Naturalizm
Naturalizm – to nurt, w którego założeniach zostały uwzględnione najdalsze konsekwencje postulatu prawdy w dziele literackim, której podstawą jest światopogląd naukowy, opierający się na obserwacji, dokumentach oraz eksperymencie przeprowadzanym na wzór nauk fizyczno-przyrodniczych.
Powstał we Francji i tam osiągnął najwyższe znaczenie.
Pisarzem, którego nazwisko nierozłącznie kojarzy się z naturalizmem jest Emil Zola. Skonstruował on koncepcję teoretyczną, której głównym założeniem była motywacja biologiczna w czystej postaci. Inspiracją dla Zoli była teoria ewolucji, dziedziczenia, doboru naturalnego i naturalnej selekcji autorstwa Karola Darwina.
Według naturalistów człowiek podlega prawom natury, której jest częścią. Jego życie płynie pod znakiem walki o przetrwanie. W czasach zdominowanych przez kapitał, pieniądz zyskał status boga, a ludzie byli w stanie posunąć się do wszystkiego, by go zdobyć. Naturaliści postrzegali ówczesny świat w bardzo pesymistyczny sposób. Opisywali go bez zbędnych upiększeń, wskazując na jego patologię i brzydotę.
Zola: Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje. manifest programowy naturalizmu.
literatura nowoczesna powinna skupić się na możliwie jak najdokładniejszym przedstawianiu świata.
Jedynie prawdziwą literaturą była ta weryfikowalna, sprawdzalna podobnie jak eksperymenty medyczne.
Zola uważał, iż tworzenie powieści powinno przypominać operację na żywym organizmie, która może udać się tylko wtedy, gdy chirurg będzie przestrzegał zasad. Pisarz, który będzie uciekał się do upiększania, fantazjowania zamiast skupić się prawdzie doprowadzi do „śmierci pacjenta”, czyli swojego dzieła.
pojawiła się liczna grupa naśladujących kunszt francuskiego pisarza. Dzięki nim estetyka naturalistyczna docierała do jeszcze większej liczby odbiorców, z czasem stała się ona dostępna dla mas.
PROZA NATURALISTÓW
grupa naturalistów polskich wkroczyła do literatury z początkiem lat osiemdziesiątych
pisarze wychowani w atmosferze pozytywistycznej, wyznający zasady scjentyzmu i monizmu przyrodniczego w jego wersji pesymistycznej ale już nieufni wobec haseł organicznikowskich, przeważnie nastawieni krytycznie do współczesnych stosunków społeczno- obyczajowych.
Na ich światopogląd oddziałały silne idee darwinizmu, zwłaszcza koncepcji walki o byt, w której zwyciężają najlepiej przystosowani człowiek to istota egoistyczna, dążąca do zaspokojenia swoich potrzeb, najsilniejsze to potrzeby biologiczne- instynkt samozachowawczy, zaspokojenie głodu i popędu seksualnego.
Inne bodźce postępowania- ambicje, chciwość, żądza używania
Naturaliści przypisywali duże znaczenie właściwościom układu nerwowego
Często odwoływano się do dziedziczności i środowiska. (rolę dziedziczności mocno akcentowano komentarzem autorskim natomiast na pierwszy plan wysuwano środowisko- warunki życiowe w jakich znajduje się jednostka począwszy od wpływu klimatu i mieszkania, poprzez warunki pracy aż do poglądów i postaw otoczenia.
Naturaliści widzieli zazwyczaj tylko egoistyczne bodźce postepowania, nie doceniali roli więzi społecznych i pomijając takie sytuacje, kiedy jednostka przezwycięża swój egoizm w imię zasad zbiorowości, z którą jest związana.
Sądzili, że czynniki niezależne od woli jednostki ( przede wszystkim środowisko) niemal fatalistycznie kształtują jej charakter a wiec i motywy postepowania.
Człowiek był dla nich tylko biernym wytworem oddziaływania czynników zewnętrznych.
Życie z żelazną konsekwencją wyzwala w człowieku złe impulsy, łamie opory etyczne jeśli istnieją.
Naturalizm ukazuje złoczyńców i ich bezradne choć często także egoistyczne ofiary, prawie nie zna natomiast bohaterów
Pod wpływem Flauberta i Zoli pisarze odrzucają zasadę tendencyjności społecznej, deklarują natomiast jako swój cel możliwie najdokładniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości współczesnej, oparte na szczegółowych studiach własnych (specjalne obserwacje, zbieranie dokumentów) i osiągnięć nauki
Twórca musi dochować bezwzględnej wierności prawdzie, powinien tę prawdę iluzyjnie pokazywać a nie publicystycznie komentować.
Praktyka pisarska kształtowała się jednak niekiedy inaczej:
Naturaliści dostosowywali świat swoich utworów do z góry powziętych i powtarzających się schematów ideowych i filozoficznych
Postulat obiektywizmu popadał w konflikt z drugim czynnikiem kształtującym ich pisarstwo- postawą opozycyjną wobec współczesności. W porównaniu z pisarstwem późnego realizmy opozycyjność ta stała się bardziej gwałtowna, pesymistyczna i jarząca.
Krytyka naturalistyczna odsłaniała przede wszystkim kryzys moralności klas posiadających- bezwzględność i zachłanność ich przedstawicieli, uległość wobec potęgi pieniądza i obłudę obyczajową. Kontrast pozoru i rzeczywistości w tej dziedzinie był ulubionym celem ataku naturalistów, stad częstość tematu zdrady miłosnej, handlu małżeńskiego, prostytucji, upośledzenia kobiety.
Celem ataku była również ciasnota intelektualna, prymitywizm, brak wrażliwości estetycznej i zły smak mieszczanina i tutaj naturalizm kontynuował tradycje wcześniejszego realizmu, czynił to jednak ze wzmożoną ostrością obserwacji i akcentowaniem drastycznych szczegółów
Wcześniejszy realizm, wprowadzając do literatury życie mas ludowych pokazywał przede wszystkim ich ciemnotę, zacofanie, społeczną niedojrzałość, choć nie pomijał milczeniem nędzy i upośledzenia społecznego. Na te sprawy naturalizm położył jednak nacisk silniejszy: wyraźnie, bezpośrednio oskarżał klasy panujące już nie tylko o bezmyślną obojętność i pasożytnictwo ale także o brutalną i świadomą eksploatację ludzi pracy.
W dziełach naturalistów wyraźniej widać też ogrom niedoli wyzyskiwanych.
Bohater ludowy stawał się często istotą prymitywną, ograniczona do najprostszych instynktów i odruchów, amoralną i zdegenerowaną.
Pesymizm naturalistów przynosił dwojakie efekty:
Zaostrzał demaskatorskie cechy ich pisarstwa
Zagradzał drogę do ukazania humanistycznych wartości człowieka pracy i jego walki przeciw przemocy.
POWIEŚĆ NATURALISTYCZNA
Antoni Sygietyński
Pierwsza polska powieść naturalistyczna
Na skałach Calvados
Historia zawodów życiowych i dramatu małżeńskiego rybackich bohaterów skonstruował z analityczną precyzją i obiektywizującym dystansem narracyjnym
Starannie dopracowana dobitność i świeżość stylu miała nadać walor malowniczości brutalnym i trywialnym rysom środowiska, którym rządzą prymitywne instynkty i zawzięta intensywność.
Wysadzony z siodła
Dygasiński
Twórczość spontaniczna, nierówna i niekonsekwentna, obciążona łatwiznami i słabościami wynikłymi z braku wyrobionej świadomości literackiej
Wyraźna manifestacja monizmu przyrodniczego, spojrzenie na byt jako na całość jednorodną,
Naczelne prawo przyrody- walka o byt, w której zwyciężają najlepiej przystosowani a giną słabi i niezdarni.
Zapolska
Odwaga przekraczania konwencjonalnych granic dyktowanych względami moralności zwłaszcza w przedstawianiu spraw seksualności ( Małaszka – utwór stał się skandalem literackim)
Najpewniej czuła się jako obserwatorka obyczajowości mieszczańskiej w życiu rodzinnym i erotycznym
Biologiczny schemat odwiecznej walki płci
Upominała się swoimi utworami o krzywdę służby domowej, stawiała przed czytelnikami dramat nieślubnego macierzyństwa (Kaśka Kariatyda)
Krytykowała konwencjonalne wychowanie dziewcząt na prywatnych pensjach, które czyni z nich obłudne, znerwicowane i amoralne lalki salonowe (Przedpiekle)
Naturalizm docierał do Polski głównie za pośrednictwem rosyjskim - materiały służące przybliżeniu twórczości literackiej i teoretycznej Zoli czerpała prasa polska z petersburskiego tygodnika "Wiestnik Jewropy", w którym ukazywało się wiele pism twórcy naturalizmu. Było to źródło stosunkowo bogate - Zola chętnie publikował w piśmie rosyjskim - dowodzi tego fakt, że urywki Nany ukazały się w nim wcześniej niż w jakimkolwiek piśmie francuskim[3]. O nowym kierunku w sztuce informował przede wszystkim "Przegląd Tygodniowy". Wprawdzie teksty teoretyczne Zoli ukazywały się głównie w postaci urywków artykułów i przytoczeń, ale znajomość języka francuskiego była ówcześnie na tyle powszechna, że brak całościowych przekładów nie stanowił przeszkody w zapoznawaniu się z tekstami pisanymi w tym języku[3]. Dużą rolę w obudzeniu zainteresowania nowym kierunkiem literackim odegrał ponadto cykl Antoniego Sygietyńskiego pod tytułem Współczesna powieść we Francji poświęcony wnikliwej analizie pisarstwa Zoli, Flauberta i braci Goncourt, wydobywający zarówno ich osiągnięcia, jak i pomyłki[4].
Czytająca publiczność była więc stosunkowo dobrze poinformowana o zaistnieniu nowej tendencji w sztuce, a naturalizm mógł stać się przedmiotem żywego zainteresowania. Nie budził on jednak bezkrytycznego zachwytu - pojawiały się wątpliwości, nie brakowało sporów i głosów niechętnych wobec takiej postaci realizmu. Wynikało to częściowo z ówczesnej sytuacji Polski - szansę dla kraju widziano w industrializacji, stąd brutalne naturalistyczne obrazy uprzemysłowionych miast nie mogły liczyć na entuzjastyczny odbiór wśród polskich odbiorców[5]. Inną przyczyną, wielokrotnie wysuwaną w ówczesnych dyskusjach, była skrajność w opisywaniu człowieka fizjologicznego oraz społecznego życia; często nadawano naturalizmowi miano pornografii[5].
Pomimo jednak tych zarzutów naturalizm znalazł swoich polskich naśladowców - bardziej znaczący polscy pisarze chętnie włączają elementy tego kierunku do swoich powieści (np. Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa), natomiast wśród innych znajdzie się wielu autorów tworzących utwory programowo naturalistyczne. Będzie to np. Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński czy Gabriela Zapolska. Zwłaszcza do tej ostatniej przylgnie miano naturalistki (czasem po prostu kwalifikujące, innym znów razem w funkcji deprecjonującej), a nawet uzyska ona miano "polskiego Zoli"[6]. Sam tytuł jej zbioru nowel - Menażeria ludzka - nawiązuje do Zolowskiej koncepcji człowieka-zwierzęcia oraz do tytułu jego powieści Bestia ludzka, opublikowanej w 1890 roku, czyli na trzy lata przed ukazaniem się zbiorku Zapolskiej. Kategoria "La bête humaine", człowieka jako elementu przyrody, podległego jej prawom, była niezwykle istotna dla naturalistycznego światopoglądu.
W pewnym stopniu naturalizmem inspirowali się także: Władysław Reymont, Władysław Orkan i Wacław Sieroszewski.
Prus doceniał poruszaną przez naturalizm tematykę, ukazywanie przemilczanych prawd oraz przemawianie językiem wulgarnym, który dotąd nie istniał w powieści. Jednak, według niego, ekstremizm w ukazywaniu zła i zepsucia przekłamuje rzeczywistość[7]. Z kolei Sienkiewicz w swoim artykule O naturalizmie w powieści dwa odczyty[8] twierdzi, że naturaliści nie są pesymistami, pragną tylko ukazać wszystkie grzechy człowieka. Chcą pisać prawdę, ale w tej prawdzie nie ma piękna i odpoczynku dla umysłu, a ukazując brudy uwypukla się tylko prawdy jednostronne, co odejmuje piękna literaturze. Jedynym novum naturalizmu jest fizjologizm i akcentowanie dziedziczności cech. Podkreślał, że dla Polaków powieści naturalistyczne nie są odpowiednie, bo oni potrzebują zdrowia i pokrzepienia, a nie "zgnilizny" i silnych wrażeń.