu dodatkowego.

• Trójkąt przedni szyi ograniczony jest przez oba mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowe oraz żuchwę. Zawiera mniejsze trójkąty szyi, tj.:

• trójkąt podżuchwowy ograniczony jest przez oba brzuśce mięśnia dwubrzuścowego oraz dolny brzeg żuchwy. Dno trójkąta tworzy mięsień żuchwowo-gnykowy z przodu i mięsnień gnykowo-językowy z tyłu. Zawiera on śliniankę podżuchwową, węzły chłonne podżuchwowe, tętnicę twarzową i jej odgałęzienia wraz z żyłami, końcowy odcinek nerwu podjęzykowego, nerw językowy i nerw żuchwowo-gnykowy.

• Trójkąt tętnicy szyjnej ograniczony jest przez brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego, brzusiec górny mięśnia łopatkowo-gnykowego oraz brzeg przedni mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Zawiera on końcowy odcinek tętnicy szyjnej wspólnej, gałęzie przednie tętnicy szyjnej zewnętrznej, łuk nerwu podjęzykowego, gałąź górną pętli szyjnej, nerw błędny i nerw krtaniowy oraz żyłę tarczową górną, twarzową i językową.

• Trójkąt tarczowy ograniczają mięsień mostkowo-gnykowy, mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, oraz brzusiec górny mięśnia łopatkowo-gnykowego. Zawiera on płaty boczne tarczycy oraz z tyłu od niej powrózek naczyniowo-nerwowy szyi.

Splot szyjny tworzą gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych w odcinku od C1 do C4. Gałęzie skórne wychodzą spod tylnego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Są to:

• Nerw potyliczny mniejszy, który po wyjściu spod mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego wstępuje wzdłuż tylnego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, dalej przebiega poza małżowiną uszną, unerwiając skórę okolicy potylicznej i bocznej głowy. Zespala się z nerwem usznym oraz potylicznym większym.

• Nerw uszny wielki przebiega skośnie po mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym ku górze i na wysokości kąta żuchwy dzieli się na gałąź przednią i tylną. Gałąź przednia biegnie z przodu od małżowiny usznej, zaopatrując skórę jej powierzchni przedniej oraz skórę ponad ślinianką przyuszną. Gałąź tylna unerwia skórę tylnej powierzchni małżowiny.

• Nerw poprzeczny szyi przebiega poprzecznie po mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym i na przednim brzegu tego mięśnia dzieli się na gałąź górną i dolną. Gałąź górna zespala się z gałęzią szyjną nerwu twarzowego, która unerwia mięsień szeroki szyi i tworzy pętle szyjną powierzchowną

• Nerwy nadobojczykowe przyśrodkowe pośrednie i tylne zstępują pod mięśniem szerokim szyi w trójkącie bocznym szyi i przechodzą nad obojczykiem. Zaopatrują one skórę bocznej powierzchni szyi, barku oraz okolicy podobojczykowej.

Gałęzie mięśniowe splotu szyjnego

• Gałęzie do mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowego, czworobocznego, bródkowo-gnykowego, tarczowo-gnykowego i mięśni głębokich szyi

• Pętla szyjna powstająca z gałęzi górnej pętli pochodzącej od C1 i C2 oraz gałęzi dolnej od C2 i C3; gałąź górna pętli przebiega razem z nerwem podjęzykowym

• Nerw przeponowy

Opony mózgowia spełniają następujące funkcje:

• Ochraniają mózgowie

• Tworzą rusztowanie i ochronę dla tętnic, żył i zatok żylnych

• Ograniczają przestrzenie wypełnione płynem, który jest nieodzowny w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego

• Zawierają komórki kościotwórcze (opona twarda)

Opony mózgowia ułożone są w trzy warstwy.

Opona twarda położona jest najbardziej zewnętrznie; przylega do wewnętrznej powierzchni czaszki i składa się z dwóch blaszek. Blaszka zewnętrzna, okostnowa, pełni funkcję okostnej. Na zewnątrz niej przebiegają tętnice oponowe. Stanowi ciągłość z okostną zewnętrznej powierzchni sklepienia czaszki w otworach czaszki. Blaszka wewnętrzna jest silną błoną włóknistą, w otworze wielkim przedłuża sięw oponę twardą rdzenia kręgowego.W miejscach bruzd mózgowia blaszka wewnętrzna podwaja się tworząc wypustki, które dzielą jamę czaszki na przedziały i stanowią ochronę mózgowia. Do wypustek zaliczamy:

• Sierp mózgu, przebiegający w płaszczyźnie strzałkowej w szczelinie podłużnej mózgu, rozpoczyna się od przodu na grzebieniu kogucim i biegnąc wzdłuż brzegów bruzdy zatoki strzałkowej górnej,kończy się na guzowatości potylicznej wewnętrznej, zrastając się z namiotem móżdżku. Wzdłuż wypukłego brzegu sierpa mózgu leży zatoka strzałkowa górna, zas wzdłuż dolnego, wklęsłego - zatoka strzałkowa dolna.

• Namiot móżdżku jest rozpięty nad dołem tylnym czaszki oddzielając płaty potyliczne od móżdżku. Przyczepia się obustronnie do bruzdy zatoki poprzecznej kości potylicznej i brzegu górnego części skalistej kości skroniowej, a kończy sę na wyrostkach pochyłych przednich skrzydeł mniejszych kości klinowej. Namiot dzieli jamę czaszki na przedział nadskroni owy i podskroniowy. Wzdłuż brzegu przednio-przyśrodkowego namiotu jest wcięcie namiotu, przez które przechodzi śródmózgowie.

• Sierp móżdżku leży w dole czaszki tylnym wzdłuż grzebienia potylicznego wewnętrznego, pocąwszy od guzowatości potylicznej wewnętrznej. Wzdłuż jego brzegu wypukłego leży zatoka potyliczna. Brzeg przedni wnika między półkule móżdżku. U góry łączy się z namiotem.

• Przepona siodła jest rozpięta nad siodłem tureckim, pokrywając przysadkę mózgową. Znajduje się w niej otwór przez który przechodzi lejek.

Unaczynienie opony twardej jest oddzielone od unaczynienia mózgowia. Tętnicom towarzyszą żyły opony twardej. Nerwy opony twardej pochodzą głównie od nerwu trójdzielnego. Dół czaszki przedni i przednią część dołu środkowego unerwia gałąx oponowa nerwu szczękowego. Większą część dołu środkowego unerwia gałąź oponowa nerwu żuchwowego. Od nerwu ocznego odchodzi gałąź namiotu. W tylnym dole czaszki oponę twardą unerwia gałąź oponowa nerwu podjęzykowego i nerwu błędnego.

Opona pajęcza jest przezroczystą, cienką błoną osłaniającą całe mózgowie. Nie ma naczyń krwionośnych i ściśle przylega do opony twardej, ograniczając potencjalną przestrzeń podtwardówkową. Podobna potencjalna przestrzeń nadtwardówkowa istnieje między blaszkami opony twardej. Pomiędzy oponą pajęczą i miękką znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa, zawierająca płyn mózgowo-rdzeniowy. W miejscach, których opona miękka wnika do bruzd i zagłębień, przestrzeń podpajęczynówkowa poszerza się, tworząc zbiorniki.

Opona miękka wnika do bruzd i szczelin mózgowia oraz otacza sploty naczyniówkowe komór. Jako tkanka naczyniówkowa komory III i IV powleka ścieńczałe części mózgowia. Opona miękka jest bogato unaczyniona. Otacza także wnikające do kory mózgu naczynia, tworząc przestrzenie okołonaczyniowe. Oponę pajęczą i miękką określa się wspólną nazwą leptomeninx.

Zatoki opony twardej. Grupa górna.

• Zatoka strzałkowa górna biegnie w bruździe zatoki strzałkowej górnej, uchodząc do spływu zatok. Stanowi ona górne obramowanie sierpa mózgu. Krew do tej zatoki spływa z powierzchni górnej płata czołowego, ciemieniowego i potylicznego. Uchodzą do niej żyły mostkowe, których liczba jest zmienna. Zatoka ta jest rozszerzona przez zachyłki wytwarzające rozstępy boczne. Znajdują się w nich skupiska ziarnistości pajęczynówki, które mogą wnikać do światła zatoki strzałkowej górnej, lokalizując się także na powierzchni mózgowia.

• Zatoka strzałkowa dolna położona jest wzdłuż dolnego brzegu sierpa mózgu

• Zatoka prosta leży w linii łączącej sierp mózgu z namiotem móżdżku i dochodzi do guzowatości potylicznej wewnętrznej, gdzie łączy się z zatoką strzałkową górną, uchodząc do spływu zatok. Powstaje z połączenia żyły wielkiej mózgu z zatoką strzałkową dolną.

• Zatoka prosta leży w linii łączącej sierp mózgu z namiotem móżdżku i dochodzi do guzowatości potylicznej wewnętrznej, gdzie łączy się z zatkoą strzałkową górną, uchodząc do spływu zatok. Powstaje z połączenia żyły wielkiej mózgu z zatoką strzałkową dolną.

• Zatoka poprzeczna wychodzi ze spływu zatok położonego na guzowatości potylicznej wewnętrznej i biegnie w bruździe zatoki poprzecznej łuski kości potylicznej

• Zatoka esowata stanowi przedłużenie zatoki poprzecznej, leży w bruździe zatoki esowatej kości skroniowej i uchodzi do opuszki żyły szyjnej wewnętrznej

• Zatoka potyliczna położona jest wzdłuż brzegu sierpa móżdżku, przed dojściem do otworu potylicznego wielkiego dzieli się na zatoki brzeżne

• Spływ zatok jest miejscem połączenia zatok - strzałkowej górnej, poprzecznej i prostej

Zatoki opony twardej. Grupa dolna.

• Zatoka klinowo-ciemieniowa biegnie wzdłuż wolnego brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej i uchodzi do zatoki jamistej

• Zatoka jamista znajduje się po obu stronach siodła tureckiego

• Zatoka skalista górna zlokalizowana jest w przyczepie namiotu móżdżku do części skalistej kości skroniowej

• Zatoka skalista dolna usytuowana jest w bruździe skalistej dolnej; należy ona do zatok uchodzących bezpośrednio do żyły szyjnej wewnętrznej.

Na stoku położony jest splot podstawny, który stanowi połączenie zatok jamistych od góry splotem żylnym kanału kręgowego.

Mózgowie. Budowa piętrowa. Mózgowie jest częścią ośrodkowego układu nerwowego położoną wewnątrz jamy czaszki. U człowieka mózgowie składa się z pięciu części: przodomózgowie, które obejmuje kresomózgowie oraz międzymózgowie; śródmózgowia oraz tyłomózgowia w którym rozróżnia się rdzeniomózgowie zawierające rdzeń przedłużony oraz tyłomózgowie wtórne.

Rdzeń przedłużony. Budowa zewnętrzna. Górna część rdzenia kręgowego po przejściu przez otwór wielki przechodzi w rdzeń przedłużony położony na części podstawnej kości potylicznej. Od tyłu jest w znacznym stopniu przkryty przez półkule móżdżku. W dolnej części rdzenia przedłużonego znajduje się kanał środkowy będący kontynuacją kanału środkowego rdzenia kręgowego. Na powierzchni brzusznej rdzenia przedłużonego widoczne są parzyste piramidy, zawierające drogi piramidowe oddzielone od siebie w linii pośrodkowej szczeliną pośrodkową przednią. W najniższej części rdzenia przedłużonego szczelina jest przerwana przez krzyżujące się tu włókna dróg piramidowych, tworzące skrzyżowanie piramid. Bocznie od piramidy widoczne jest uwypuklenie - oliwka. Zawiera ona jądra oliwki, jest ograniczona przyśrodkowo przez bruzdę przednio-boczną, a od strony bocznej przez bruzdę tylno-boczną. Na powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego w linii pośrodkowej widoczna jest bruzda pośrodkowa tylna. Po obu jej stronach położone są dwie drogi nerwowe biegnące z rdzenia kręgowego. Drogi te kończą się wyniosłościami określanymi jako guzki - smukły i klinowaty, w których znajdują się odpowiednio jądro smukłe i klinowate. Powyżej guzków znajduje się trójkątna przestrzeń ograniczona konarami dolnymi móżdżku, która stanowi dolną część dna komory czwartej.

Rdzeń przedłużony. Budowa wewnętrzna. Na przekroju poprzecznym można wyróżnić część brzuszną zawierającą głównie drogi rozpoczynające sięw korze mózgu i część grzbietową, czyli nakrywkę, w której znajduje się twór siatkowaty oraz skupiska istoty szarej tworzącej jądra. W obrębie oliwki rdzenia przedłużonego znajduje się jądro dolne oliwki. Od strony przyśrodkowej w okolicy dolnego jądra oliwki położone są jądra dodatkowe oliwki. Jądra oliwki mają połączenie z móżdżkiem. W części tylnej rdzenia przedłużonego w guzku smukłym znajduje się jądro smukłe, a w guzku klinowatym - jądro klinowate. W jądrach tych kończą się czuciowe włókna pęczka smukłego i klinowatego, a wychodzą włókna zdążające do wzgórza, tworzące wstęgę przyśrodkową. W rdzeniu przedłużonym mieszczą się jądra nerwów czaszkowych: ruchowe, czuciowe, autonomiczne.

Most. Budowa zewnętrzna. Znajduje się między rdzeniem przedłużonym a śródmózgowiem do przodu od móżdżku. W obrębie mostu rozróżnia się dwie zasadnicze części - brzuszną i grzbietową. Część brzuszna, położona z przodu, Est odpowiednikiem piramid rdzenia przedłużonego. Część grzbietowa tworzy dno komory czwartej i przechodzi u dołu w część grzbietową rdzenia przedłużonego. Na brzusznej powierzchni widoczne są poprzecznie biegnące włókna poprzeczne mostu przechodzące w kierunku bocznym w konary środkowe móżdżku. W linii pośrodkowej na brzusznej powierzchni mostu widoczne jest zagłębienie - bruzda podstawna, w której przebiega tętnica podstawna. Z boku, w kącie tworzonym przez rdzeń przedłużony, most i konar środkowy móżdżku, wychodzą korzenie trzech nerwów czaszkowych: przedsionkowo-ślimakowego; twarzowego oraz odwodzącego. Powyżej, na granicy mostu, znajdują się korzenie nerwu trójdzielnego. Powierzchnia tylna mostu tworzy górną część dna komory IV, ograniczonej od góry przez konary górne móżdżku.

Most. Budowa wewnętrzna. Część brzuszna mostu zawiera liczne włókna nerwowe zorganizowane w pęczki włókien podłużnych, włókna poprzeczne i nieregularnie rozmieszczone komórki nerwowe - jądra mostu. Pęczki włókien podłużnych utworzone są przez zstępujące drogi nerwowe wchodzące głównie w skład dróg korowo-rdzeniowych. Włókna poprzeczne tworzą drogi dochodzące do móżdżku przez jego konar środkowy. Część grzbietowa mostu zawiera jądra: ruchowe, autonomiczne i czuciowe nerwu trójdzielnego.

Dno komory czwartej, czyli dół równoległoboczny jest utworzone przez powierzchnię grzbietową mostu oraz część powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego. Prążki rdzenne komory czwartej dzielą dół równoległoboczny na część górną, mostową i dolną (opuszkową). Bruzda pośrodkowa oddziela prawą połowę dołu równoległobocznego od lewej. Bruzda graniczna oddziela wyniosłość przyśrodkową od okolicy leżącej bardziej z boku. W górnej części znajduje się wzgórek twarzowy zawierający jądro nerwu odwodzącego, a w dolnej - trójkąt nerwu podjęzykowego zawierający jądro tego nerwu. Bocznie od niego widoczny jest trójkąt nerwu błędnego, gdzie znajduje się jądro nerwu X i położone poniżej pole najdalsze. Bocznie od bruzdy granicznej leży pole przedsionkowe, w którym zlokalizowane są ośrodki wytwarzające noradrenalinę.

Móżdżek leży w tylnym dole czaszki. Trzy konary móżdżku - górny, środkowy i dolny łączą go odpowiednio ze śródmózgowiem, mostem i rdzeniem przedłużonym. Móżdżek zbudowany jest z wewnętrznej istoty szarej - kory móżdżku, oraz istoty białej, w której znajdują się jądra móżdżku. Na powierzchni zewnętrznej rozróżnia się część pośrodkową - robaka oraz dwie półkule móżdżku.Na podstawie budowy makroskopowej można odróżnić 10 płacików,oddzielonych od siebie szczelinami. Szczeliny pierwsza i tylno-boczna dzielą móżdżek na płaty przedi, tylny i kłaczkowato-grudkowy. Do funkcji móżdżku należy przede wszystkim zapewnienie równowagi i postawy ciała, regulacja napięcia mięśni oraz kontrola wykonywania ruchów dowolnych. Móżdżek dzieli się na część przedsionkową, rdzeniową i związaną zkorą mózgu poprzez jądra mostu.

Móżdżek przedsionkowy otrzymuje informacje przede wszystkim z układu przedsionkowego; tworzy go płat kłaczkowo-grudkowy, a związany jest przede wszystkim z jądrami przedsionkowymi.

Móżdżek rdzeniowy otrzymuje przede wszystkim informacje somatosensoryczne z rdzenia kręgowego. Należą do niego robak oraz leżące bezpośrednio obok tzw. strefa przyrobakowa półkul. Związany jest on z jądrami czopowatymi kulkowatym oraz jądrem wierzchu.

Móżdżek nowy otrzymuje przez jądra mostu informacje z kory mózgu. Należy do niego większa boczna część kory półkul móżdżku związana z jądrem zębatym.

Śródmózgowie. Budowa zewnętrzna. Śródmózgowie łączące tyłomózgowie z przodomózgowiem, zbudowane jest z części brzusznej - konarów mózgu, oraz części grzbietowej - pokrywy śródmózgowia. Parzysta część brzuszna konaru mózgu zawiera odnogi mzgu uwypuklające się silnie ku przodowi. W części grzbietowej śródmózgowia znajdują się dwie pary wzgórków pokrywy śródmózgowia: wzgórki górne i dolne. Od każdego z nich odchodzi pasmo istoty białej - ramię wzgórka górnego lub dolnego. Łączą one wzgórek górny z ciałem kolankowatym bocznym i wzgórek dolny z ciałem kolankowatym przyśrodkowym.

Śródmózgowie. Budowa wewnętrzna. Na przekroju poprzecznym śródmózgowia od przodu ku tyłowi znajduje się część brzuszna konarów mózgu zwanych jego odnogą, część grzbietowa konarów, czyli ich nakrywka i pokrywka śródmózgowia. Część brzuszna zawiera włókna korowo-rdzeniowe i korowo-mostowe; bezpośrednio za nimi położona jest istota czarna. Składa się ona z części zbitej (pobudzającej) i siatkowatej (hamującej). Grzbietowo od istoty czarnej, w nakrywce, znajduje się jądro czerwienne, a bocznie wstępujące szlaki czuciowe. Istota szara środkowa otacza wodociąg śródmózgowia, czyli wodociąg mózgu łączący komory III z IV Do przodu od istoty szarej środkowej położone są jądra nerwu okoruchowego i bloczkowego oraz pęczek podłużny przyśrodkowy.

Twór siatkowaty pnia mózgu zajmuje znaczną część pnia mózgu. Składa się z luźno ułożonych grup komórkowych i gęstej sieci włókien nerwowych. W jego obrębie znajdują się jądra nerwów czaszkowych i włókna długich dróg czuciowych. Można podzielić go na części układające się wzdłuż osi długiej pnia mózgu:

1. Pośrodkową - obejmującą jądra szwu

2. Przyśrodkową

3. Boczną

Część pośrodkowa obejmuje liczną grupę komórek podzielonych na 9 głównych ośrodków wytwarzających serotoninę. Najważniejszym jądrem jest jądro grzbietowe szwu. Ośrodki te są początkiem wstępujących i zstępujących połączeń zaopatrujących ośrodkowy układ nerwowy w serotoninę.

Część przyśrodkowa zbudowana jest z licznych jąder, z których najważniejsze jest jądro olbrzymiokomórkowe. Komórki tego jądra dają początek drogom siatkowo-rdzeniowym, które modulują napięcie mięśniowe i wpływają na siłę odruchów mięśniowych.

Część boczna jest związana z kontrolą czynności układu krążenia i oddychania. Znajduą się tu ośrodki oddechowe oraz nadrzędny ośrodek, w którym następuje przełączanie włókien wpływających na przyspieszenie lub zwolnienie czynności oddechowej.

W przyśrodkowej i dolnej części rdzenia przedłużonego znajdują się ośrodki hamujące powodujące zmniejszanie ciśnienia tętniczego krwi, gdy do boku od nich i ku górze znajdują się ośrodki zwiększające ciśnienie krwi.

Zadania tworu siatkowego:

1. Aktywacja ośrodkowego układu nerwowego, a zwłaszcza kory, z utrzymaniem jej w stanie czuwani

2. Wpływ na funkcje rucowe i postawę ciała za pośrednictwem dróg siatkowo-rdzeniowych

3. Kontrolę czynności wegetatywnych

4. Modulację odbioru bodźców bólowych przez wpływ na rogi tylne rdzenia kręgowego

Międzymózgowie. W jego obrębie rozróżnia się dwie części. Górną, którą tworzy wzgórzomózgowie i dolną, którą tworzy podwzgórze.

Wzgórzomózgowie składa się ze wzgórza i nadwzgórza. Podwzgórze tworzy dno oraz część ściany komory III, przechodząc ku tyłowi i do boku w niskowzgórze.

Wzgórzomózgowie: Wzgórze. Jest największą częścią międzymózgowia i jednocześnie największym podkorowym ośrodkiem przesyłającym informacje czuciowe do kory mózgu. Kontroluje przepływ informacji związanych z ruchami dowolnymi oraz emocjami. Jest owalną strukturą przykrytą przez półkulę mózgu. Prawe wzgórze od lewego oddziela komora III. Od góry wzgórze przylega do komory bocznej, a bocznie do odnogi tylnej torebki wewnętrznej oddzielając wzgórzeod jądra soczewkowatego. Dolną granicę wzgórza wyznacza w ścianie komory trzeciej bruzda podwzgórzowa oddzielająca wzgórze od podwzgórza. W obrębie wzgórza rozróżnia się liczne jądra. Laszki rdzenne wzgórza - wewnętrzna i zewnętrzna, umożliwiają rozróżnienie zasadniczych grup jąder wzgó®za: przedniej, przyśrodkowej, bocznej, brzusznej oraz jąder śródblaszkowych, pośrodkowych i jąder śródblaszkowych. Rolą jąder nieswoistych wzgórza o projekcji korowej rozproszonej jest regulacja aktywności w obu półkulach mózgu dużych obszarów korowych, podkorowych lub/i wpływ na funkcjonowanie innych jąder wzgórza. Jedynym jądrem wzgórza, które nie rzutuje do kory mózgu, jest jądro siatkowate. Otacza ono wzgórze blaszką rdzenną zewnętrzną i otrzymuje połczenia z kory mózgu, jąder przekaźnikowych, wysyłając do nich zwrotną projekcję hamującą. Można wyróżnić cztery konary wzgórza: przedni, górny, tylny oraz dolny.

Wzgórzomózgowie: Nadwzgórze. W jego skład wchodzą trójkąt uzdeczki, w którym znajduje się należące do układu limbicznego jądra uzdeczki, spoidło uzdeczek, szyszynka, spoidło tylne. Do uzdeczki dochodzi prążek rdzenny, stanowiący granicę między powierzchnią górną wzgórza a powierzchnią przyśrodkową. Poprzez prążek rdzenny wzgórza do jądra uzdeczki dochodzą włókna z ciała migdałowatego, zespołu hipokampa oraz podwzgórza. Rola jąder uzdeczki należących do układu limbicznego polega na integracji dośrodkowyh informacji czuciowych, autonomicznych i węchowych.

Szyszynka o kształcie zbliżonym do szyszki pinii zbudowana jest z wyraźnie wyodrębnionych grup komórek poprzedzielanych pasmami tkanki łącznej. Jej komórki posiadają liczne rozgałęzione wypustki, które na granicy z naczyniami i tkanką łączną wykazują maczugowate zgrubienia na końcach. W dzieciństwie hamuje ona wytwarzanie hormonów płciowych, co uniemożliwia wcześniejszą dojrzałość płciową organizmu.

Podwzgórze tworzy część ściany bocznej oraz dno komory trzeciej. Na powierzchni podstawnej można wyodrębnić widoczne w kierunku od przodu ku tyłowi skrzyżowanie wzrokowe, guz popielaty wraz z lejkiem oraz ciała suteczkowate. W podwzgórzu wyróżnia się trzy zasadnicze części: suteczkowatą, guzową i wzrokową. Do wyraźnie ograniczonych jąder należą jądra ciała suteczkowatego, z których w ychodzą pęczki: suteczkowo-wzgórzowy, suteczkowo-nakrywkowy, a dochodzą do nich słupy sklepienia. Do charakterystycznych jąder podwzgórza należą jądro nadwzrokowe, i przykomorowe. Jądro lejka ma połączenie z przednim płatem przysadki mózgowej. Podwzgórze związane jest z czynnością układu autonomicznego, limbicznego, jak i dokrewnego. Podwzgórze reguluje czynność neuronów przedzwojowych współczulnych i przywspółczulnych, znajdujących się w pniu mózgu oraz rdzeniu kręgowym. W tej regulacji kluczową rolę pełni jądro przykomorowe. Innymi ośrodkami podwzgórza wpływającymi na czynność układu autonomicznego jest pole boczne podwzgórza, jądro grzbietowo-przyśrodkowe oraz pole tylne podwzgórza. Podwzgórze ściśle związane jest z przysadką leżącą w siodle tureckim w środkowym dole czaszki. Z guzem popielatym połączona jest za pomocą lejka. Wyróżnia się dwie podstawowe częśći przysadki: przednią - gruczołową przechodzącą z ektodermy kieszonki Rathkego, oraz tylną - nerwową, rozwijającą się z neurodermy. Na czynność obu części przysadki oddziałują odrębne grupy neuronów podwzgórza.

Funkcje podwzgórza:

• Kontrola nad czynnością układu dokrewnego

• Neurosekrecyjna

• Regulacja czynności układu autonomicznego

• Regulacja temperatury ciała

• Regulacja pobierania wody i pokarmu

• Kontrola zachowabua seksualnego

• Nadzorowanie rytmu biologicznego

• Współudział wraz z układem limbicznym i korą przedczołową w odczuwaniu i wyrażaniu emocji

Niskowzgórze znajduje się w międzymózgowiu ku dołowi i w bok od wzgórza.Włókna torebki wewnętrznej przechodzące w odnogę mózgu oddzielają niskowzgórze od gałki bladej. Do głównych struktur niskowzgórza zalicza się jądro niskowzgórzowe oraz tzw. warstwę niepewną, która jest przyśrodkowym przedłużeniem jądra siatkowatego wzgórza. Włókna istoty białej tworzą tutaj charakterystyczne pęczki: pęczek wzgórzowy oraz pęczek soczewkowy. Do struktur powiązanych z międzymózgowiem należy również gałka blada.

Kresomózgowie czyli półkóle mózgu. W każdej półkuli mózgu można wyodrębnić trzy powierzchnie: górno-boczną, przyśrodkową oraz dolną i trzy bieguny: czołowy, skroniowy oraz potyliczny, znajdujące się odpowiednio w przednim, środkowym i tylnym dole czaszki. Obie półkule mózgu są oddzielone szczeliną podłużną mózgu, w którą wchodzi sierp mózgu.Istota szara powierzchni półkuli mózgu tworzy pofałdowaną korę mózgu z zakrętami i bruzdami. Na powierzchni górno-bocznej widoczne są cztery płaty:

1. Czołowy ograniczony bruzdą środkową od tyłu oraz od dołu bruzdą boczną

2. Ciemieniowy położony ku tyłowi od bruzdy środkowej

3. Skroniowy położony poniżej bruzdy bocznej

4. Potyliczny graniczący z płatem ciemieniowym i skroniowym.

W obrębie płata czołowego można rozróżnić zakręt przedśrodkowy oraz trzy zakręty czołowe: górny, środkowy i dolny, przy czym w ostatnim zakręcie gałęzie bruzdy bocznej wyodrębniają trzy części: wieczkową, oczodołową oraz trójkątną. Między zakrętami leżą bruzdy: przedśrodkowa, czołowa górna, czołowa dolna. Płat ciemienowy zawiera dwa płaciki: ciemieniowy górny i ciemieniowy dolny, w którym dodatkowo rozróżnić można zakręt nadbrzeżny oraz zakręt kątowy. Dwa ostatnie położone są odpowiednio pod bruzdą boczną oraz bruzdą skroniową górną. Do przodu od płacików znajduje się zakręt środkowy. W płacie tym występują również bruzdy: położona za zakrętem zarodkowym bruzda środkowa oraz bruzda śródciemieniowa znajdująca się między obu płacikami ciemieniowymi. Płat potyliczny posiada na powierzchni wypukłej szereg bruzd i zakrętów o bardzo zmiennym ukształtowaniu. W górnej części płata można wyróżnić bruzdę potyliczną górną oraz leżącą w jego dolnej części bruzdę potyliczną dolną. W przypadku, kiedy obie są wyraźnie ukształtowane, w obrębie płata potylicznego występują trzy zbiegające w kierunku bieguna potylicznego zakręty: potyliczny górny, środkowy i dolny. W obrębie płata skroniowego, na powierzchni wypukłej widoczne są trzy zakręty: skroniowy górny, środkowy i dolny; zakręty te oddzielają dwie bruzdy skroniowe: górną i dolną. W głębi bruzdy bocznej leży przykryta wieczkami czołowym, ciemieniowym oraz skroniowym wyspa, uważana za oddzielny płat, leżący na powierzchni wypukłej. W wyspie można wyróżnić zakręty krótkie oraz zakręt długi, między którymi położona jest bruzda środkowa. Wyspę otacza bruzda okalająca. Na powierzchni przyśrodkowej półkuli mózgu powyżej ciała modzelowatego i jego bruzdy leży zakręt obręczy otoczony przez bruzdę obręczy. W części przedniej w obrębie płata czołowego znajduje się powierzchnia przyśrodkowa zakrętu czołowego górnego, a na granicy płata czołowego i ciemieniowego wokół bruzdy przyśrodkowej położony jest płacik okołośrodkowy. Ku tyłowi od niego znajduje się, należący do płata ciemieniowego, przedklinek oddzielony bruzdą ciemieniowo-potyliczną od klinka. Klinek w całości należy do płata potylicznego i oddzielony jest bruzdą ostrogową od zakrętu językowatego nazywanego zakrętem potyliczno-skroniowym przyśrodkowym. W obrębie płata skroniowego na powierzchni przyśrodkowej, widoczny jest zakręt przyhipokampowy. Jest on przedłużeniem zakrętu obręczy, tworzącym z nim wspólnie kolejny płat nazywany płatem limbicznym. Hipokamp pukla się do światła rogu dolnego komory bocznej, w której tworzy trzy charakterystyczne części: głowę, trzon i ogon. Na powierzchni podstawnej płata czołowego w pobliżu szczeliny przyśrodkowej znajduje się zakręt prosty, oddzielony od zakrętów oczodołowych bruzdą węchową. Leży w niej opuszka węchowa, która ku tyłowi przechodzi w pasmo węchowe. Ku tyłowi pasmo węchowe przechodzi do istoty dziurjowanej przedniej i dzieli się na dwa prążki węchowe: przyśrodkowy i boczny. Kończą się one odpowiednio w zakręcie przykrańcowym lub w zakręcie półksiężycowatym oraz węchowym bocznym. W płacie skroniowym widoczny jest zakręt wrzecionowaty. Od zakrętu przyhipokampowego oddziela go bruzda poboczna.

Kora mózgu. W korze rozróżnia się korę nową, o budowie sześciowarstwowej, obejmuje ona ponad 90% powierzchni półkuli mózgu, oraz korę filogenetycznie starszą, o odmiennej budowie, która jest głównym elementem układu limbicznego i węchowego. Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest układ warstwowy. W korze nowej rozróżnia się sześć warstw. Najbardziej powierzchownie leży warstwa drobinowa, następnie kolejno: warstwa ziarnista zewnętrzna, piramidowa zewnętrzna, ziarnista wewnętrzna, piramidowa wewnętrzna oraz warstwa komórek różnokształtnych.

Kora ruchowa obejmuje zakręt przedśrodkowy i część przednią płacika okołośrodkowego oraz tylne obrzeże zakrętu czołowego górnego, środkowego i dolnego. Rozróżnia się w niej pierwszorzędową korę ruchową, która leży z tyłu w zakręcie przedśrodkowym. Do przodu znajduje się drugorzędowa kora ruchowa i kora przedruchowa. W pierwszorzędowej korze ruchowej rozpoczynają się drogi korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe.

Kora czuciowa. Pierwszorzędowa kora czuciowa zajmuje zakręt zarodkowy i tylną część płacika okołośrodkowego. Drugorzędowa kora czuciowa znajduje się w dolnej części zakrętu zarodkowego, ku tyłowi od kory pierwszorzędowej. Trzeciorzędowa kora czuciowa położona jest w płaciku ciemieniowym górnym.

Kora słuchowa. Pierwszorzędowa kora słuchowa zajmuje zakręty poprzeczne znajdujące się na górnej powierzchni zakrętu skroniowego górnego. Kora drugorzędowa znajduje się w zakręcie skroniowym górnym wokół kory pierwszorzędowej.

Kora wzrokowa. Pierwszorzędowa kora wzrokowa znajduje się na pryśrodkowej powierzchni płata potylicznego i pokrywa ścianę górną i dolną bruzdy ostrygowej. Jej cechą charakterystyczną jest obecność prążka istoty białej.

Dominacja półkul. W większej części populacji europejskiej istnieje dominacja półkuli lewej. Odpowiada ona za procesy związane z mową, rozumieniem mowy oraz obliczeniami matematycznymi. W obrębie płacika ciemieniowego górnego półkuli dominującej znajdują się ośrodki odpowiedzialne za właściwą dyskryminację bodźców bólowych i czuciowych wraz z ich prawidłową interpretacją. W obrębie półkuli niedominującej są ośrodki wyobraźni przestrzennej, postrzegania trójwymiarowego oraz wyobraźnia niewerbalna.

Filogenetycznie starsza kora mózgowa. Ma odmienną budowę; rozróżnia się w niej: korę dawną oraz korę starą. Granicę między korą nową a dawną i starą stanowi bruzda węchowa. Kora dawna związana z układem węchowym ma prostę budowę trójwarstwową. Kora stara jest podstawowym składnikiem układu limbicznego. Topograficznie znajduje się głównie w płacie skroniowym. Kora starsza znajduje się na górnej wewnętrznej części zakrętu przyhipokampowego, tworząc na jego wewnętrznej części hipokamp.

Hipokamp właściwy i zakręt zębaty mają charakterystyczną budowę trójwarstwową. Oddzielone są od komory bocznej korytem, w którym znajdują się włókna wychodzące z hipokampa.

Struktury podkorowe. Ciało prążkowane. Zawiera dwie rozwojowe całkowicie różne części - prążkowie pochodzące z kresomózgowia i gałkę bladą powstałą z międzymózgowia. Prążkowie składa się z jądra ogoniastego i skorupy. Jądro ogoniaste w swym przebiegu towarzyszy komorze bocznej. Można w nim rozróżnić głowę, trzon oraz ogon. Od skorupy oddzielają je włókna torebki wewnętrznej. Jedynie z przodu głowa jądra ogoniastego łączy się ze skorupą. Tworzy ona wspólnie z gałką bladą jądro soczewkowate. Leży ono między torebką wewnętrzną a zewnętrzną. Blaszka rdzenna przyśrodkowa dzieli gałkę bladą na gałkę bladą przyśrodkową i gałkę bladą boczną. Blaszka rdzenna boczna oddziela gałkę bladą od skorupy. Ciało prążkowane jest zasadniczą częścią układu pozapiramidowego, którego działanie opiera się na układzie pętli neuronalnych łączących te struktury między sobą oraz ze wzgórzem i korą mózgu.

Stuktury podkorowe. Ciało migdałowate. Jest korowo-podkorową strukturą, położoną w przednio-przyśrodkowej części płata skroniowego. Odgrywa ważną rolę w procesach emocjonalnych i ich ekspresji oraz kontrolowaniu czynności narządów wewnętrznych i odbieraniu bodźców węchowych. Przylega do części przedniej rogu dolnego komory bocznej. Składa się z wielu jąder, które tworzą dwa zespoły: korowo-przyśrodkowy i podstawno-boczny. Włókna neuronów projekcyjnych ciała migdałowatego biegną przez prążek krańcowy oraz przez drogę migdałową brzuszną.

Struktury podkorowe. Przedmurze. Jest wąskim pasmem istoty szarej położonej poniżej kory wyspowej, od której oddziela je torebka ostatnia. Ma ono liczne połączenia wstępujące i zstępujące niemal ze wszystkimi obszarami kory mózgu.

Istota biała półkul mózgu. Największym skupiskiem istoty białej w obrębie półkul mózgowych jest ośrodek półowalny utworzony przez włókna nerwowe biegnące w różnych kierunkach powyżej ciała modzelowatego. Niżej włókna nerwowe są skupione w trzech torebkach: wewnętrznej, zewnętrznej i ostatniej. W zależności od przebiegu i połączeń rozróżnia się drogi rzutowe, spoidłowe i kojarzeniowe.

Drogi rzutowe łączą korę mózgu z innymi ośrodkami układu nerwowego. Największym skupiskiem tych włókien jest torebka wewnętrzna, w której wyróżnia się odnogę przednią, odnogę tylną, kolano oraz część zasoczewkową i podsoczewkową. W obrębie torebki wewnętrznej najbardziej z przodu w jej kolanie biegną włókna drogi korowo-jądrowej, w odnodze tylnej natomiast - włókna drogi korowo-rdzeniowej, przy czym w jej części przedniej najbliżej - włókna ruchowej mięśni szyi, a ku tyłowi mięśnie kończyny górnej, tułowia i kończyny dolnej.

Drogi spoidłowe tworzą trzy spoidła:

1. Spoidło przednie łączące ze sobą węchomózgowie oraz środkowe i dolne zakręty płatów skroniowych

2. Ciało modzelowate składające się z części przyśrodkowej, gdzie wyróżnia się dziób, pień i położony tylnie płat oraz z promienistości ciała modzelowatego, której włókna docierają do poszczególnych okolic kory.

3. Spoidło sklepienia przebiegające między odnogami sklepienia, łącząc ze sobą hipokamp prawej i lewej półkuli

Drogi kojarzeniowe łączą różne pola kory mózgu w obrębie tej samej półkuli. Włókna kojarzeniowe krótkie łączą ośrodki korowe znajdujące się w sąsiednich zakrętach. Włókna kojarzeniowe długie łączą odległe obszary korowe tej samej półkuli. Do głównych pęczków półkuli mózgu należą pęczek haczykowaty, podłużny górny, podłużny dolny oraz obręcz. Pęczek haczykowaty łączy ze sobą korę płata skroniowego z korą płata czołowego; pęczek podłużny górny płat czołowy z płatem potylicznym i ciemieniowym; pęczek podłużny dolny płat potyliczny ze skroniowym; obręcz łączy ośrodki płata limbicznego rozciągając się wzdłuż zakrętu obręczy.

Układy czynnościowe

• Drogi piramidowe. Są to drogi korowo-rdzeniowa i korowo-jądrowa. Droga piramidowa utworzona jest z dwóch neuronów: neuronu ośrodkowego, położonego w korze mózgu oraz obwodowego, którego ciało znajduje się w rogu przednim rdzenia kręgowego lub jądrze ruchowym nerwu czaszkowego. Początkiem dróg jest kora nowa. W korze ruchowej rozpoczynają się trzy z siedmiu dróg zstępujących, kontrolujących czynności ruchowe. W korze płata czołowego i ciemieniowego rozpoczyna się droga korowo-rdzeniowa boczna, korowo-rdzeniowa przednia oraz korowo-jądrowa. Pozostałe cztery rozpoczynają się w pniu mózgu i są to: droga czerwienno-rdzeniowa, siatkowo-rdzeniowa, przedsionkowo-rdzeniowa oraz pokrywowo-rdzeniowa.

• Drogi wychodzące z kory mózgu

• droga korowo-rdzeniowa boczna rozpoczyna się w polu 4 i 6, krzyżuje się w skrzyżowaniu piramid, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze bocznym, kończy się w rogu przednim oraz istocie szarej pośrednio-bocznej. Jej rola to kontrola ruchów dowolnych kończyn.

• droga korowo-rdzeniowa przednia rozpoczyna się w polu 4 i 6, nie krzyżuje się, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze przednim, kończy się w rogu przednim oraz strefie pośredniej. Jej rola to kontrola ruchów dowolnych tułowia.

• droga korowo-jądrowa rozpoczyna się w polach 4 i 6, jest skrzyżowana i nieskrzyżowana, dochodzi tylko do pnia mózgu, kończą ją jądra ruchowe nerwów czaszkowych. Jej rola to kontrola ruchu dowolnego mięśni głowy i szyi.

• Drogi rozpoczynające się w pniu mózgu

• droga czerwienno-rdzeniowa rozpoczyna się w jądrze czerwiennym, krzyżuje w brzusznej części nakrywki, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze bocznym, kończy się w bocznej strefie pośredniej rogu przedniego. Jej rola to ruchy dowolne kończyn.

• droga przedsionkowo-rdzeniowa (boczna) rozpoczyna się w jądrze przedsionkowo-bocznym, jest nieskrzyżowana, w rdzeniu kręgowym znajduje się w sznurze przednim, kończy się w istocie szarej pośredniej oraz rogu przednim. Jej rola to równowaga.

• droga przedsionkowo-rdzeniowa (przyśrodkowa) rozpoczyna się w jądrze przedsionkowo-bocznym, jest skrzyżowana obustronnie, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze przednim, kończy ją istota szara pośrednia oraz róg przedni. Jej rola to kontrola pozycji głowy i mięśni karku.

• droga siatkowo-rdzeniowa (mostowa) rozpoczyna się w tworze siatkowatym mostu, krzyżuje się jednostronnie do neuronu wstawkowego, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze przednim, a kończy się w istocie szarej pośredniej i rogu przednim. Odpowiada za ruchy automatyczne tułowia i kończyn.

• droga siatkowo-rdzeniowa (opuszkowa) rozpoczyna się w tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego, skrzyżowana jednostronnie do neuronu wstawkowego, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze bocznym i przednim, kończąc się na istocie szarej pośredniej oraz rogu przednim. Jest odpowiedzialna za ruchy automatyczne tułowia i kończyn.

• droga pokrywowo-rdzeniowa rozpoczyna się we wzgórku górnym, krzyżując się w części grzbietowej nakrywki, w rdzeniu kręgowym leży w sznurze przednim, a kończy na istocie szarej pośredniej i rogu przednim. Odpowiada za koordynację ruchów gałek ocznych i karku.

Drogi korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe mają podobny przebieg do wysokości rdzenia przedłużonego: rozpoczynają sięw polu 4 (zakręt przedśrodkowy) i 6 (kora przedruchowa) kory czołowej oraz dodatkowo w polach 3,1,2 (płat ciemieniowy). Następnie przechodzą przez wieniec promienisty, odnogę tylną torebki wewnętrznej, przez przyśrodkową i boczną część odnogi mózgu, most, piramidy rdzenia przedłużonego. Na wysokości pnia mózgu od drogi piramidowej odłączają się włókna dla poszczególnych jąder ruchowych nerwów czaszkowych. Odnogi mózgu zbudowane są jedynie istoty białej utworzonej przez włókna nerwowe dochodzące tu z kory mózgu przez torebkę zewnętrzną. Zmierzają one do rdzenia kręgowego, jąder ruchowych nerwów czaszkowych, jąder mostu i tworu siatkowatego. Określa się je jako drogi: korowo-rdzeniową, korowo-jądrową, korowo-mostową, korowo-jądrową, korowo-mostową i korowo-siatkową. Ich włókna nie są ze sobą wymieszane, przebiegają w określonych miejscach odnogi mózgu. Włókna drogi korowo-jądrowej, włókna skrzyżowane i nieskrzyżowane, dochodzą do jądra ruchowego nerwu trójdzielnego oraz tworu siatkowego. Większość bocznic aksonów drogi korowo-jądrowej dochodzi do neuronów wstawkowych tworu siatkowatego pnia mózgu w okolicy jąder ruchowych nerwów czaszkowych. Pozostała część włókien drógi piramidowej (droga korowo-rdzeniowa) ulega w dolnej części rdzenia przedłużonego skrzyżowaniu tworząc skrzyżowanie piramid. Poniżej tego skrzyżowania obecne są dwie drogi korowo-rdzeniowe: boczna, położona w sznurze bocznym rdzenia, oraz przednia, położona w sznurze przednim. Wszystkie drogi ruchowe zstępujące kończą się w rdzeniu kręgowym albo bezpośrednio na neuronie ruchowym rogu przedniego lub pośrednio, dochodząc początkowo do neuronów wstawkowych wewnętrznych istoty szarej pośredniej.

• Drogi czuciowe. Informacje somatosensoryczne z tułowia i kończyn przesyłane są do wzgórza przez dwie drogi wstępujące: sznury tylne rdzenia (drogi czucia epikrytycznego) oraz sznury przednie i boczne (drogi czucia protopatycznego).

• Drogi czucia epikrytycznego. Czucie dotyku, wibracji i czucie ze stawów oraz ścięgien przewodzone jest przez włókna dośrodkowe neuronów jednobiegunowych zwoju rdzeniowego. Dośrodkowe wypustki komórek czuciowych ze zwoju rdzeniowego wnikają do rdzenia kręgowego i biegną w sznurach tylnych w określonym ułożeniu. Po dojściu do rdzenia przedłużonego włókna kończą się odpowiednio w jądrze smukłym i klinowatym. Wychodzące z obu jąder włókna tworzą wstęgi przyśrodkowe, które w skrzyżowaniu wstęg rdzenia przedłużonego przechodzą na stronę przeciwległą. Po skrzyżowaniu włókna z jąder smukłych układają się brzusznie, a włókna z jąder klinowatych grzbietowo. Na wysokości mostu dołączają włókna wstęgi trójdzielnej. Włókna wstęgi przyśrodkowej kończą się w jądrze brzusznym tylnym wzgórza.

• Drogi czucia protopatycznego. Dośrodkowe wypustki neuronów jednobiegunowych przewodzących czucie protopatyczne po wniknięciu do rdzenia dzielą się na gałęzie wstępującą i zstępującą. Tworzą one drogę Lissauera, której włókna kończą się w istocie galaretowatej rogu tylnego rdzenia kręgowego.

• Droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna to droga przewodząca czucie bólu. Rozpoczyna się na neuronach blaszek I i V. Jest drogą skrzyżowaną. Po przejściu na stronę przeciwległą rdzenia biegnie w sznurze bocznym. Na poziomie rdzenia przedłużonego tworzy wstęgę rdzeniową, od której odchodzą liczne bocznice do tworu siatkowatego.

• Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia przewodzi informacje prymitywnego czucia dotyku i ucisku. Jest drogą skrzyżowaną, po przejściu na drugą stronę rdzenia kręgowego biegnie w sznurze przednim. W rzdzeniu przedłużonym i śródmózgowiu droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia biegnie wraz z boczną, tworząc wstęgę rdzeniową, która dochodzi do wzgórza

Układ trójdzielny

Nerw trójdzielny unerwia czuciowo skórę twarzy, jamę ustną oraz oponę twardą jamy czaszki, a ruchowo mięśnie żucia. Ciała komórek ruchowych nerwu trójdzielnego znajdują się w jądrze ruchowym nerwu trójdzielnego w moście. Ciała komórek czuciowych znajdują się w zwoju trójdzielnym leżącym w środkowym dole czaszki. Informacje smakowe odbierane są przez receptory smakowe, które są przekształconymi komórkami nabłonka, zlokalizowanymi w kubkach smakowych. Znajdują się one w błonie śluzowej języka, podniebienia, nagłośni, gardła i krtani. Do kubków smakowych dochodzą wypustki obwodowe komórek rzekomo jednobiegunowych. Droga węchowa rozpoczyna się dwubiegunową komórką chemoreceptorową nabłonka węchowego w górnej części jamy nosowej. Aksony tych komórek biegną w niciach węchowych przechodzących przez otwory w blaszce sitowej kości sitowej. Dochodzą do komórek mitralnych opuszki węchowej, których aksony tworzą pasmo węchowe. Część włókien pasma węchowego dochodzi do neuronów pasma chuchowego tworzących jądra węchowe przednie. Ku tyłowi pasmo węchowe zbliża się do istoty dziurkowanej przedniej, gdzie dzieli się na dwa prążki węchowe: przyśrodkowy i boczny.

Układ komorowy

Składa się czterech komór połączonych otworami i wodociągiem śródmózgowia. Dwie komory boczne znajdują się w kresomózgowiu. Komora trzecia ograniczona jest przez nieparzystą część kresomózgowia oraz struktury międzymózgowia. Komora czwarta znajduje się wewnątrz tyłomózgowia wtórnego i rdzeniomózgowia. Układ komorowy mózgowia łączy się z przestrzenią podpajęczynówkową mózgowia i rdzenia kręgowego.

• Komora boczna jest przestrzenią o nieregularnym kształcie wewnątrz półkuli mózgu. Wyróżnia się w niej część środkową oraz rogi przedni,tylny i dolny.

• Komora trzecia jest szczelinowatą przestrzenią leżącą w płaszczyźnie przyśrodkowej. Otoczona jest kresomózgowiem nieparzystym oraz strukturami międzymózgowia. Jej ścianę boczną tworzą przyśrodkowe powierzchnie wzgórza i podwzgórza, przedzielone poziomo biegnącą bruzdą podwzgórzową. W ścianie bocznej ku tyłowi od słupów sklepienia znajduje się otwór międzykomorowy, łączący komory boczne z komorą trzecią. Powierzchnie przyśrodkowe wzgórza mogą się ze sobą zrastać, tworząc zrost międzywzgórzowy.

• Komora czwarta ma kształt piramidy. Jej ścianę przednią tworzy dół równoległoboczny. Strop zbudowany jest z dwóch części - dolnej i górnej, połączonych ze sobą pod kątem ostrym. Część dolną stropu komory czwartej tworzą grudka robaka, parzyste zasłony rdzenowe dolne oraz splot naczyniówkowy komory czwartej. Górną część stropu tworzą konary górne móżdżku i rozpostarta między nimi zasłona rdzeniowa górna.

Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy jest wodnistą cieczą, która wypełnia komory mózgowia i znajduje się w przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia oraz kanału kręgowego. Łącznie układ komorowy i przestrzeń podpajęczynówkowa zawierają ok. 150 ml płynu mózgowo-rdzeniowego. Dobowa objętość wytwarzanego płynu wynosi ok. 450-500 ml. Wytwarzany głównie w splocie naczyniówkowym komory bocznej, przepływa poprzez otwór międzykomorowy i miesza się z płynem produkowanym w splocie naczyniówkowym komory trzeciej. Stąd przepływa przez wodociąg śródmózgowia do komory czwartej, gdzie jest kolejne miejsce wytwarzania znacznej ilości płynu. Wydostając się z układu komorowego płyn mózgowo-rdzeniowy wypełnia przestrzeń podpajęczynówkową i jej zbiorniki.

Unaczynienie tętnicze mózgowia. Mózgowie zaopatrywane jest w krew przez cztery naczynia - dwie tętnice szyjne wewnętrzne oraz dwie tętnice kręgowe. Naczynia te dochodzą odpowiednio od tętnic szyjnych wspólnych - tętnice szyjne wewnętrzne - oraz od tętnic podobojczykowych - tętnice kręgowe. Są pośrednio gałęziami łuku aorty.

Żyły mózgowia tworzą dwa układy powierzchowny i głęboki. Liczne zespolenia uniemożliwiają rozgraniczenie dorzecza żyły wielkiej mózgu, której basen naczyniowy określa się jako głęboki, od pozostałego obszaru żylnego układającego się powierzchownie.Żyły powierzchowne uchodzą do zatok opony twardej. W ich obrębie wyróżnia się żyły górne, dolne i zespalające. Żyły głębokie odprowadzają krew do żyły wielkiej mózgu.

Tarczyca / Gruczoł tarczowy należy do gruczołów wydzielania wewnętrznego; składa się z dwóch płątów bocznych - prawego i lewego (tzw. węziny). Z górnego brzegu gruczołu w pobliżu płaszczyzny przyśrodkowej odchodzi płat piramidowy kierujący się do chrząstki tarczowatej. Powierzchnia przednia gruczołu tarczowego przylega do blaszki przedtchawiczej powięzi szyjnej i mięśni podgnykowych, powierzchnia tylna zaś do powrózka naczyniowo-nerwowego szyi. Powierzchnią przyśrodkową tarczyca obejmuje krtań i tchawicę. Węzina przylega do 2,3 i 4 chrząstki tchawiczej. Tarczyca objęta jest osłonką łącznotkankową, która składa się z leżącej do wewnątrz torebki włóknistej oraz na zewnątrz luźnej powięzi tarczowej. W obrębie powięzi tarczowej na tylnej stronie płatów bocznych leżą gruczoły przytarczyczne. Z torebki wnikają do tarczycy przegrody łącznotkankowe, tworząc jej zrąb, w którego obrębie leżą pęcherzyki wypełnione kolidem zawierającym hormony tarczycy - trójodotyroninę i tyroksynę. Unaczyniona jest przez tętnice tarczowe górne z tętnicy szyjnej, tętnice tarczowe dolne z tętnicy podobojczykowej i tętnicę tarczową najniższą z pnia ramienno-głowowego lub łuku aorty. Unerwiona z części szyjnej pnia współczulnego nerwu błędnego przez gałęzie nerwu krtaniowego górnego i nerwu krtaniowego wstecznego oraz nerwu językowo-gardłowego.

Nerwy czaszkowe występują w liczbie 12 par. Podzielono je na nerwy narządów zmysłów (I, II, i VIII), nerwy mięśni gałki ocznej i języka (III, IV, VI i XII) oraz nerwy łuków skrzelowych (V, VII, IX, X i XI).

Włókna eferentne nerwów czaszkowych rozpoczynają się w jądrach ruchowych pnia mózgu.

Włókna przywspółczulne rozpoczynają się w jądrach przywspółczulnych pnia mózgu.

Włókna współczulne pochodzące z pni współczulnych zwoju szyjnego górnego dochodzą do nerwów czaszkowych przez gałęzie łączące lub drogą splotów okołonaczyniowych.

Jądra nerwów czaszkowych znajdują się w pniu mózgu. W śródmózgowiu leżą jądra nerwu III i IV, w moście jądra nerwów czaszkowych V-VIII, w rdzeniu przedłużonym jądra IX-XII.

Nerwy węchowe (I) jego aksony przebijają blaszkę sitową kości sitowej, docierając do opuszki węchowej, jest odpowiedzialny za zmysł węchu.

Nerw wzrokowy (II) jego aksony zbiegaja się ku tarczy nerwu wzrokowego, gdzie przechodzą do czaszki drogą kanału wzrokowego. Włókna tworzą skrzyżowanie wzrokowe, potem przechodzi w jednoimienne pasma, kończące się w ciałach kolankowatym bocznym. Odpowiada za przekazywanie i przetwarzanie wrażeń wzrokowych.

Nerw okoruchowy (III) jego aksony opuszczają śródmózgowie poprzez dół międzykonarowy, biegną w ścianie zatoki jamistej, do oczodołu dostając się szczeliną oczodołową górną. Unerwia mięśnie oka.

Nerw bloczkowy (IV) jego aksony krzyżują się na poziomie wzgórków dolnych, wychodzą z mózgu grzbietowo, owijając się woków odnóg mózgu, przekracza (w ścianie) zatokę jamistą i dostaje się do oczodołu szczeliną oczodołową górną. Unerwia mięsień skośny górny.

Nerw trójdzielny (V) jego włókna ukazują się między mostem a konarem środkowym móżdżku, na swej drodze wytwarzają zwój trójdzielny, będący początkiem nerwów: ocznego, szczękowego i żuchwowego. Odpowiada za czucie z obszarów twarzy, zatok, jamy ustnej i nosowej oraz czucie opony twardej mózgu, a także unerwia mięśnie żucia i mięsień napinacz błony bębenkowej.

Nerw odwodzący (VI) jego aksony opuszczają most przy jego dolnym brzegu, biegną wewnątrz zatoki jamistej, wchodzą do oczodołu szczeliną oczodołową górną, unerwia mięsień prosty boczny.

Nerw twarzowy (VII) jego aksony (dążące ku pasmu nerwu trójdzielnego czy jąder pasma samotnego) wychodzą w kącie móżdżkowo-mostowym, wkraczają do przewodu słuchowego wewnętrznego; włókna ruchowe leżą w kanale twarzowym, wychodząc otworem rylcowo-sutkowym i dzieląc się na końcowe gałęzie wewnątrz przyusznicy; włókna smakowe tworzą strunę bębenkową i łączą się z nerwem językowym. Unerwia gruczoł łzowy, ślinianki: podjęzykowa, podżuchwowa; mm. wyrazowe twarzy, m. strzemiączkowy; czucie w okolicy małżowiny usznej; wrażenia smakowe z przednich 2/3 języka

Nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII) Nerwy: przedsionkowy i ślimakowy łączą się w przewodzie słuchowym wewnętrznym, do pnia mózgowia wkraczają przez kąt móżdżkowo-mostowy; projekcje do jąder przedsionkowych i płatu kłaczkowo-grudkowego móżdżku, jąder ślimakowych. Jego zadanie to czucie równowagi i słuchu.

Nerw językowo-gardłowy (IX) jego włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, przesuwa się wzdłuż m. rylcowo-gardłowego; projekcje wewnątrzmózgowe do pasma rdzeniowego n. trójdzielnego i pasma samotnego. Unerwia: ślinianka przyuszna; m. rylcowo-gnykowy; czucie w uchu zewnętrznym; wrażenia smakowe z tylnej 1/3 języka

Nerw błędny (X) Włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, unerwia m.in. serce, płuca, przewód pokarmowy do lewego zgięcia okrężnicy; projekcje daje do pasma rdzeniowego nerwu trójdzielnego i pasma samotnego. Unerwia przywspółczulnie trzewia; mięśnie gardła i krtani; czucie w uchu zewnętrznym (GSA); enterorecepcja z trzewi (GVA)

Nerw dodatkowy (XI) Aksony części czaszkowej uchodzą bruzdą tylno-boczną łącząc się z nerwem błędnym; aksony części rdzeniowej opuszczają rdzeń kręgowy wstępując przez otwór wielki do czaszki, którą opuszczają otworem szyjnym, wychodzi zza m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, zmierzając ku m. czworobocznego. Unerwia mm. wewnętrzne krtani (poprzez nerw błędny), mięśnie: mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny.

Nerw podjęzykowy (XII) Aksony uchodzą bruzdą przednio-boczną i wybiegają z czaszki kanałem n. podjęzykowego, łukiem zdążając do języka. Unerwia mięśnie języka.

---