UNIWERSYTET PRZYRODNICZY W LUBLINIE
WYDZIEŁ AGROBIOINŻYNIERII
Specjalność
Kształtowanie środowiska
Nr albumu 74375
Znaczenie uprawy owsa siewnego (Avena sativa L.) w Polsce na podstawie piśmiennictwa z lat 1999 - 2009
Meaning of cultivation of oat ( Avena sativa L.) in Poland on base of literature from years1999 - 2009
Praca inżynierska
wykonana
w Katedrze Herbologii
i Technik Uprawy Roślin
pod kierunkiem
Prof. dr hab. Stanisława Deryło
Oświadczenie promotora pracy
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.
Data …………….. Podpis promotora pracy ………………
Oświadczenie autora pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Data …………….. Podpis autora pracy ……………………
Nawożenie magnezem i wapnowanie 14
Nawożenie potasem i fosforem 15
Ograniczenie zachwaszczenia 21
Owies jako pokarm dla ludzi i pasza dla zwierząt 26
Wykorzystanie owsa w energetyce 31
Owies jest uważany za młodą roślinę uprawną. Do uprawy wszedł kilka tysięcy lat później niż pszenica i jęczmień. Podobnie jak żyto określa się go mianem wtórnej rośliny uprawnej, ponieważ początkowo towarzyszył uprawom, głównie pszenicy płaskórki
(Triticum diccocum), jako chwast segetalny [18]. Do Europy przywędrował z Azji, wraz
z uprawą pszenicy. Przypuszcza się, że w miarę przesuwania się upraw zbóż z południa
na północ kontynentu w rejony mniej korzystne pod względem glebowym i klimatycznym, dominacja owsa wyraźnie wzrastała i powoli wypierał on z uprawy gatunki pierwotne [18]. Niektóre środowiska naukowe uważają, że obecnie uprawiany owies powstał w wyniku mutacji z dzikiego owsa. Przypuszczają że, proces ten miał miejsce w Azji mniejszej
i południowo – wschodniej Europie, niedługo przed narodzeniem Chrystusa [11].
Pierwsze wzmianki o owsie pochodzą z ok. 1500 lat p. n. e. i dotyczą głównie owsa szorstkiego (Avena strigosa Schreb.) [18]. Najstarsze znane uprawy owsa znaleziono
w jaskiniach w Szwajcarii, prawdopodobnie z epoki brązu [11]. Uprawa owsa w Polsce rozpowszechniła się dopiero w okresie przedpiastowskim [18].
Powierzchnia uprawy owsa w Polsce stale maleje. Wiąże się to ze spadkiem pogłowia koni oraz niską ceną ziarna. W roku 2009 zboża ogółem stanowiły 73, 9% ogólnej powierzchni zasiewów Polski z czego powierzchnia owsa zajmowała 6,1% [14]. Średni plon owsa w Polsce wyniósł 26,9 dt/ha i był o 17,5% wyższy niż w 2008 r. W czterech województwach plony owsa przekraczały 30,0 dt/ha, tj. w opolskim (34,5 dt/ha), zachodniopomorskim (32,2 dt/ha), dolnośląskim (30,2 dt/ha) i kujawsko-pomorskim
(30,1 dt/ha). Natomiast najniższe plony wynosiły 23,5 dt/ha w mazowieckim oraz 23,2 dt/ha
w świętokrzyskim [15]. Na Lubelszczyźnie w roku 2009 powierzchnia zasiewów owsa wynosiła 73 857 ha, a plon 25,4 dt/ha. W latach 1999 – 2009 najmniejsza powierzchnia zasiewów wynosiła 65 363 ha (2003r.), najniższe plony uzyskano w roku 2006 (16,5 dt/h). Powierzchnia zasiewów owsa była największa w roku 1999 i wynosiła 81 127 ha,
a najwyższe plony (28,0 dt/h) uzyskano w 2004 r. [49].
Gatunek Avena sativa należy do klasy jednoliściennych Monocotyledonopsida, rzędu plewowce Poales, rodziny traw Poaceae, podrodziny wiechlinowatych Poacoidae i rodzaju Avena. W obrębie rodzaju wyróżnić można gatunki diploidalne (2n = 14) np.: Avena strigosa, tetraploidalne (2n = 28) np.: Avena barbata i heksaploidalne (2n = 42 chromosomy)
np.: Avena sativa. Gatunki wieloletnie należą do sekcji avenastrum, natomiast jednoroczne
do sekcji euavena, która dzieli się na dwie podsekcje ostkowane – aristulatae (diploidalne
i tetraploidalne formy) i ząbkowane denticulatae (heksaploidalne formy), do których należy owies siewny [18, 46]. Gatunki z tym samych podsekcji łatwo się krzyżują, natomiast
z różnych trudniej. Jest to bardzo ważna cecha przy prowadzeniu hodowli nowych odmian, które różnią się między sobą m. in. zawartością składników odżywczych czy wymaganiami klimatyczno – glebowymi [46]. Wyróżnia się formy oplewione i nieoplewione tzw. nagie.
Do niedawna owies nagoziarnisty di – i heksaploidalny klasyfikowano jako odrębny gatunek Avena nuda. Jednak ze względu na to, że owies nagi heksaploidalny jest bliżej spokrewniony z owsem siewnym Avena sativa niż z diploidalnym nie można tych dwóch form uznawać
za jeden gatunek. Dziś Avena nuda obejmuje tylko diploidalny owies nagi, a Avena sativa stanowi wspólną nazwę dla owsa siewnego oplewionego oraz nagoziarnistego [2].
Owies wytwarza dobrze rozwinięty system korzeniowy o pokroju wiązkowym. Składa się on zwykle z 3-4 korzeni zarodkowych oraz licznych korzeni przybyszowych (wtórnych), które wyrastają w okresie krzewienia z podziemnych węzłów łodygowych [18, 46]. Główna masa korzeniowa mieści się w warstwie ornej, zaś pojedyncze korzenie mogą sięgać
do 2 metrów w głąb gleby [46]. Struktura systemu korzeniowego może ulegać zmianie
w zależności od zabiegów wykonywanych na roślinie poprzedzającej. Działanie następcze nawożenia azotowego przyczynia się do wytworzenia istotnie większej masy korzeniowej [41]. Maksymalny przyrost korzeni mieści się między fazą strzelania w źdźbło, a kłoszeniem. Od momentu kłoszenia proces obumierania korzeni przebiega szybciej niż powstawania nowych, dlatego roślina powoli zasycha [46]. Charakterystyczną cechą korzeni owsa
jest ich zdolność pobierania składników pokarmowych z trudno rozpuszczalnych związków, które są niedostępne dla większości roślin [43].
Łodyga owsa, nazywana również źdźbłem lub słomą, jest wyprostowana i ma kształt cylindryczny. Składa się z 4-8 międzywęźli połączonych ze sobą węzłami (kolankami). Międzywęźla są wyraźnie owłosione w pobliżu węzłów. Poszczególne międzywęźla różnią się od siebie długością i grubością. Pierwsze jest najkrótsze i zwykle najgrubsze, kolejne
są cieńsze i dłuższe. Ostatnie, tzw. dokłosie, jest najcieńsze i najdłuższe, dodatkowo odgrywa ważną rolę w procesie fotosyntezy [46]. W kolankach znajduje się tkanka twórcza, która powoduje wzrost międzywęźli oraz podnoszenie się rośliny po wylegnięciu [46]. Źdźbło osiąga wysokość 60-120 cm, a w sprzyjających warunkach nawet 150 cm [18, 46]. Owies wysiewany w mieszankach wytwarza krótszą słomę, niż w siewie czystym. Powoduje
to zwiększenie odporności łanu na wyleganie [47].
Liście owsa wyrastają z węzła, składają się z niezrośniętej pochwy i lancetowatej blaszki liściowej. Pochwa liściowa obejmuje międzywęźle, nadając mu większą wytrzymałość [46]. Pomiędzy pochwą i blaszką liściową, po wewnętrznej stronie, znajduje się dobrze wykształcony, trójkątny, ząbkowany języczek (ligula) o długości 2-3 mm [18]. Przylega on ściśle do łodygi uniemożliwiając przenikanie wody między źdźbłem, a pochwą. Liście owsa nie posiadają uszek [46].
Kwiatostanem owsa jest wiecha o długości od 10 do 20-30 cm [18, 46]. Na długość wiechy silnie oddziaływanie mają warunki okresu wegetacji [47]. Oś wiechy stanowi osadka
(przedłużenie dokłosia) poprzedzielana węzłami. Z węzłów wyrastają okółkowo rozgałęzienia boczne, z których często odchodzą rozgałęzienia I rzędu, a z nich II rzędu [18]. W zależności od długości kwiatostanu oraz ustawienia bocznych odgałęzień w stosunku
do osi wyróżnia się dwa podstawowe typy wiech:
Rozpierzchła – odgałęzienia zwrócone w różne strony i pod różnym kątem
(30-90°),
Skupiona – gałązki boczne przylegające do osi pod kątem 10-25° [18, 46].
Kłoski znajdują się na wierzchołku i zakończeniach wszystkich rozgałęzień wiechy. Kłosek zawiera zwykle 2 (rzadko 3) kwiaty, otoczone dwiema szerokimi, błoniastymi i miękkimi plewami, które są dłuższe od kwiatów. Plewy mają żeberkowaną powierzchnie i są kształtu łódeczkowatego [ 18].
Kwiaty są obupłciowe i samopylne. Każdy kwiat otoczony jest dwoma plewkami: górną i dolną, która zależnie od odmiany i warunków pogodowych może być zakończona ością. Ościstość zwiększa powierzchnię asymilacyjną i siłę ssącą korzeni, dlatego zwiększa się w warunkach suszy [46]. Plewki otaczają słupek (górny, jednozalążkowy), trzy pręciki
i łuszczki [18]. Pierwszy kwiatek jest siedzący, następne umieszczone są na osadce poprzedniego [18, 46]. Plewki mogą przybierać barwę białą, żółtą, szarą, czerwoną, a nawet czarną. Intensywność barwy zależna jest od warunków pogodowych.
Ziarniaki owsa mogą być pękate, smukłe lub spiczaste. W ziarniaku wyróżnia się:
Stronę brzuszną – z podłużną bruzdką dzielącą ziarniak na pół,
Stronę grzbietową,
Stronę boczną,
Nasadę,
Zarodek – znajduje się u nasady po stronie grzbietowej [46].
Najlepiej wykształcony jest ziarniak pierwszy. Drugi, a szczególnie trzeci, jest mniejszy
i „chudszy” [46]. Ziarniak form oplewionych jest ściśle otoczony plewkami. Ziarniak
bez plewek jest wyraźnie owłosiony. Masa tysiąca ziaren form oplewionych wynosi 33-40g, zaś nagich 27-30g [18, 46]. Wartość ta jest związana ze współdziałaniem zachodzącym między sposobem siewu i przebiegiem sezonu wegetacyjnego [47]. Okres wegetacyjny uprawianych w Polsce odmian owsa wynosi od 120 do 135 dni [46].
Owies jest rośliną klimatu umiarkowanego i wilgotnego, co pozwala uprawiać
ją na terenie całego kraju. Jednak szczególnie dobre warunki uprawy występują na terenach podgórskich oraz północnej i północno- wschodniej Polski, dlatego udział owsa w tych rejonach jest znacznie większy niż w pozostałej części kraju.
Wśród zbóż jarych owies ma najmniejsze wymagania termiczne. Kiełkowanie
jest możliwe już przy temperaturze 2-3 °C [18, 25, 43] . Najintensywniej proces ten przebiega
w temperaturze 5-7°C. [18]. Niska temperatura (ok. 6-7°C) po wzejściu korzystnie wpływa
na plony, a ewentualne wiosenne przymrozki nie szkodzą roślinom [18, 25, 43]. Krzewieniu sprzyjają temperatury od 6°C na glebach żytnich do 11 - 12°C na lepszych. Od strzelania
w źdźbło do kłoszenia najkorzystniejsza temperatura dobowa to 12 - 16°C, czyli średnio
ok. 13,5°C w maju i ok. 16°C w okresie czerwca [18]. Temperatury powyżej tego zakresu wpływają niekorzystnie na plony. Następnie do zbiorów optymalne warunki rozwoju owsa
to słoneczna pogoda z niezbyt wysoką temperaturą nieprzekraczającą 18°C [18]. Wahania temperatury oraz przekraczanie optymalnych wartości najbardziej wpływa na plony w okresie od kłoszenia, w pozostałych fazach nie ma aż tak dużego znaczenia [18, 25, 43].
Owies jest zbożem najbardziej wymagającym jeśli chodzi o zapotrzebowanie na wodę w okresie wegetacyjnym. Owies ma duży współczynnik transpiracji, co na glebach żytnich lekkich wyraźnie uzależnia jego plonowanie od sumy opadów w okresie
wiosenno – letnim [18, 25, 43]. Owies jest szczególnie wrażliwy na niedobory wody
w okresie od strzelania w źdźbło do wyrzucenia wiech [18, 25]. Opady występujące bezpośrednio przed siewem mają duży wpływ na plonowanie. Najkorzystniejszy dla plonów rozkład opadów to:
Po wschodach – 16 mm na dekadę,
Po krzewieniu do kłoszenia – 23mm na dekadę,
Po kłoszeniu - 27mm na dekadę [18].
Inne wieloletnie zestawienia wskazują, że optymalne opady dla uzyskania dobrych plonów dzielą ogólną sumę opadów następująco:
Wyk. Optymalne rozkłady opadów w sezonie wegetacyjnym [18]
Pod względem wymagań klimatycznych odmiany są mało zróżnicowane jednak na tyle istotnie, że przy doborze odmian należy zwrócić uwagę na specyfikę klimatyczną danego rejonu.
Wymagania owsa pod względem odczynu gleby nie są duże. Ze względu na jego małą wrażliwość na niedobór wapnia dobrze znosi nawet silne zakwaszenie. Toleruje odczyn gleby w zakresie pH od 4,5 do 7,2, lecz najlepiej plonuje na glebach o pH powyżej 5,5 [18, 25, 43]. Wykazuje również dużą tolerancję na nadmiar wolnych jonów glinu i manganu. Podobnie
jak inne zboża najwyższe plony osiąga na glebach kompleksów pszennego bardzo dobrego
i dobrego (tab. 1), jednak na tych glebach powinien być uprawiany tylko w płodozmianach zbożowych jako fitosanitarny „przerywnik” [18, 25, 43]. W warunkach wysokiego poziomu agrotechniki różnice w plonach owsa uprawianego na kompleksach pszennych (1 i 2)
i żytnich (4 i 5) praktycznie nie występują. Dopiero na kompleksie żytnim słabym spadek plonu ziarna może wynosić ok. 20% [18]. Nie zaleca się prowadzenia uprawy na glebach kompleksu 3 (pszennym wadliwym), gdyż są one okresowo zbyt suche. Z tego samego powodu należy również unikać uprawy na płytkich rędzinach, bardzo lekkich piaskach
i żwirach. Pomimo dużego zapotrzebowania owsa na wodę należy unikać gleb o tendencji
do podmakania [25, 43]. Ze względów ekonomicznych owies najczęściej uprawiany
jest na kompleksach: żytnim słabym, zbożowo-pastewnym mocnym, zbożowo-pastewnym słabym, owsiano-pastewnym górskim i owsiano-ziemniaczanym górskim [25].
Tab. Plony owsa w zależności od jakości gleb (dotyczy rolnictwa konwencjonalnego)
Jesienna uprawa roli pod owies zależna jest od terminu i stanu pola po zejściu rośliny przedplonowej.
Po wcześnie zebranych przedplonach np.: zbożach, najlepiej zastosować międzyplon ścierniskowy. Jeżeli nie jest on stosowany, należy wykonać tradycyjną uprawę pożniwną. Składa się ona z podorywki połączonej z bronowaniem, bronowania pielęgnacyjnego i orki przedzimowej (ziębli) [18, 25, 35, 42, 43]. Podorywka wykonana bezpośrednio po zbiorze przedplonu stwarza dobre warunki do skiełkowania chwastów. Ogranicza ona również rozwój chwastów rozprzestrzeniających się przez rozłogi oraz korzenie [42]. Bronowanie pielęgnacyjne niszczy siewki chwastów i spulchnia wierzchnią warstwę roli ograniczając straty wody [42]. Zięblę wykonuje się w październiku, a glebę pozostawia się w ostrej skibie [18, 43]. Głębokość orki przedzimowej zależy od przedplonu, kultury i poziomu zachwaszczenia pola. Na glebach o wysokiej kulturze, wolnych od chwastów może ona
być wykonywana na głębokość 18 cm, a na polach silnie zachwaszczonych 25-28cm [25].
Po roślinach okopowych, pod które zastosowano głęboką orkę i zebrano
je w optymalnych warunkach wilgotnościowych, można wykonać bronowanie w celu wyrównania pola i redukcji zachwaszczenia. Orkę przedzimową wykonuje się na głębokość 15-22 cm [43]. Można ją zastąpić kultywatorowaniem na głębokość 20-30 cm, po dokładnym zebraniu liści i łętów, które mogą utrudniać równomierną uprawę przedsiewną [18].
Wiosenna uprawa przedsiewna jest mocno ograniczona, ponieważ czas na jej wykonanie jest krótki, a zbyt wiele zabiegów nadmiernie przesusza glebę [43]. Ciągnik
do wiosennych zabiegów uprawowych powinien być wyposażony w spulchniacze śladów
i w miarę możliwości koła bliźniacze [25, 42]. Wiosenną uprawę można rozpocząć
od włókowania (gleby zwięzłe), bądź bronowania (gleby średnie i lekkie) [18, 25, 42, 43]. Następnie dobrze jest zastosować agregat złożony z kultywatora o wąskich łapach i wału strunowego bądź ciężkiej lub średniej brony i wału strunowego [25, 42]. Przygotowuję
to glebę do siewu w jednym przejeździe, a dodatkowo wał strunowy tworzy zagęszczoną warstwę tuż pod powierzchnią gleby. Umożliwia to wysianie ziarna na jednakowej głębokości [42]. Wszystkie zabiegi, należy przeprowadzać na głębokości 5-7 cm, ponieważ zabiegi przeprowadzone głębiej utrudnią podsiąkanie wody i równomiernie głęboki siew [18].
Jednakowa głębokość siewu wpływa na:
Szybkie wschody,
Wyrównany łan,
Zwiększenie konkurencyjności w stosunku do chwastów,
Znalezienie się wszystkich roślin w podobnych fazach rozwojowych, co ułatwia ustalenie optymalnego terminu mechanicznych zabiegów pielęgnacyjnych [25].
Owies ma stosunkowo małe wymagania przedplonowe i zostawia po sobie dobre stanowisko. W zmianowaniu norfoldzkim (klasycznym) owies, jako zboże jare, powinien
być wysiewany po okopowych na oborniku. Ze względów fitosanitarnych bezpiecznymi przedplonami są: bobik, koniczyna, pszenica i rzepak, mimo że produkty resztek rozkładu mogą krótkotrwale oddziaływać toksycznie na owies [18]. Uprawa owsa w monokulturze prowadzi do wzrostu zachwaszczenia, nadmiernego przesuszenia gleby oraz nagromadzenia się w niej chorobotwórczych nicieni [1, 18, 42]. Owies nie jest porażany przez choroby podsuszkowe i jest w stanie pobierać składniki pokarmowe niedostępne dla innych zbóż, dlatego też jest on często wysiewany po roślinach zbożowych [43]. W takiej sytuacji powinno się zastosować międzyplon ścierniskowy. Przeznaczone do tego mieszanki roślin motylkowatych i niemotylkowatych wysiewa się do 10. VIII np.: facelia (5 kg/ha) + seradela (30 kg/ha). Stosuje się również same rośliny niebobowate, wysiewane do 15. VIII,
np.: gorczyca biała (20 kg/ha) [35]. W rolnictwie ekologicznym niższy plon owsa
jest spowodowany głównie przez ograniczone możliwości nawożenia mineralnego
i chemicznej ochrony roślin. Dlatego owies w takich gospodarstwach może być uprawiany
po roślinach niezbożowych uprawianych na oborniku oraz motylkowatych. Uprawa owsa
po zbożach jest możliwa tylko po udanych międzyplonach ścierniskowych ze znacznym udziałem roślin motylkowatych [25].
Nawożenie powinno się odbywać zgodnie z ustalonym planem. Aby stworzyć taki plan trzeba znać kategorie agronomiczną gleby i jej zasobność w składniki pokarmowe oraz wymagania nawozowe rośliny [13].
Nadmierne zakwaszenie gleb nie tylko ogranicza produkcję roślinną, ale również
jest zagrożeniem dla środowiska. Najważniejszym jest określenie czynnika mającego największy wpływ na spadek pH [9].
Owies jest rośliną mało wrażliwą na zakwaszenie gleby, jednak optymalne pH (5,5) ułatwia pobieranie składników pokarmowych. Dawki nawozów wapniowych zależne
są od odczynu gleby i jej rodzaju. Średnie dawki wynoszą 1,5-2,5 t CaO/ha na glebach lekkich i 1,7- 3,5 t/ha na cięższych [42, 43]. W rolnictwie ekologicznym dawki powinny
być mniejsze (1,5-2,0 t CaO/ha) [25]. Nawozy wapniowe powinny być wysiewane przed międzyplonem lub w przypadku przedplonu późno schodzącego z pola, przed zięblą [42].
Niedobór magnezu przyswajalnego w glebie skutkuje obniżką plonów. Wpływa
on też na wzrost zawartości węglowodanów, tłuszczu i białka (jakości jego składu), spadek zawartości wolnych aminokwasów, amidów oraz azotu azotanowego w roślinie [42]. Objawy niedoboru magnezu to „paciorkowatość” lub „pasiastość” liści, złe ich wykształcanie oraz zmiana koloru podstawy źdźbła i środkowej części węzłów na czerwonawy [42]. Zmniejsza się również szybkość transportu wytwarzanych węglowodanów i białek do ziarniaka,
co przejawia się mniejszą dorodnością ziarniaków [9]. Na glebach ubogich w magnez zaleca się stosowanie 30-50% dawki nawozu wapniowego w formie wapna magnezowego. Owies uprawiany na glebie o uregulowanym odczynie można nawozić dolistnymi nawozami magnezowymi w ilości 4-12 l/ha [42].
Tab. 2 Przykładowe nawozy wapniowe, wapniowo-magnezowe i magnezowe [9]
Nazwa nawozu | Grupa nawozów- skład chemiczny | Zawartość aktywnego składnika kg/t | Źródło pozyskiwania nawozu |
---|---|---|---|
CaO | MgO | ||
Wapniowy tlenkowy | wapniowe tlenkowe CaO | 600-800 | |
Wapno defekacyjne | węglanowe CaCO3 |
150-300 | |
Megavit T | tlenkowe CaO + MgO | 600-700 | 100-200 |
Wapno magnezowe krzemianowe | mieszane CaO + MgO CaSiO3 + MgSiO3 |
300-380 | 70-150 |
Rolmag 60 | MgCO3 + MgO | 547-597 | |
Karmag | MgO | 298 |
Potas występuje jedynie w formie mineralnej, nie tworzy związków organicznych
w glebie. Całkowita zawartość tego składnika waha się w przedziale 4-25g K/kg gleby. Najczęściej jego zawartość jest ściśle związana z ilością części spławialnych i koloidalnych w glebie [9]. Potas reguluje gospodarkę wodną roślin. Wpływa to na pobieranie składników pokarmowych z roztworu glebowego oraz ich transport i przemieszczanie wewnątrz rośliny [43]. Dostarczenie odpowiedniej ilości potasu wpływa na prawidłowy rozwój ziarniaków
i poprawienie wartości technologicznej oraz wartości biologicznej białka. Dawki nawozu zależą od zasobności gleby w ten składnik jak również od jej rodzaju [42]. Na glebach ubogich zaleca się stosowanie 60-120 kg/ha K2O, a na glebach o przynajmniej średniej zasobności 20-80 kg/ha K2O [42, 43]. Jasińska [18] proponuje większe dawki, 130-160 kg/ha K2O na glebach ubogich i 126 kg/ha K2O na glebach o średniej zasobności. Nawozy potasowe na glebach zwięzłych można zastosować pod orkę przedzimową. Na glebach lekkich potas ulega wymywaniu, dlatego lepiej zastosować go podczas wiosennych zabiegów przedsiewnych [18, 42, 43]. Pobieranie potasu przez roślinę odbywa się nierównomiernie. Rośliny pobierają go najwięcej w początkowych fazach rozwojowych. Niedobór potasu objawia się zahamowaniem wzrostu, karłowatością, spadkiem ilości i jakości plonu, zwiększoną wrażliwością na suszę, obniżoną masą tysiąca ziaren, chlorozą lub nekrozą brzegów blaszek liściowych poszerzającą się na całej powierzchni liścia [42].
Fosfor występuje w glebie zarówno w formie nieorganicznych fosforanów
jak i składnika organicznej materii gleby. Całkowita zawartość fosforu w glebach Polski waha się od 0,1 do 1,5 g/kg gleby, z czego 30 – 80 % to fosfor w formach organicznych [9]. Fosfor bierze udział w przemianach energetycznych oraz syntezie materiałów budulcowych rośliny [42]. Tak jak w przypadku potasu, dawkowanie fosforu zależne jest od zasobności gleby
w ten składnik. Na glebach o niskiej zawartości fosforu zalecane jest użycie 50-90 kg/ha P2O5 [42, 43] lub 60-80 kg/ha P2O5 [18]. Gleby o średniej i wysokiej zasobności nawozi
się dawkami wysokości 20-50 kg/ha P2O5 [42, 43] lub 45 kg/ha P2O5 (przy przewidywanym plonie 3,5t/ha) [18]. Nawozy fosforowe nie ulegają wymywaniu, dlatego można je stosować jesienią [18]. Ważne jest by nie stosować nawożenia fosforem wraz z wapnowaniem pola, ponieważ rozpuszczalność fosforu jest wtedy utrudniona przez niekorzystne
przemiany chemiczne. Wapnowanie i nawożenie fosforem powinny być przedzielone
przynajmniej jednym zabiegiem uprawowym (orka, kultywatorowanie) [42].
Niedobór fosforu objawia się matowymi, ciemnozielonymi liśćmi, na których mogą występować fioletowe lub purpurowe przebarwienia na spodniej części blaszki liściowej.
W dalszej kolejności odbija się ujemnie na plonach roślin [9].
W rolnictwie ekologicznym dawki nawozów fosforowych i potasowych powinny być tak ustalane, by wnoszona dawka P2O5 lub K2O wynosiła około 50-70 kg/ha [25].
Owies w 1 tonie ziarna z odpowiednią ilością słomy zawiera około 29 kg azotu [25].
Azot wpływa na zawartość białka, chlorofilu, zwiększa masę i powierzchnię liści,
co intensyfikuję fotosyntezę i stymuluję wzrost plonu [9]. Optymalna dawka nawożenia azotem zależy od ilości zimowych opadów oraz przebiegu pogody podczas całego okresu wegetacyjnego, przedplonu, kompleksu glebowego oraz spodziewanego plonu [42]. Duże znaczenie ma również odpowiedni dobór odmian o dużych zdolnościach produktywnego wykorzystania tego składnika. Z badań wynika że duże dawki azotu lepiej wykorzystują odmiany owsa Flamingstern, Koneser i Furman [43]. Proponowane dawki nawozów azotowych w zależności od kompleksu glebowo rolniczego podano w tabeli 3.
Tab. 3 Dawki N w kg/ha
Według badań wyższy poziom nawożenia azotem powoduję zwiększenie plonu ziarna owsa, głównie w efekcie zwiększonej liczby wiech na jednostce powierzchni. Wpływa
to również na wzrost zawartości białka ogólnego i właściwego w ziarnie, plonu białka oraz udziału w białku glutelin, o zmniejszonym udziale albumin, globulin i prolamin [33]. Stopień wzrostu plonu zmniejsza się w miarę podwyższania poziomu nawożenia azotem (tab. 4) [26].
Dawki nawozów azotowych do poziomu 50-60 kg N/ha stosuję się jednorazowo przed siewem. Natomiast dawki wyższe powinny być podzielone [18, 42]. Zwykle stosuje
się 50-60% dawki przed siewem, a pozostałą część na początku fazy strzelania w źdźbło [42].
Tab. 4 Plon ziarna odmiany Akt w zależności od dawki azotu [26]
Dawka azotu ( N w kg/ha ) |
Plon ( t/ha ) |
---|---|
0 | 2,49 |
30 | 2,91 |
60 | 3,13 |
90 | 3,20 |
120 | 3,27 |
Niedostatek azotu objawia się chlorozą, żółknięciem i przedwczesnym opadaniem liści, przyśpieszeniem dojrzewania roślin, ograniczeniem fotosyntezy i zmniejszeniem plonów [9].
W rolnictwie ekologicznym podstawowe znaczenie ma zasobność stanowiska w azot,
a głównym źródłem tego składnika są:
Obornik lub kompost stosowany pod przedplon – szacunkowo z dawki 25-30 t/ha tych nawozów owies może pobrać 30-50 kg/ha azotu,
Przyorane resztki pożniwne roślin motylkowatych – w zależności od ich plonu
i przebiegu pogody owies może pobrać z tego źródła 30-80 kg/ha azotu,
Mineralizacja glebowej substancji organicznej – owies może wykorzystać tylko niewielkie ilości azotu [25].
Owies mimo iż jest uważany za roślinę mało wymagającą jest najbardziej wrażliwy
na niedobór mikroelementów spośród zbóż, zwłaszcza na brak cynku, molibdenu, miedzi
i manganu. W przypadku boru nie reaguje tak gwałtownie jak inne zboża. Chociaż
te składniki są pobierane w bardzo małych ilościach (od kilku do kilkuset gram na 1 ha),
to często właśnie one wpływają ograniczająco na zdolność plonowania owsa [18].
Miedź – pełni ważne funkcje fizjologiczne, takie jak przenoszenie elektronów w procesie fotosyntezy, utlenianie niektórych związków organicznych czy biosynteza białka [9]. W przypadku dużego niedoboru miedzi należy stosować doglebowo 2-6 kg Cu/ha
w solach miedzi technicznie czystych [18]. Ze względu na słabą ruchliwość w glebie
jej brakiem dotknięte zostają głównie młode liście [42]. Niedobór miedzi objawia
się zniekształceniem i bieleniem liści, niewykształceniem organów generatywnych i brakiem jędrności pędów [9]. Plony ziarna rosną wraz z zawartością w nich miedzi do 4-5 mg/kg [42]. Najlepszymi nawozami dostarczającymi miedzi roślinom są te, które zawierają ten składnik
w postaci chylatów [9, 18, 42].
Mangan – aktywator enzymów wpływających na intensywność fotosyntezy
w roślinach, biosyntezy ligniny, metabolizmu azotu, reakcji utleniania i redukcji [9].
Przy dużych niedoborach manganu w glebie stosuje się nawożenie doglebowe. Dawki powinny wynosić 5-8 kg/ha (w MnSO4 . 5H2O) przy niskim pH i 10-15 kg/ha
przy pH powyżej 6,0 [18]. Deficyt manganu objawia się początkowo na młodych liściach
w postaci chlorozy międzyżyłkowej i nekrotycznych plam, które zlewają się w całość, liście stają się łamliwe [9, 42]. Do niedoboru dochodzi głównie na glebach wapieniowych
i przewapnowanych, ponieważ mangan staje się niedostępny dla roślin w warunkach odczynu obojętnego, a szczególnie podczas suchej upalnej pogody [9, 42]. Znacznie częściej jednak można zaobserwować drobne, brązowe, nekrotyczne plamki spowodowane nadmiarem manganu [9]. Jeśli zawartość manganu w glebie nie jest znana, lepiej nie dostarczać
go doglebowo, a w warunkach dużych plonów zastosować dolistny chylatowy nawóz mikroelementowy [18].
Molibden – kumuluje się głównie w nasionach, znacznie niższe zawartości występują w częściach wegetacyjnych, najmniej zaś w korzeniach. Molibden w organizmie roślin
jest aktywatorem enzymów reduktazy azotanowej i oksydazy siarczanowej [9]. Nadmiar manganu jest kumulowany w roślinie bez widocznych objawów, a w przypadku pasz może powodować u przeżuwaczy molibdenoze. Niedobór manganu występuje zwłaszcza
na glebach kwaśnych. Symptomy niedostatku tego pierwiastka są zbliżone do braku azotu: jasnozielone liście których końce i brzegi czerwienieją i zasychają [9].
Cynk – jego zadaniem jest aktywacja między innymi anhydrazy węglanowej, fosfolipazy, polimerazy RNA oraz udział w syntezie tryptofanu i metabolizmie azotowym, fosforowym i węglowodanowym. Niedobór cynku objawia się zahamowaniem wzrostu roślin, głównie międzywęźli, powoduje zmniejszenie odporności na suszę i wiele chorób oraz może powodować cętkowane chlorozy [9].
Bor – jego funkcje fizjologiczne związane są między innymi z transportem asymilantów, budową ścian komórkowych, odpornością na patogeny, rozwojem generatywnym i przemianami azotu. Symptomy niedoboru objawiają się na najmłodszych liściach i stożkach wzrostu, ponieważ bor jest przemieszczany w roślinie tylko w ksylenie
z ruchem transpiracyjnym wody [9]. Wszystkie rośliny zbożowe są wrażliwe
na przenawożenie borem objawiające się brązowieniem blaszki liściowej, a następnie wypadaniem całych roślin [9, 18].
Do nawożenia roślin mikroelementami można stosować nawozy w postaci soli technicznych (doglebowo, dolistnie, donasiennie) lub chylatów (doglebowo, dolistnie). Sole techniczne mają w swoim składzie tylko jeden pierwiastek, natomiast chylaty zawierają kilka mikroelementów.
Do nawożenia można zastosować również wieloskładnikowe płynne nawozy przeznaczone dla zbóż. Zawierają one głównie azot i magnez, ale w ich skład wchodzą również wszystkie niezbędne mikroelementy. Stosuje się je dolistnie w dawkach 200-400 l/ha [9].
Owies jest gatunkiem najwcześniejszego siewu, a każde jego opóźnienie powoduje znaczne obniżenie plonu (tab. 5). Wczesny siew umożliwia lepsze wykorzystanie zasobów wody z gleby. Wpływa to dodatnio na krzewistość owsa, system korzeniowy, powierzchnie asymilacyjną i zwiększa odporność na wyleganie [18, 25, 42, 43]. Wczesny siew zmniejsza ryzyko chorób grzybowych, atak ploniarki zbożówki, prowadzi do zmniejszonej zawartości białka na rzecz skrobi oraz mniejszego udziału plewki [18, 25].
Tab. 5. Reakcja owsa nieoplewionego na termin siewu [17]
Siew | Plon ziarna (t/ha) | Liczba wiech na 1m2 | Liczba ziaren w wiesze | MTZ (g) | Zawartość białka (%) |
---|---|---|---|---|---|
Wczesny | 2,62 | 622 | 41 | 25,6 | 11,9 |
Opóźniony | 2,33 | 479 | 45 | 24,7 | 12,3 |
NIR (P=0,05) | 0,22 | 54 | 2 | r.n. | r.n. |
Optymalny termin siewu owsa w większości kraju przypada na drugą połowę marca. Opóźnienie tego terminu do około 10 kwietnia dopuszcza się jedynie w rejonach podgórskich i północno-wschodnim. Spośród zarejestrowanych odmian owsa, zwiększoną tolerancją
na opóźnienie siewu cechują się dwie odmiany: Furman, Grajcar – zalecana na terenach górskich i Akt – nieoplewiona [25, 42, 43]. Optymalne terminy siewu dla poszczególnych regionów Polski, wyznaczony stanem obeschnięcia gleby, przedstawia rysunek 1.
Rys. Termin siewu owsa [25]
Owies krzewi się słabo, a badania IUNG w kontrolowanych warunkach dowiodły,
że znaczna ilość pędów bocznych jest nieproduktywna bądź ich plenność nie przekracza 50% w stosunku do pędu głównego [18]. Dobór odpowiedniej ilości wysiewu zależy od odmiany, warunków siedliska i kompleksu przydatności rolniczej gleb. Większość odmian wymaga siewu ziarn w granicach 500-600 szt./m2 (165-202 kg/ha przy założeniu MTZ-31g
i zdolności kiełkowania 94% oraz czystości 98%) [42, 43]. Norma wysiewu zwiększa
się wraz ze spadkiem jakości gleby. Przykładowo na glebach kompleksu pszennego bardzo dobrego ilość wysiewu wynosi ok. 165-185 kg/ha (500-550 szt. nasion/m2),
zaś na owsiano – pastewnym górskim 202-219 kg/ha (600-650 szt. nasion/m2) [25].
W przypadku opóźnionego siewu lub niskiego pH gleby, gęstość siewu należy zwiększyć [36]. Normę wysiewu można zmniejszyć o 10%, jeżeli stanowisko jest zasobne w składniki pokarmowe, szczególnie w azot, gleba jest stale obfita w wodę, a przedplonem były rośliny okopowe na oborniku lub bobowate [42]. W doświadczeniach przeprowadzonych
na odmianie Akt wykazano wzrost plonu przy gęstości wysiewu od 650 do 800 ziaren/m2. Dodatni wpływ zwiększonej gęstości siewu owsa nagiego (podobnie jak oplewionego) związany jest z istotnym wzrostem liczby wiech w łanie i małą obniżką liczby ziaren
w wiesze [26]. Wysiew owsa wykonuje się w rzędach co 12-15 cm, na głębokość 2-5 cm
(w glebę wilgotną płycej, a w suchą głębiej) [42].
Siew mieszanki zbożowej jest utrudniony ze względu na różnice masy poszczególnych gatunków zbóż oraz ich niejednakową zdolność krzewienia. Uprawiając mieszankę
z przeznaczeniem na paszę z udziałem owsa oplewionego, należy zwiększyć normę wysiewu owsa o 10%, gdyż ziarno z łuską jest cięższe od nieoplewionego [35]. Zaleca się siew mieszanki z udziałem owsa na głębokość 4-5cm. W przypadku gleb cięższych można nieco go spłycić. Na gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego można wysiać mieszankę
o składzie: jęczmień oplewiony (40-42 kg/ha) + pszenica (73-76 kg/ha) + owies oplewiony (56-59 kg/ha). Natomiast na gleby gorszej jakości np.: zbożowo-pastewny słaby: jęczmień oplewiony (74-77 kg/ha) + owies oplewiony (101-105 kg/ha) lub jęczmień oplewiony
(47-50 kg/ha) + owies nagoziarnisty (58-63 kg/ha) + pszenżyto (84-87 kg/ha) [35]. Mieszanki zbożowo-strączkowe wykazują dobre plonowanie oraz wysoką wartość przedplonową
dla zbóż. Na glebach lekkich dużą przydatność uzyskują mieszanki owsa
(200 ziaren/m2) z łubinem wąskolistnym (50 nasion/m2) [5].
Materiał siewny owsa powinien być odnawiany nie rzadziej niż co 3 lata [18]. Nasiona przeznaczone do siewu powinny charakteryzować się:
Czystością nie mniejszą niż 98%,
Zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 90%,
Masą tysiąca ziaren powyżej 32-35g [25].
W tradycyjnym płodozmianie owies wykazuje się dużą konkurencyjnością w stosunku do chwastów zagłuszając je już w czasie krzewienia. W takich warunkach plantacje można prowadzić bez użycia herbicydów, a niewielkie zachwaszczenie nie obniża znacząco plonu [18]. Jednak owies wysiewany po zbożach łatwo się zachwaszcza, co ogranicza jego plonowanie. Ze względu na dużą wrażliwość na większość herbicydów uprawy owsa powinny być odchwaszczane głównie mechanicznie [42, 43]. Pierwsze zabiegi, mające
na celu ograniczenie zachwaszczenia, wykonuje się jesienią w postaci bronowania pielęgnacyjnego. Bronowanie takie wykonuje się 2-3 – krotnie w czasie wschodów chwastów [42]. Wiosną bronowanie można wykonać jeszcze przed wschodami lub w fazie szpilkowania rośliny uprawnej. W razie potrzeby czynność tę można powtórzyć w fazie 5 liścia owsa,
co dodatkowo zapobiegnie zaskorupieniu się gleby oraz pobudzi rośliny do krzewienia
i rozwoju systemu korzeniowego [18, 25, 42]. Nie należy stosować bronowania między szpilkowaniem, a fazą 5 liścia, gdyż owies jest wtedy bardzo wrażliwy na uszkodzenia mechaniczne i może to spowodować przerzedzenie zasiewów [42, 43]. Najczęściej do tego zabiegu wykorzystuje się bronę chwastownik (fot. 1) o sprężystych zębach różnej długości. Bronowanie należy wykonywać w poprzek lub ukośnie do kierunku siewu [25].
Fot. Brona chwastownik [47]
Herbicydy w uprawie owsa należy stosować ostrożnie, ponieważ reaguje on ujemnie na niektóre składniki w nich zawarte [18]. Środki chwastobójcze można stosować od fazy 5-6 liści owsa do końca krzewienia [42]. Chemiczna regulacja zachwaszczenia owsa jest bardziej skuteczna w płodozmianie niż w monokulturze. Herbicydy silniej niż system następstwa roślin modyfikują bioróżnorodność florystyczną zbiorowisk chwastów owsa oraz sprzyjają procesom kompensacji [1]. Stosowanie herbicydów może wpływać dodatnio na plonowanie owsa. Wiąże się to ze zmniejszoną liczbą wypadania roślin w okresie wegetacji
i zwiększeniem stopnia ich rozkrzewiania produkcyjnego. Przyczynia się do tego zmniejszenie konkurencji o składniki pokarmowe i wodę spowodowane redukcją zachwaszczenia [34] .
Owies jest odporny na wiele chorób porażających zboża, jednak wiele patogenów infekujących tę roślinę wpływa na obniżenie jakości i ilości jej plonów. Do najczęstszych chorób zalicza się: mączniaka prawdziwego, plamistość siatkową jęczmienia, rdzę koronową owsa, rdzę źdźbłową zbóż i traw, wirusa żółtej karłowatości jęczmienia oraz głownie pylącą [3, 19, 42]. Objawy wywołane porażeniem rośliny przez te choroby przedstawia tabela 6.
Tab. 6 Charakterystyka najczęstszych chorób owsa [opracowanie własne]
Nazwa choroby | Rodzaj i nazwa patogena | Objawy | Źródło |
---|---|---|---|
Mączniak prawdziwy | grzyb Erysiphe graminis |
Początkowo białe kłaczkowate plamy na liściach. W miarę rozwoju choroby grzyb opanowuje coraz większą powierzchnię liścia, pochwę liściową, źdźbło, a w końcowej fazie wiechy. Początkowo biały nalot z czasem szarzeje i staje się wojłokowaty. Silnie porażone blaszki liściowe żółkną, a nawet zamierają co powoduję ograniczenie fotosyntezy i zwiększenie transpiracji. Oddziałuje to ujemnie na masę i liczbę ziarniaków oraz zawartość węglowodanów. | gleba i resztki pożniwne |
Plamistość siatkowa jęczmienia | grzyb Helmithosporium sativum |
Początkowo pojawiają się drobne brunatne plamki na siewkach. W dalszym etapie plamy powiększają się i wydłużają tworząc delikatną siateczkę. Brzegi plam są rozmyte i nieregularne. | resztki pożniwne i materiał siewny |
Rdza koronowa owsa | grzyb Puccinia coronata |
Rozwija się głównie na liściach, lecz zmiany chorobowe można zaobserwować również na pochwach liściowych i plewach. Przejawami są pomarańczowe dość duże poduszeczki o wydłużonym kształcie. | resztki pożniwne i miedze |
Rdza źdźbłowa zbóż i traw | grzyb Puccinia graminis |
Pojawianie się wąskich, podłużnych, pęcherzykowatych wzniesień. Po kilku dniach wzniesienia te pękają i odsłaniają pylące, rdzawobrunatne poduszeczki – uredinia. Charakterystyczną cechą silnie porażonego łanu jest jego rdzawy, a następnie ciemnoszary kolor. | resztki pożniwne i miedze |
Żółta karłowatość jęczmienia | Wirus BYDV | Czerwienienie blaszek liściowych począwszy od wierzchołków, nadmierna krzewistość, zahamowanie wzrostu i częściowa lub całkowita sterylizacja wiech. | mszyce, szczególnie czeremchowo-zbożowa i zbożowa |
Głownia pyląca | grzyb Ustilago avenae |
Wiechy wydostające się z pochew liściowych są ciemnobrunatne, a kłoski zamieniają się w ciemnobrunatny pył zarodników grzyba. Zarodniki rozsiewają się pośród kwitnącego zboża, a z porażonej wiechy pozostają tylko osadki. | materiał siewny |
Choroby owsa można ograniczać za pomocą metod agrotechnicznych, hodowlanych i chemicznych. Do metod agrotechnicznych zalicza się prawidłowo przeprowadzone zabiegi uprawowe (głównie jesienne) oraz odpowiednie nawożenie roślin. Metody hodowlane ograniczają się do doboru odpowiednich odmian dostosowanych do warunków
glebowo – klimatycznych rejonu oraz cechujących się odpornością na choroby. Do metod chemicznych zalicza się zaprawianie materiału siewnego oraz stosowanie fungicydów [13]. Stosowanie fungicydów zmniejsza porażenie roślin przez choroby, co dodatnio wpływa
na cechy produkcyjności wiechy [35].
Zabiegi te obniżają występowanie chorób oraz spadek plonowania.
Straty w plonach owsa mogą być wywołane również przez szkodniki. Do najczęściej występujących w uprawach owsa szkodników zalicza się: rolnicę zbożówkę, mszycę czeremchowo-zbożową, mszycę owocowo-zbożową, mszycę zbożową, ploniarkę zbożówkę
i skrzypionkę zbożową [17, 19, 33, 42]
Tab.7 Charakterystyka najczęściej występujących szkodników w łanie owsa
[opracowanie własne]
Nazwa gatunku (łac.) | Opis | Objawy żerowania | Zwalczanie / PES* |
---|---|---|---|
Rolnica zbożówka (Agrostis seretum) | Skrzydła przednie ciemne z 3 falistymi liniami i plamkami. Skrzydła tylne jasne. Gąsienica długości 5 cm, oliwkowozielona, na grzbiecie ciemna linia, od spodu jaśniejsza. | Wypadanie, wyleganie, zasychanie roślin. | Prawidłowa agrotechnika, zaorywanie odłogów. / 6-8 szt./m2 |
Mszyca czeremchowo- zbożowa (Rhopalosiphum padi) | Imago 1,8 - 2,3 mm oliwkowe. Skrzydlate formy głowa, tułów i syfony czarne, odwłok z brązowymi plamkami. | Widoczne kolonie, bielenie kłosów. | Higiena pól, chemiczne, uwzględnianie drugich żywicieli / 5szt/kłosie |
Mszyca owocowo - zbożowa (Rhopalosiphum insertum) | Imago 1,2-1,8mm żółtozielone lub niebieskawe. Skrzydlate formy głowa, tułów i syfony czarne, odwłok z brązowymi plamkami. | Brunatnienie i zasychanie roślin, szczególnie w suchych latach. | Higiena pól, chemiczne, uwzględnianie drugich żywicieli / 5szt/kłosie |
Mszyca zbożowa (Sitobion avenae) | Imago 2,1 - 3,3 mm żółtozielone, zielone, czerwone lub czerwonobrązowe do czarnego. | Młode rośliny więdną i zasychają, żerowanie na kłosach zmniejsza plon. | Higiena pól, chemiczne, uwzględnianie drugich żywicieli / 5szt/kłosie |
Ploniarka zbożówka (Oscinella frit) | Imago 2mm, czarne lśniące z czerwonymi oczkami, jaja białe lub przezroczyste, larwy 3-4mm. | Zamierają, nadmiernie się krzewią nie wytwarzając źdźbeł kłosonośnych, nie wytwarzanie kłosów lub po wykłoszeniu bieleją. | Optymalny termin wysiewów, przestrzeganie odpowiedniej agrotechniki / 6szt/100 roś. |
Skrzypionka zbożowa (Ulema melanopus) | Imago wydłużone, 4-5mm metaliczny połysk, zielone lub niebieskie. Przedplecze i nogi czerwone, stopy czarne, Larwy miękkie, wrzecionowate z czarną główką, pokryte lepkim śluzem. | Wiosną liście z białymi plamkami i podłużnymi otworami wzdłuż nerwów, Może dochodzić do bielenia całych liści. Młode roś. usychają, nadmiernie się krzewią. | Izolacja od innych zbożowych, zwalczanie jednoliściennych chwastów, chemiczne / 0,5-1 szt./źdźbło |
*Próg Ekonomicznej Szkodliwości
Mogą one powodować osłabienie roślin, a nawet ich obumieranie. Rezygnacja
z prawidłowych płodozmianów i wieloletni wysiew roślin zbożowych na tym samym stanowisku zwiększa ryzyko ataku zasiewów przez szkodniki [17, 19]. Ważnym czynnikiem ograniczającym występowanie szkodników jest utrzymywanie odpowiedniej higieny pól. Dokładne zbieranie resztek pożniwnych, prawidłowa uprawa roli po zbiorach i nawożenie oraz walka z chwastami pozwala na zmniejszenie ryzyka wystąpienia szkodników
na plantacjach [17, 33]. Owies wysiany bardzo wcześnie jest mniej atakowany przez ploniarkę zbożówkę [42]. Do zwalczania szkodników stosuje się insektycydy, których działanie jest związane z temperaturą w czasie ich stosowania [13]. Środki chemiczne zwalczające szkodniki należy stosować, gdy zostanie przekroczony próg ekonomicznej szkodliwości.
Termin zbioru i jego organizacja decydują w dużej mierze o poziomie strat i jakości ziarna [25]. Zbiór owsa jest trudny ze względu na nierównomierne dojrzewanie ziarna
w obrębie wiech i całej rośliny, szczególnie w przypadku wystąpienia krzewienia wtórnego. Dodatkowym utrudnieniem jest osypywanie się ziarna [42, 43]. W przypadku mieszanek
z udziałem owsa zbiór zależy od dojrzałości owsa [35]. Zbiór można przeprowadzać wielofazowo za pomocą kosiarki lub snopowiązałki w fazie dojrzałości woskowej. Zbiór
za pomocą kombajnu najlepiej przeprowadzić, gdy ziarna na głównej wiesze osiągną pełną dojrzałość, przy wilgotności poniżej 22% [25, 42]. Aby ograniczać straty w ziarnie należy starannie wyregulować zespół młócący kombajnu – zmniejszyć obroty bębna młócącego, zwiększyć szerokość szczeliny młócącej oraz zmniejszyć nadmuch powietrza. Odpowiednia regulacja kombajnu redukuje również uszkodzenia ziarniaków [16]. W razie konieczności ziarno należy dosuszyć do ok. 13% wilgotności, ponieważ zbyt duża wilgotność sprzyja jełczeniu tłuszczy, co powoduje obniżenie wartości ziarna. Dosuszanie materiału siewnego powinno odbywać się w temperaturze nie wyższej niż 45°C. Słoma owsa ze względu na swą wartość paszową powinna być starannie zebrana i odpowiednio przechowywana [42]. Plony owsa są niskie, w porównaniu z innymi zbożami. Przyczynia się do tego uprawa
w płodozmianach zbożowych oraz na słabych glebach. Dane GUS podają, że średni plon owsa w 2009 roku wynosił 26,9 dt/ha [15]. W doświadczeniach polowych nad odmianami plon owsa oplewionego przekraczał 60 dt/ha, a owsa nieoplewionego 47 dt/ha [51].
Owies zawiera wiele niezbędnych składników odżywczych. Zawartość procentowa składników w suchej masie waha się w zależności od odmiany oraz warunków rozwojowych rośliny [2].
Białko – wyróżniamy dwie grupy białek: proste i złożone. Zboża zawierają mało białka. Najwięcej jest go w ziarnie pszenicy, owsa i pszenżyta. Ze względu na ich rozpuszczalność, białka dzieli się na 4 grupy:
Rozpuszczalne w wodzie i roztworach soli obojętnych – albuminy,
Bardzo trudno rozpuszczalnych w wodzie, ale rozpuszczalne w roztworach soli obojętnych – globuliny o dużej wartości odżywczej. Ziarno owsa może ich zawierać nawet do 50%,
Rozpuszczalne w wodnych roztworach (70 – 90%) alkoholu – gliadyny, których owies zawiera najmniej z pośród zbóż – 13%,
Rozpuszczalne w wodzie i wodnych roztworach kwasów i zasad – gluteliny, których średnia zawartość wzrasta w kierunku:
żyto (30%) < owies (35%) < kukurydza (40%) < pszenica (45%) < jęczmień (55%) [14].
Ziarno owsa zawiera od 11 do 15% białka w suchej masie. W niektórych odmianach wysoko białkowych, jak „Hinoat” wyhodowany w Ameryce Północnej, zawartość tego składnika może sięgać do 24% s.m., a obłuszczone ziarno formy Avena sterilis może zawierać do 35% s.m. Zawartość białka jest głównie uwarunkowana genetycznie, zaś agrotechnika wpływa na nie tylko nieznacznie [2]. Jakość białka, która stanowi jego wartość biologiczną, zależy od zawartości pojedynczych aminokwasów egzogennych oraz ich sumy, a także
od wzajemnych proporcji między nimi [10].
Tłuszcze – akumulują się głównie w zarodku [42]. Tak jak w przypadku białek zawartość tłuszczy zależna jest przede wszystkim od uwarunkowań genetycznych. Znaczący wpływ ma również temperatura otoczenia w okresie wzrostu i rozwoju owsa. Rośliny uprawiane w chłodniejszym klimacie mają większą zawartość tłuszczy oraz większy udział kwasu oleinowego oraz linolowego w ogólnej ilości kwasów tłuszczowych, aniżeli uprawiane w cieplejszym klimacie [2]. Zawartość tłuszczu w ziarnie odmian owsa oplewionego uprawianych w Polsce wynosi 4,5-5% s.m., a w nagim 5,9-6,5% s.m.. Tłuszcz owsiany bogaty jest w nienasycone kwasy tłuszczowe, stanowiące około 80% wszystkich kwasów.
Są to głównie kwasy: oleinowy (29–53%), linolowy (24–48%), a-linolenowy (1–5%) oraz kwasy o dłuższych łańcuchach: arachidonowy, eikozapentaenowy, dokozaheksaenowy [10]. Olej z ziarna owsa w wielu krajach jest izolowany na skale przemysłową, ze względu
na korzystny skład kwasów tłuszczowych. Głównym zastosowaniem oleju owsianego jest przemysł kosmetyczny [2]. W tłuszczach owsa stwierdzono obecność związków, które wykazują silne właściwości przeciwutleniające. Redukują one nadtlenki, wodorotlenki
oraz unieczynniają wolne rodniki, przerywając fazę propagacji w reakcji łańcuchowej. Odznaczają się również działaniem bakteriostatycznym i farmakologicznym, poprawiając pracę serca i wywierając pozytywny wpływ na krwioobieg oraz zapobiegając chronicznym zapaleniom, a także chorobom nowotworowym. [10].
Węglowodany – owies zawiera najmniej wśród zbóż polisacharydów [10].
Na podstawie ich zawartości określa się wartość energetyczną. Zawartość procentowa węglowodanów w ziarniakach owsa wynosi 63% (energia 1640 kJ/100g, strawność 71%) [13]. Owies zawiera około 55% skrobi. Częściowo strawiona skrobia ma podobne właściwości do włóknika [10]. Skrobia owsiana jest surowcem dla otrzymania zamiennika tłuszczu znanego pod nazwą „Oatrim”. Jest on stosowany przy wytwarzaniu produktów spożywczych o obniżonej kaloryczności [2]. Płatki owsiane zawierają około 14% błonnika, w tym ponad 6% frakcji nierozpuszczalnej i blisko 8% rozpuszczalnej. Najistotniejszym rozpuszczalnym w wodzie składnikiem włóknika pokarmowego owsa są β-glukany [10].
W żywieniu człowieka mają one pozytywne znaczenie, natomiast w przypadki żywienia zwierząt są one zaliczane do substancji antyżywieniowych [10]. Prozdrowotne właściwości błonnika to m.in. wiązanie toksyn, pobudzanie perystaltyki jelit oraz wpływ na poziom cholesterolu we krwi [10, 39].
Składniki mineralne i witaminy – największe ilości tych składników występują
w ziarnie owsa nieoplewionego. Przetwory owsiane zawierają więcej składników mineralnych niż pszeniczne czy jęczmienne. Owies zawiera najwięcej fosforu –
4,74 g/kg s.m. w ziarnie (w słomie 0,72 g/kg s.m), potasu – 4,11 g/kg s.m. w ziarnie
(w słomie 23,2 g/kg s.m.), magnezu - 1,46 g/kg s.m. w ziarnie (w słomie 0,75 g/kg s.m.)
i wapnia 0,54 g/kg s.m. w ziarnie (w słomie 4,3 g/kg s.m.) [38], ale zawiera również znaczne ilości manganu, miedzi oraz żelaza. W owsie występują również duże ilości cennego
dla zdrowia cynku. Zawiera go całe ziarno owsa, płatki owsiane, młody zielony owies,
a szczególnie plewy i otręby. Na uwagę zasługuje również bardzo niska zawartość sodu,
co jest szczególnie ważne dla osób z niewydolnością układu krążenia [11]. Ziarno owsa zawiera znaczne ilości witaminy B2 i B6 oraz witaminę K, której nie posiada ziarno jęczmienia, pszenicy i żyta. Ziarno owsa w porównaniu z pszenicą i żytem zawiera więcej tiaminy, biotyny i kwasu foliowego, natomiast mniej kwasu pantotenowego i niacyny [2, 15].
W ostatnich latach rośnie zapotrzebowanie na tzw. „zdrową żywność”. Doskonałym przykładem surowca na taką żywność jest owies, ponieważ źle znosi nadmierne stosowanie środków chemicznych. Najpopularniejszymi produktami owsianymi są płatki oraz otręby,
ale wytwarza się również kasze i mąkę oraz wyciągi i ekstrakty stosowane
w ziołolecznictwie. Ziarna owsa są również stosowane jako dodatek do produktów wielozbożowych np.: pieczywa lub produktów o obniżonej wartości kalorycznej
tzw. dietetycznych.
Z porównania składu chemicznego płatków owsianych, jęczmiennych, pszennych oraz żytnich wynika, że owsiane zawierają najwięcej białka i tłuszczy oraz najmniej węglowodanów i włókna [2]. Spożycie 100 g płatków owsianych pokrywa około 40% dziennego zapotrzebowania człowieka na tiaminę oraz ok. 20% dziennego zapotrzebowania na witaminę E oraz około 30% na kwas linolowy [10]. NNKT są konieczne do prawidłowego rozwoju młodych organizmów oraz utrzymania dobrego stanu zdrowia. Oprócz roli strukturalnej NNKT pełnią ważną rolę w wielu przemianach biochemicznych organizmu
oraz biorą udział w regulacji czynności fizjologicznych. Kwasy te mają również zdolność
do hamowania procesu agregacji płytek krwi, zapobiegając powstawaniu zakrzepów [10].
Ziele i słoma owsiana zawierają węglowodany, flawonoidy, saponiny i sole mineralne [6]. W ziarnach owsa zawarte są związki białkowe, lipoproteidy, aminokwasy, peptydy, sterole, saponiny, witaminy B1, B2, B6, kwas nikotynowy oraz sole mineralne krzemu, wapnia, cynku, molibdenu, boru, jodu, kobaltu, potasu, miedzi i magnezu [6, 10, 39]. Dzięki swojemu składowi płatki owsiane i kleik z płatków w lecznictwie ludowym zaliczano do środków zwiększających popęd płciowy oraz odmładzających, przeciwdziałających przedwczesnemu starzeniu się organizmu. Dziś wiadomo że owies korzystnie wpływa na błony śluzowe
i aktywizuje hormony. Wzmacnia układ nerwowy, działa wykrztuśnie, antydepresyjnie, przeciwzapalnie, przyspiesza gojenie i przeciwbólowo [6, 39]. Ziarno owsa i jego przetwory obniżają poziom cholesterolu we krwi dzięki obecności fitosteroli, β-glukanów, kwasu linolowego, polifenoli oraz błonnika pokarmowego, które utrudniają jego wchłanianie
[10, 16 39]. β-glukany wzmacniają układ immunologiczny poprzez aktywację fagocytów odpowiedzialnych za wchłanianie obcych substancji i komórek stwarzając możliwości wykorzystania ich w terapii nowotworowej. Odporność na infekcje rośnie również wraz
z rozwojem pożądanej flory bakteryjnej w jelicie grubym, której pożywieniem jest włóknik [11]. Obecność w owsie saponin i flawonoidów nadaje mu działanie moczopędne. Dodatkowo owies zawiera krzemionkę rozpuszczalną w wodzie, która polepsza przemianę materii i działa dodatnio na stan narządów wewnętrznych, naczyń krwionośnych oraz skórę, paznokcie, włosy i zęby. Ponadto rozpuszczalna w wodzie krzemionka wydalając się w części z moczem spełnia rolę koloidów ochronnych, utrudniając powstawanie kamieni moczowych [37]. Lecznicze właściwości owsa można wykorzystywać również zewnętrznie w postaci kąpieli
z dodatkiem wyciągów wodnych ze słomy i ziela. Kuracja taka pomaga w leczeniu kamicy moczowej oraz chorobach nerek. Łagodzi bóle reumatyczne, stany zapalne skóry, świąd, trądzik, nadmierna potliwość stóp oraz łojotok. Kąpiele z dodatkiem wyciągów owsianych polecane są dla osób osłabionych, wyczerpanych oraz nerwowych [5, 37].
Zarówno ziarno jak i słoma owsiana jest dobrym surowcem na paszę. Słoma jest ważną paszą objętościową dla przeżuwaczy, ponieważ zawiera dużo polisacharydów oraz ligninę. Wartość paszowa słomy jest określana na podstawie jej strawności, która zmniejsza się wraz ze wzrostem zawartości ligniny. Sprawia to iż przydatność paszowa słomy maleje
w kierunku:
słoma owsiana > słoma jęczmienna > słoma pszenna > słoma żytnia
Energia strawna słomy owsa wynosi 5,7 MJ/kg, zawartość białka 11g/kg [30].
Przeżuwacze można żywić gniecionym ziarnem owsa (energia strawna 13,9 MJ/kg [30]) w ilości 20-30% mieszanek paszowych [42]. Taka forma ziarna paszowego korzystnie wpływa na rozwój funkcji trawiennych żwacza u młodych zwierząt oraz zapewnia bardzo dobrą strukturę pokarmową jelit u zwierząt dorosłych [35]. Mieszanki paszowe dla młodych zwierząt powinny być podawane od 2-3 tygodnia życia w ilości 0,2-0,4 kg/dzień. Optymalne dawki dla młodego bydła opasowego wynoszą 1-2% masy ciała, tj. 3-6 kg/dzień. Dla krów mlecznych zaleca się podawanie 3-10 kg/dzień, zależnie od wielkości produkcji mleka
[35, 42].
Dobre efekty przynosi skarmianie owsem trzody chlewnej. Badania dowodzą,
że mieszanki z udziałem owsa nagiego wpłynęły na zwiększenie wydajności rzeźnej tuczników oraz dodatkowo na walory organoleptyczne, na kruchość, soczystość i smak mięsa wieprzowego [28]. Ze względu na dużą zawartość włókna, owies w mieszankach paszowych dla młodej trzody chlewnej powinien stanowić najwięcej 10-20% mieszanek [42].
Charakterystyczną cechą ptaków jest posiadanie dwóch jelit ślepych, w których znajdują się drobnoustroje wytwarzające enzymy trawiące włókno. Wyjątkiem są kury, które nie posiadają jelit ślepych i ich skarmianie owsem prowadzi do śmierci z wycieńczenia głodowego, mimo pobierania odpowiedniej ilości pożywienia [29]. Odczyn w jelitach ślepych jest silnie alkaliczny (pH- 7,6-8,6), co sprzyja rozwojowi histomonadozy tzw. „czarnej główki” – choroby wywoływanej przez nicienie. Włókno, chityna oraz rośliny gorzkie zapobiegają tej chorobie. Podając nawet niewielkie ilości śruty owsianej obniża
się śmiertelność ptaków. Również w amerykańskich badaniach stwierdzono, że spośród czterech podstawowych zbóż, przy żywieniu dowolnym, indyki preferowały owies [29].
Przy żywieniu gęsi tucznych zaleca się zamienić w wieku 3-4 miesięcy paszę pełnoporcjową przez gnieciony owies na okres miesiąca. Nadaje to tuszce gęsi specyficzny, pożądany przez konsumentów smak i umiarkowanie miękką konsystencję tłuszczu.
Gęsi nośne również można skarmiać owsem w dawkach 35% owsa w mieszance
w początkowym okresie nieśności i 15-20% w szczycie nieśności [42]. Dodatkowo owies zawiera najwięcej wśród zbóż tryptofanu. Ten aminokwas jest prekursorem hormonów „szczęścia” – melatoniny i serotoniny. Wpływa to uspokajająco i zmniejsza agresję wśród ptaków [29].
W żywieniu źrebiąt owies może być stosowany od trzeciego tygodnia życia. Dawka dzienna dla ras prymitywnych powinna wynosić do 2 kg, a źrebiąt gorącokrwistych, pogrubionych i zimnokrwistych do 3-4 kg. Konie ciężkie, pracujące wydajnie, powinny otrzymywać do 8 kg owsa dziennie. Konie ras szlachetnych po odsadzeniu, wdrażane
do treningu sportowego, powinny być żywione do woli (2,5-3 kg owsa dziennie) [42]. Nierozdrobnionym owsem (energia strawna owsa oplewionego 11,5 MJ/kg, owsa nagiego 13,4 MJ/kg [30]) można skarmiać zwierzęta dorosłe o zdrowych zębach trzonowych.
Dla źrebiąt, które nie maja jeszcze w pełni rozwiniętego uzębienia (do 3,5 roku życia) oraz koniom starym z uszkodzonymi zębami wskazane jest ziarno gniecione lub śrutowe, wykazujące lepszą strawność [37].
Ograniczającym czynnikiem wykorzystywania owsa na cele paszowe jest zawartość
w nim substancji antyżywieniowych. Wielu producentów pasz stosuje β-glutanazę oraz fitazę jako dodatek do pasz, który eliminuje negatywne skutki działania substancji antyżywieniowych [10, 42].
Głównym źródłem energii w Polsce jest węgiel oraz gaz ziemny. Rosnące ograniczenia emisji dwutlenku węgla oraz dbałość o ochronę przyrody zmusza nas
do korzystania z odnawialnych źródeł energii. W ostatnich latach rośnie znaczenie energetyczne biomasy. Według Dyrektywy Unii Europejskiej 2001/77/EC biomasa
to biodegradowalne frakcje produktów, odpadów i pozostałości z rolnictwa (roślinne
i zwierzęce), leśnictwa i pokrewnych przemysłów [20]. Wartości opałowe biomasy zostały przedstawione w tabeli 8.
Tab.8 Wartość opałowa biomasy [12, 22]
Rodzaj biomasy | Wartość opałowa |
---|---|
Słoma |
|
Ziarno |
|
Drewno |
|
Wierzba |
|
Biogaz |
|
Osad ściekowy |
|
Stosunek wagowy ziarna owsa do jego słomy wynosi 1:1,3. Słoma owsiana może być spalana w postaci suchej sieczki, granulatu, pyłu, całych balotów oraz balotów poszarpanych.
Słoma owsiana w stanie suchym zawiera 94,7% substancji palnych, a ciepło spalania wynosi 18,8 MJ/kg [21].
Podczas spalania słomy można wyróżnić cztery fazy
Faza I – odparowanie wody zawartej w słomie.
Faza II – gazyfikacja słomy. Powstają gazy palne, zależnie od temperatury spalania np.: CO, CH4,
Faza III – spalanie gazów. Zależnie od ilości tlenu następuje całkowite
lub częściowe spalanie gazów,
Faza IV – spalanie węgla. W przypadku spalania zupełnego produktem jest CO2, przy niedostatku tlenu CO [7].
Dwutlenek węgla otrzymywany w wyniku spalania słomy jest zaliczany do gazów nieszkodliwych dla środowiska, ponieważ krąży on w przyrodzie w obiegu zamkniętym,
w cyklu rocznym. Spaliny słomiane nie zawierają SO2, zawierają jednak NOX. Ilość tlenków azotu można ograniczyć prowadząc proces spalania w temperaturze 850-1100°C [26].
Energia chemiczna 1 kg słomy o wilgotności 15% wynosi 14,3 MJ (15 MJ),
co odpowiada energii chemicznej zawartej w 0,81 kg drewna opałowego lub 0,41 m3 gazu ziemnego wysokometanowego. Pod względem energetycznym 1,5 t słomy równoważy 1 t węgla średniej jakości. Pełne wykorzystanie nadwyżek z produkcji słomy może pokryć
aż 4% zapotrzebowania Polski na energię pierwotną [14].
W Polsce ciepłownie opalane słomą znajdują się m. in. w Czerninie k. Szop
(moc kotłowni 5,3 MW), Grabowcu k. Zamościa (moc kotłowni 0,5 MW) i Lubaniu śląskim (moc kotłowni 2x3,5 MW) [26].
Ziarniaki owsa w stanie suchym zawierają 96,9% substancji palnych. Ciepło spalania ziarna wynosi 19,7 MJ/kg. Zawartość procentowa siarki wynosi 0,151, chloru 0,017, a węgla 51,6 [21]. Pierwsza w Polsce instalacja do ogrzewania domu owsem powstała w 2004r.
w gospodarstwie Jana Podymy, z którego obliczeń wynika ze 150 kg ziarna wystarcza
na ogrzanie budynku o powierzchni 200 m2 przez ponad 3 dni [22, 23]. Ziarno owsa może być spalane w każdym piecu na paliwo stałe o mocy do 28 kW, wyposażonym w specjalny palnik i podajnik ziarna [22]. Pojawia się jednak bariera ekonomiczna, gdyż palnik kosztuje ok. 10 tys. zł, a podajnik ok.1,3 tys. zł [24]. Koszt ten szybko się jednak zwraca, ponieważ koszt eksploatacji kotła na ziarno owsa wynosi ok. 7,5 tys. zł/sezon. Przy tych samych parametrach koszt eksploatacji kotła węglowego wyniósłby ponad 10 tys. zł [24]. Dodatkowo rolnicy niechętni do uprawy roślin energetycznych, z uwagi na trudną uprawę i brak odpowiednich maszyn, wykazują duże zainteresowanie stosowaniem owsa jako surowca
na opał. Ponieważ większość upraw to rośliny zbożowe, rolnicy posiadają wiedzę oraz maszyny potrzebne do uprawy owsa. Warto zwrócić również uwagę na korzyści ekologiczne z opalania owsem. Ograniczenie zużycia surowców kopalnianych, zmniejszenie emisji związków powstających podczas spalania węgla, zerowy bilans emisji CO2, a także możliwość wykorzystania popiołu do nawożenia pól. [22].
W Polsce stosuje się głównie płodozmiany zbożowe. Wywołuje to ujemne skutki dla środowiska, obniża plony oraz ich parametry jakościowe. Wieloletnia uprawa zbóż na tym samym stanowisku zaburza równowagę jonową gleby, degraduje jej strukturę, prowadzi
do naruszenia proporcji rozwoju niektórych grup mikroorganizmów. Zwiększa również inwazję szkodników, chwastów i chorób oraz prowadzi do nagromadzenia w glebie substancji czynnych wykazujących działanie fitotoksyczne [48].
Podstawową przyczyną spadku plonów zbóż po przedplonach kłosowych jest nagromadzenie chorób podsuszkowych jak zgorzel podstawy źdźbła, fuzariozy i łamliwości źdźbła. Może to powodować obniżenie plonowania nawet o 50% i porażenie rośliny następczej [48]. Często obserwuje się również prowadzenie upraw roślin w monokulturach, co może znacząco obniżać plony np.: 30% i więcej w pszenicy [18]. Zbyt częste wysiewanie zbóż po sobie zaburza również równowagę ekologiczną, uwidacznia się to rosnącym zachwaszczeniem plantacji oraz kompensacją wielu gatunków chwastów. W takich stanowiskach obserwuje się wzrost występowania przytulii czepnej, rumiankowatych, miotły zbożowej, owsa głuchego, gwiazdnicy pospolitej oraz wyraźnie rośnie zaperzenie pola [48].
Owies przez długi czas był niedocenionym gatunkiem. Wraz z rosnącą mechanizacją rolnictwa i spadkiem pogłowia koni spadła również powierzchnia zasiewów owsa.
Dziś jednak owies wraca do łask nie tylko ze względu na swoją wyjątkową wartość odżywczą ale również z powodu swoich właściwości fitosanitarnych. Wprowadzenie owsa
do płodozmianu pozytywnie wpływa na produkcyjność zbóż, a on sam plonuje bez wyraźnej obniżki nawet w przypadku płodozmianów z ponad 55% udziałem zbóż [48]. Pozytywne oddziaływanie owsa jest wywołane odpornością na choroby podsuszkowe, a dodatkowo
nie uczestniczy on w łańcuchu żywicielskim chorób grzybowych zbóż i dzięki temu
nie przenosi ich na rośliny następcze [18, 42]. Poza tym owies doskonale oczyszcza również pole z chwastów dzięki silnej konkurencji. Wynika to z bardzo wczesnego siewu, dynamicznym narastaniem masy nadziemnej i korzeniowej, długim źdźbłem oraz bogatym ulistnieniem, dobrze ocieniającym glebę [1]. Korzenie owsa wytwarzają związki allelopatyczne, które powodują opóźnienie wschodów i wzrost chwastów nawet o kilka tygodni. Włączenie owsa do zmianowania wpływa dodatnio również na strukturę gleby
i przenikanie wody [4].
Nie zaleca się jednak uprawy jęczmienia po owsie ze względu na kumulację w glebie pasożytniczych nicieni jak mątwik zbożowy co obniża plonowanie tych zbóż [3, 17, 19, 25, 40]. Nie powinno się zbyt często uprawiać owsa po sobie by nie doszło do wyczerpania
z gleby składników pokarmowych oraz zużycia dużej ilości wody, ma to niekorzystny wpływ na wysiew ozimin. Aby uniknąć tych sytuacji owies powinien powracać na to samo stanowisko co 3-4 lata.
Znaczenie uprawy owsa w Polsce stale rośnie. Jest to związane z rosnącym popytem na „zdrową żywność”. Jego prozdrowotne właściwości sprawiają, że coraz więcej osób włącza go do swojej diety. Regularne spożywanie produktów owsianych wpływa na:
Obniżenie cholesterolu we krwi,
Poprawienie perystaltyki jelit, co obniża ryzyko chorób jelita grubego,
Wzmocnienie odporności immunologicznej,
Uzupełnienie niedoborów białka,
Poprawę stanu zdrowotnego układu moczowego,
Zwiększenie sprawności fizycznej i umysłowej oraz poprawę kondycji psychicznej,
Polepszenie stanu skóry, włosów, paznokci i zębów.
Skład owsa i jego wysoka energetyczność sprawiają, że owies jest doskonałym surowcem na pasze treściwe i objętościowe. Czynnikami ograniczającymi jego wykorzystanie w tych celach są substancje antyżywieniowe oraz duża zawartość włóknika. Ilość włóknika można zmniejszyć uprawiając owies nagi, a substancje antyżywieniowe zneutralizować dodając do pasz specjalne enzymy trawienne rozkładające je. Eliminacja tych czynników sprawia, że owies może zastąpić w paszach kukurydzę lub soję. Mieszanki paszowe
z dodatkiem owsa wpływają dodatnio na zdrowotność oraz jakość mięsa zwierząt.
Owies jest również surowcem energetycznym. W całym kraju istnieją i powstają ciepłownie opalane słomą w różnej postaci. Najlepszym rozwiązaniem jest stosowanie całych balotów, ponieważ nie wymaga to nakładów na przetwarzanie surowca opałowego.
W gospodarstwach indywidualnych istnieje możliwość wykorzystania ziarna w celach grzewczych. Zaletami tego typu ogrzewania jest brak dużych nakładów na magazynowanie oraz wstępne przygotowanie, łatwa automatyzacja procesu dozowania do kotła, a przede wszystkim niski koszt samego surowca. Dodatkowym atutem jest aspekt ekologiczny. Produktem spalania owsa są:
dwutlenek węgla – uczestniczący w zamkniętym obiegu, w cyklu rocznym,
popiół – o właściwościach nawożących,
tlenki azotu – redukuje je wyższa temperatura spalania.
Dodatkowo podczas spalania owsa nie wytwarza się dwutlenek siarki.
W Polsce na większości gruntów ornych uprawiane są zboża. Powoduje to wzrost zachwaszczenia, chorób i szkodników oraz degradację gleby. Dlatego szczególnie ważna jest uprawa owsa, który jest rośliną fitosanitarną. Przerywa on łańcuch żywicielski szkodników oraz nie jest podatny na choroby podsuszkowe. Owies jest rośliną wczesnego siewu
i charakteryzuje się szybkimi wschodami, przez co jest silnie konkurencyjny w stosunku
do chwastów. Wytwarzane przez owies substancje allelopatyczne dodatkowo opóźniają wschody chwastów. Głęboki system korzeniowy owsa dodatnio oddziałuje na strukturę gleby. Wprowadzenie owsa do zmianowania może zmniejszyć nakłady finansowe na zabiegi chemiczne związane z intensyfikacją upraw.
Polscy rolnicy posiadają wiedzę i maszyny rolnicze wykorzystywane w uprawie zbóż, dlatego wprowadzenie owsa do zmianowania nie jest trudne. Rosnący popyt na produkty owsiane, możliwość wykorzystania owsa na własne potrzeby (paszowe i energetyczne) oraz jego dobroczynny wpływ na rośliny następcze sprawiają, że zainteresowanie uprawą owsa stale rośnie.
Adamiak Ewa, Adamiak Jan. 2004: Zachwaszczenie owsa w warunkach zróżnicowanego następstwa roślin i chemicznej ochrony łanu. Acta Scientarium Polonorum, Agricultura
3 (1), s. 119-128.
Bartnikowska Ewa, Lange Ewa, Rakowska Maria. 2000: Ziarno owsa – niedocenione źródło składników odżywczych i biologicznie czynnych. Biuletyn IHAR, 215,
s. 209-236.
Borecki Zbigniew. 2001: Nauka o chorobach roślin. Warszawa, PWRiL, Wydanie III,
s. 252-331.
Bowen Richard. 2002: Common oats. Sustainable Agriculare Green Manure Crops.
Burczyńska Danuta. 2010: Porównanie plonowania i zawartości białka mieszanek owsa oplewionego i łubinu wąskolistnego. Żywność Nauka Technologia Jakość, 3 (70),
s. 160-173.
Chrostowska-Sufa Jolanta red. 2006: Zioła z apteki natury. Poznań, Wyd. Publikat, s. 73
Ciołek Anna, Makarska Ewa, Makarski Bogusław. 2008: Zawartość wybranych składników żywieniowych w ziarnie owsa czarnego i żółtoziarnistego. Żywność Nauka Technologia Jakość, 3 (58), s. 80-88.
Denisiuk Wiesław, Piechocki Janusz. 2005: Techniczne i ekologiczne aspekty wykorzystania słomy na cele grzewcze. Olsztyn, Wyd. UMW, s. 4-26.
Filipek Tadeusz red. 2006: Chemia rolna. Podstawy teoretyczne i analityczne. Lublin, Wyd. AR Lublin, Wydanie I, s. 13-180.
Gibiński Marek, Gumul Dorota, Korus Jarosław. 2005: Prozdrowotne właściwości owsa
i produktów owsianych. Żywność Nauka Technologia Jakość, 4 (45), s. 49-60.
Gibson Lance, Benson Garren. 2002: Origin, History, and Uses of Oat (Avena sativa) and Wheat (Triticum aestivum). Iowa State University, Department of Agronomy http://www.agron.iastate.edu.
Gostomczyk Waldemar. 2008: Potencjał biomasy i możliwości jej kreowania. Roczniki Naukowe Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu t. X, z. 1, s. 97-101.
Grzebisz Witold red. 2009: Produkcja roślinna – technologie produkcji roślinnej cz. III. Warszawa, Wyd. Hartpress, Wydanie I, s. 44-127.
GUS. 2009: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2009 r.
GUS. 2010: Wyniki produkcji roślinnej w 2009 r.
Hołubowicz – Kliza Grażyna, Leszczyńska Danuta. 2008: Uprawa i wykorzystanie owsa nieoplewionego. Puławy, Wyd. IUNG, Instrukcja upowszechnieniowa nr 149.
Hołubowicz – Kliza Grażyna, Mrówczyński Marek. 2006: Atlas szkodników i owadów pożytecznych w rolnictwie. Puławy – Poznań, Wyd. IHAR, s. 115-141.
Jasińska Zofia red. 2003: Szczegółowa uprawa roślin. Wrocław, t. 1, Wyd. AR Wrocław, s. 239-259.
Korbas Marek. 2007: Choroby i szkodniki zbóż. Poznań, Wyd. MULTUM.
Kościk Bogdan red. 2003: Rośliny energetyczne. Lublin, Wyd. AR w Lublinie, s. 22-26.
Kościk Bogdan. 2007: Surowce energetyczne pochodzenia rolniczego. Jarosław, WNPWSZ w Jarosławiu, s. 44-47.
Kowalczyk-Juśko Alina. 2006: Owies nie tylko dla konia. Czysta Energia 1, s. 20-21.
Kowalczyk-Juśko Alina. 2007: Owies do pieca. Farmer 1, s. 30-31.
Kruszyński Stanisław, Boryca Jarosław, Chruściel Jerzy, Sołtysiak Łukasz. 2009: Badania modelowe palnika do spalania ziaren zbóż. Czysta Energia 3, s. 32-33.
Kuś Jan, Jończyk Krzysztof. 2003: Uprawa zbóż w gospodarstwach ekologicznych. Materiał dla rolników. Owies. Radom, Wyd. IUNG.
Leszczyńska Danuta, Noworolnik Kazimierz. 2010: Wpływ nawożenia azotem i gęstości siewu na plonowanie owsa nagoziarnistego. Żywność Nauka Technologia Jakość, 3 (70) s. 197-204
Lewandowski Witold. 2006: Proekologiczne odnawialne źródła energii. Warszawa,
Wyd. Naukowo – Techniczne, Wydanie III, s. 338-342.
Lubowicki Roman, Petkov Krum, Piech Marian. 2002: Ocena porównawcza wartości pokarmowej ziarna owsa nieoplewionego i oplewionego dla świń. Trzoda chlewna 10,
s. 40-43.
Majewska Teresa. 2010: Fizjologiczne podstawy żywienia indyków. Indyk Polski 2 (31), www.portalhodowcy.pl.
Meyer Helmut, Coenen Manfred 2009: Żywienie koni. Warszawa, Wyd. PWRiL,
s. 130-135 .
Micek Piotr. 2008: Przydatność żywieniowa ziarna krajowych gatunków i odmian zbóż dla przeżuwaczy. Kraków, Wyd. UR w Krakowie, s. 11-45.
Mrówczyński Marek, Boroń Maciej, Wachowiak Henryk. 2005: Ochrona zbóż przed szkodnikami. Agro serwis 2.
Noworolnik Kazimierz. 2010: Plonowanie i jakość ziarna owsa w zależności
od wilgotności podłoża i dawki azotu. Żywność Nauka Technologia Jakość, 3 (70),
s.190-196.
Noworolnik Kazimierz. 2008: Wpływ wybranych herbicydów i fungicydów na strukturę plonu i zawartość białka w ziarnie owsa. Postępy w Ochronie Roślin 4 (48),
s. 1535-1538.
Noworolnik Kazimierz, Leszczyńska Danuta, Brzóska Franciszek. 2008: Uprawa
i wykorzystanie jarych mieszanek zbożowych na paszę. Puławy, Wyd. IUNG, Instrukcja upowszechnieniowa nr 144.
Noworolnik Kazimierz, Maj Leszek. 2005: Wpływ gęstości siewu na plonowanie owsa nagoziarnistego i oplewionego. Puławy, Pamiętnik Puławski, z. 139, s. 137-143.
Pilliner Sarah. 2008: Praktyczne żywienie koni i kuców. Warszawa, Wyd. SIMA WLW,
s. 128-131.
Sadowski Tadeusz, Rychcik Bogumił. 2009: Plonowanie i wybrane cechy jakościowe owsa w okresie przestawiania jego uprawy na system ekologiczny. Acta Scientarium Polonorum, Agricultura 8 (1), s. 47-55.
Sanderski Mateusz. 2009: Zioła. Praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Warszawa, Wyd. K.E.Liber, s. 484-486.
Sobkowicz Piotr, Podgórska Magdalena. 2006: Wartość pokarmowa mieszanek jęczmienia, owsa i pszenżyta w zależności od ilości wysiewu. Puławy, Pamiętnik Puławski, z. 142, s. 445-478.
Stypczyńska Zofia, Dziamski Andrzej. 2005: Struktura systemu korzeniowego i plon owsa w zależności od następczego wpływu deszczowania i nawożenia azotem.
Acta Scientarium Polonorum, Agricultura 4(2), s. 73-82.
Sułek Alicja, Brzóska Franciszek. 2007: Uprawa i wykorzystanie owsa. Puławy, Wyd. IUNG, Instrukcja upowszechnieniowa 141.
Sułek Alicja, Leszczyńska Danuta, Cyfert Rafał. 2005: Charakterystyka i technologia uprawy odmian owsa. Radzików, Wyd. IHAR.
Szumiło Grzegorz, Rachoń Leszek. 2006: Wpływ poziomów nawożenia mineralnego
na plonowanie oraz jakość nagoziarnistych i oplewionych odmian jęczmienia jarego
i owsa. Annales UMCS, sectio E, Agricultura vol. LXI s. 51-61.
Śniady Roman, Ziobrowski Łukasz. 2004: Wpływ gęstości i kierunku siewu
na plonowanie owsa nagiego (Avena sativa var. nuda) w ekologicznym gospodarstwie rolnym. Wrocław, Wyd. Śniady & SIEWCA, Materiały konferencyjne, s. 105-111.
Wilczek Mieczysław red. 2003: Przewodnik do ćwiczeń ze szczegółowej uprawy roślin. Lublin, Wyd. AR Lublin, Wydanie IV, s. 7-42.
Zając Tadeusz, Pińczuk Andrzej, Witkowicz Robert. 2010: Porównanie plonowania
i cech morfologicznych roślin owsa oplewionego uprawianego w siewie czystym
i mieszanym na terenie powiatu sanockiego. Żywność Nauka Technologia Jakość, 3 (70), s.148-159.
www.farmer.pl – Owies na zmęczenie.
www.stat.gov.pl/bdl/html/indeks.html.
www.traktorpool.pl.
www.odr.zetobi.com.pl – Plonowanie odmian owsa w doświadczenia PDO.