Pedagogika społeczna wykład 1

Dwoistość pojęcia pedagogika społeczna

Jest potrzebna naukom pedagogicznym
inkluzja – włączanie społeczne
rewitalizacja społeczna
pomoc socjalna

wrażliwość na drugiego człowieka, empatia

Pedagogika społeczna – 100 lat tradycji
Pedagogika społeczna – dwie perspektywy
PS w szerszym (zewnętrznym) znaczeniu:
Jeden z głównych kierunków ( prądów) pedagogiki XX w. Obok pedagogiki psychologicznej, kultury.
Utożsamiana z tzw. Socjologizmem pedagogicznym ( pedagogika socjologiczna )
- odrzuca indywidualistyczne cele wychowania, wychowania jako proces uspołeczniania, rezultat wpływów kulturowych oraz społecznych
Przedstawiciele : Florian Znaniecki, John Dewey

Pedagogika społeczna ( socjologiczna wg. Sergiusza Hessena: cele:
- wychowanie jako zapewnienie ciągłości grupy społecznej dąży do utrwalenia i wzmocnienia swego bytu ( państwo, klasa, naród, partia. )
- wychowanie jako włączanie jednostki do grupy społecznej oraz urobienie jednostki w sensie realnych potrzeb i dążeń grupy społecznej ( jednostka – niczym glina)
( S. Hessen o sprzecznościach i jedności wychowania)

Pedagogika społeczna/socjologiczna znaczenie wg. Kazimierza Sośnickiego:
Cel: wdrożenie młodzieży do życia w określonym społeczeństwie, czyli „urabianie psychiki jednostki według pewnego modelu”
- wychowanie ma ograniczyć interesy indywidualne jednostki na rzecz potrzeb i interesów zbiorowości i ograniczanie to chyba musi objąć całości życia i wszelkich jego spraw.

- to co wspólne u S. Hessena i K. Sośnickiego:

- Społeczeństwo przed jednostką
- Jednostkę trzeba podporządkować społeczeństwu
- pedagogika społeczna zajmuje się procesem socjalizacji tak jak uspołecznianiu
- dzięki wychowaniu społeczeństwo zapewnia sobie ciągłość

Pedagogika społeczna w węższym znaczeniu:

Odrębna subdyscyplina wśród nauk pedagogicznych
Przedmiot : wzajemne wpływy i edukacja/wychowanie i środowisko
Dyscyplina normatywno-praktyczna
Cele : diagnoza wpływów wychowawczych środowiska, organizowanie środowiska wychowawczego
( praktyka), budowanie teorii środowiskowych uwarunkowań wychowania rozwoju (teoria)
O odrębności decyduje przedmiot

Wykład 2

Przedstawiciele PS:
- klasycy - Helena Radlińska ( twórczyni), główni kontynuatorzy: Ryszard Wroczyński, Aleksander Kamiński
- współcześni – Edmund Trempała, Tadeusz Pilch, Andrzej Radziewicz-Winnicki, Ewa Marynowicz-Hetka

PS : dwie perspektywy

1. Szersze znaczenie – odmiana socjologiczna

2. Węższe znaczenie – odrębny kierunek w pedagogice

Przedmiot PS:
- ogólny punkt wyjścia – struktura wychowania w koncepcji S. Hessena – ujęcie całościowe
a) czynniki immamentne ( genetyczno-biologiczne);
cel wychowania – psychofizyczny rozwój organizmu człowieka, pedagogika naturalistyczna – pielęgnowanie, indywidualizm
b) czynniki środowiskowe ( byt społeczny, środowisko życia), pedagogika socjologiczna – urabianie, włączanie, wspólnotowość
c) kultura duchowa ( wartości kulturalne: nauka, sztuka, prawo, język, gospodarka), pedagogika kultury – wykształcenie, personalizm
d) wyższa moralność (wspólnota duchowa), wyzwolenie człowieka, zbawienie

~ S. Hessen – Struktura wychowania

~Wychowanie = koncepcja Bogusława Śliwerskiego
- wychowanie = podstawowa kategoria pedagogiki
- wychowanie = procesy historyczne, psychiczne, społeczne, kulturowe
- wychowanie jako działanie, spotkanie, system, pielęgnacja, proces, pomoc

~ Przedmiot PS: koncepcja Ryszarda Wroczyńskiego
- pedagodzy społeczni, koncentrują swoje zainteresowania wokół problematyki środowiska w procesie celowej działalności wychowawczej oraz zorganizowania planowego wyzwalania w nim bodźców i wpływów zgodnych z kierunkiem pracy wychowawczej.
- dwukrotne podejście do środowiska ( centrum to środowisko, ale po uwzględnieniu tych dwóch warunków. )

R. Wroczyński : przedmiot PS:
- środowisko
- wychowanie
- organizowanie środowiska

Przedmiot PS – koncepcja A. Kamińskiego:
- Przedmiot=związek W środowisku życia człowieka
b) instytucje kształcąco-wychowawczo-opiekuńcze
- PS jest „ pedagogika środowiska w tym sensie, iż taktując wszelkie instytucje społeczne formalne i niesformalizowane jako środowisko ludzkiego życia, usiłuje dostrzegać w nich lub sugerować im intencjonalność wychowawczą”.

1. Kamiński – przedmiot PS:

- instytucje społeczne
- środowisko życia
- intencjonalność wychowawcza

~ Syntetyczne ujęcie przedmiotu PS
- przedmiot PS:
- Relacja zwrotna pomiędzy:
a) środowisko – wychowanie ( Teoria środowiskowych wpływów wychowania ), środowisko bio-socjo-kulturowo-techniczne
b) wychowanie – środowisko ( Teoria i praktyka wychowawczej pracy środowiskowej, racjonalizacja warunków życia, zmiana, ulepszenie

Przedmiot PS:
- środowisko
- wychowanie

- wychowanie
- środowisko

Zakres PS:
- pojęcie zakresu
- Pole obserwacji/diagnozy oraz działania PS
- Wypadkowa tradycji i aktualnych perspektyw
- Wynik rozwoju teorii oraz nacisku potrzeb, problemów, zadań
- Przykłady : 1945 – 1949 – sieroctwo wojenne,
- Po 1956 – szkoła środowiskowa, wychowanie pozaszkolne, czas wolny, poradnictwo-wychowawczo-zawodowe, działalność kulturalna, związki młodzieży
- po 1980/1989 – edukacja demokratyczna i samorządowa, transformacja społeczno-polityczna a edukacja, organizacje pozarządowe, zjawiska biedy i bezrobocia, subkultury młodzieżowe
- ostatnia dekada: praca socjalna, zjawiska globalne a edukacja, migracje społeczne

~ Zakres PS :
- ogół wpływów środowiskowych oddziałujących na jednostkę, grupę, wywołujących określone reakcje i przeżycia, mających znaczenie wychowawcze i socjalizacyjne

Zakres PS : wymiar przestrzenno-instytucjonalny
- Mikrośrodowisko: dom, szkoła, rówieśnicy, Kościół, poszerzanie i integrowanie wpływów wychowawczych, wspieranie rozwoju, pedagog społeczny – samodzielny pracownik
- Mezośrodowisko: problemy socjalne, środowisko lokalne, samorząd lokalny, organizacje pozarządowe, pedagog społeczny to
- ekspert samodzielny, oraz współorganizator szerszych działań
- Makrośrodowisko: globalizacja, ponowoczesność i postmodernizm, (pop)kultura, rynek, polityka, integracja europejska, wartości uniwersalne, pedagog społeczny – to badacz globalnych procesów społeczno-kulturowych oraz edukacyjnych, „ogarnianie współczesnego świata”.

Zakres PS:
- mikrośrodowisko
- mezośrodowisko
-makrośrodowisko

Punkt widzenia PS:
- H. Radlińska : „W imię ideału siłami człowieka, wychowanie przetwarza dzień dzisiejszy” (1935)
- Pojęcia : ideał – siły człowieka- wychowanie – przetwarzanie – dzień dzisiejszy („Pięciościan Radlińskiej”)

Pięciościan Radlińskiej:
- „Ideał” : trwałe i uniwersalne wartości, jak demokracja, prawa człowieka, dobro wspólne, funkcja: źródło sensów i wzorów
- „siły ludzkie” – indywidualna bądź zbiorowa, faktyczna bądź potencjalna dynamika, zdolna do przeprowadzania zmian społecznych jak : kapitał ludzki, kapitał społeczny, potencjał społeczno-kulturowy środowiska
- „wychowanie” – służy człowiekowi, wspiera biologiczny rozwój człowieka, wprowadza w świat społeczny, orientuje w świecie kultury
- dynamizuje siły ludzkie
- „przetwarzanie (przebudowa) – wprowadzenie wartości w realia za pomocą szeroko rozumianych działań wychowawczych, zmiana struktury i funkcji środowiska życia, to nie jest inżynieria ani instruktaż
- „ dzień dzisiejszy” ( realia) : realia życia, środowisko życia, które wpływa na jednostkę i kształtuje osobowość; natura, kultura, społeczeństwo, multimedia, wpływ pozytywny jak i negatywny.

Wykład 3

Konstruktywizm społeczny– moc sprawcza kultury w budowaniu świata
Rekonstruktywizm – świat jest zbudowany, ale trzeba go przebudować

~Najnowsze badania z zakresu PS ( przykłady ) :
- zagadnienia ogólne
- S. Kawula – „pedagogika społeczna. Dzisiaj i jutro” 2012
- W. Theiss – „ Troska i nadzieja. Działalność społeczno-wychowawcza ks. Henryka Szumana na Pomorzu w latach 1908-1939” 2012

Środowisko lokalne:
- W. Theiss, M. Winiarski (red.) Wielowymiarowość przestrzeni i środowisk wychowawczych” pedagogika społeczna 2011
- J. Modrzewski „Relacje podmiotów w lokalnej przestrzeni edukacyjnej”

Dzieciństwo i młodość:
- E. Januszewska „ dziecko czeczeńskie w Polsce. Między traumą wojenną a doświadczeniem uchodźstwa”
- M. Kuleta-Hulboj „Pamięć-edukacja-dialog”.

Pola zatrudnienia pedagogów społecznych
a) praca resocjalizacyjna ( socjo i psychoterapia)
pogotowia opiekuńcze, ośrodki adopcyjne, ośrodki terapii rodzin, zakłady wychowawcze (ewentualnie karne) kurator sądowy, ośrodki interwencji kryzysowej, mediator sądowy
i penitencjarny i penitencjarny
b) praca kulturalno-oświatowa ( uczestnictwo w kulturze)
kluby, uniwersytety powszechne, domy kultury, praca kulturalna w środowisku (np. kursy i warsztaty artystyczne, ośrodki rekreacji
c) praca socjalno-wychowawczo (wychowanie)
pedagog w instytucjach pomocy społecznej ( dla bezdomnych, chorych, nieletnich matek), pedagog szkolny, pedagog rodzinny, ośrodki pomocy społecznej, centra pomocy dziecku i rodzinie, poradnie wychowawczo-zawodowe
d) praca opiekuńcza ( opieka)
domy małego dziecka, domy dziecka, rodziny zastępcze, internaty i bursy, świetlice szkolne, ośrodki i domy pomocy społecznej, opiekun środowiskowy, domy dla ludzi starszych i pomocy społecznej, formy opieki paliatywnej
e) praca społeczna (sfera publiczna życia społecznego)
animator środowiskowy, lider lokalnej inicjatywy, organizacje pozarządowe, samorząd lokalny
f) pomoc humanitarna ( edukacja globalna, prorozwojowa)
- Międzynarodowe akcje pomocy w różnych zakresach i formach: środowisko naturalne, pomoc medyczna, żywność, opieka i wychowanie
- Misje chrześcijańskie: wolontariat – wychowawcy, nauczyciele, katecheci

Ludwik Rajchman – założyciel UNICEFu

Zakończenie:
PS to :
- autonomiczna subdyscyplina nauk pedagogicznych
- własny przedmiot, system teoretyczny oraz metody badania i działania
- zajmuje się relacją człowiek/wychowanie – środowisko
- perspektywa etyczno-pragmatyczna; solidarność; pomocniczość, zaufanie, lojalność, pobudza, aktywizuje, wspiera, kształci

Pedagogika społeczna nie jest:
- formą/wyrazem socjologizmu pedagogicznego
- pedagogiczną aplikacją socjologii
- „socjologią zaangażowaną”
- socjologią wychowania
- pedagogiką społeczną w sensie Hessenowskim (państwo, partia, ideologia)

Pedagogika społeczna = humanistyczna, podmiotowa, dialogiczna, kreatywna

Wykład 4

Nauka społeczna Kościoła
Leon XIII „ Rerum Novarum” ( O kwestii robotniczej 1891 )
- hasła niezgoda na nędzę i wyzysk robotnika, obrona przed indywidualizmem, liberalizmem i socjalizmem; niwelowanie napięć społecznych za pomocą działań Kościoła i państwa; budowanie systemu wartości – sprawiedliwość, przyjaźń, braterstwo

Pedagogika empiryczna
Rola pedagogiki empirycznej ( przeciwieństwo pedagogiki edukacyjnej)
Stanisław Karpowicz „ Szkice pedagogiczne”( 1897),
Jan Władysław Dawid „ Program spostrzeżeń psychologiczno-wychowawczych nad dzieckiem” 1887, „zasób umysłowy dziecka” ( 1896)

Analfabetyzm : realia społeczno-oświatowe Królestwa Polskiego przełomu XIX/XX w.
1772 I Rzeczpospolita utraciła niepodległość
- eksterminacyjna i asymilacyjna polityka zaborców
jawna oraz tajna oświata jako forma walki z zaborcami, główna rola tzw. Oświaty ludu
Forma pracy oświatowej : czytelnictwo, upowszechnianie książki, kursy zawodowe, lokalna działalność gospodarcza ( banki, sklepy, spółki rolnicze itp. )
- 80% analfabetów w Królestwie i Galicji
Fundamentalna rola oświaty = budzenie świadomości narodowej, oświatowiec = bojownik społeczny

Od pedagogiki „ wzmożenia duchowego” do pedagogiki społecznej
Społeczne podłoże pedagogiki „ wzmożenia duchowego” ( 1886 – 1914 )
- pokolenie popowstaniowe ( 1863 ) na widowni życia politycznego, wzrost świadomości narodowej społeczeństwa
- zmiany w strukturze społecznej : uwłaszczenie chłopów, deklasacja stanu szlacheckiego, rozwój przemysłu i środowiska robotniczego
- „ wzmożenie duchowe” – „ przyrost wiary”, „ śmielszy polot idei”
- refleksja pedagogiczna zaangażowana w działalność polityczną, B. Nawroczyński : „Pedagogika poszła w służbę czynu zbiorowego”

Termin pedagogika „wzmożenia duchowego”
- PWD : Zaangażowanie w walkę o świadomość i kulturę narodu”
- cel – wychowanie narodowe – przygotowanie społeczeństwa do walki o niepodległość narodową
Hasła socjalno-polityczne : powszechna dostępność do oświaty i kultury
Różnice:
pedagogika pozytywistyczna = psychologiczna, biologiczna, apolityczna
pedagogika „ wzmożenia duchowego” = socjalna, społeczna, polityczna

Przedstawiciele pedagogiki „ wzmożenia duchowego”
( pokolenie „niepokornych” )
Edukacja społeczna = opór społeczny
Edward Abramowski „ Etyka a rewolucja” ( 1889), „ Zmowa powszechna przeciwko rządowi” ( 1905), „Idee społeczne kooperatyzmu” ( 1907),
Ludwik Krzywicki: „ Takimi będą drogi wasze” (1905),
Edukacja społeczna = oświata powszechna – inkluzja społeczna
- działacze społeczni – nauczyciele m.in. Jadwiga Dziubińska, Irena Kosmowska, Stefania Sempołowska, Władysława Weychert – Szymanowska, Helena Radlińska

Pierwsze określenie Pedagogiki społecznej : 1908r.
- 25 IV 1908 - posiedzenie Krakowskiego Koła Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych
Ogólny postulat ps. „uspołecznienie wychowania”
Teza – „dzieci całego narodu są bogactwem jego największym, tworzą przyszłość – w interesie tej przyszłości leży dostarczenie wszystkim możliwości rozwoju”

- „Możliwości rozwoju” = powszechne nauczanie i obowiązek szkolny, pożywienie i ubranie dla każdego ucznia; dziecko nie siłą roboczą, wyżej kształcą się nie najzdolniejsi, ale najbogatsi, biedne dzieci uwolnione od obowiązku szkolnego = „nowe ofiary molocha, nędzy i ciemnoty”.

Pierwsza definicja PS: 1909r.
1-2.XI 1909r. II Ogólnopolski Kongres Pedagogiczny we Lwowie
Definicja wychowania : „ Wychowanie młodzieży jest jedną z czynności życia narodowego i w ścisłym pozostaje związku z jego całokształtem”
Definicja PS: „( to takie ) ujęcie nauki wychowania, które w każdej jednostce widzi dziecię swego narodu i czasu, spadkobiercę całej kultury i współtwórcę jej przyszłości”

Socjalny kontekst wychowania narodowego: „Działalność oświatowa póty nie będzie szeroką i owocną, póki w dusznej chałupie chłopskiej zbytkiem jest lampa, póki głodny robotnik nie ma chwili swobodnej od pracy i roli”.
1909r.
- ogólne znaczenie definicji z 1909r.
a) rewolucja egalitarna ( równość)
b) rewolucja ekspresywistyczna ( podmiotowość)
Szczegółowe funkcje
a) odwrócenie maksymy J. Zamojskiego
b) podmiotem wychowania jest cały naród
c) wychowanie narodowe jest możliwe tylko z równoczesną bodową niezależnego życia narodowego oraz ogólną demokratyzacją życia społecznego
d) wychowanie ma budzić i wyzwalać siły jednostki i narodu ( wsparcie i rozwijanie kompetencji życiowych za pomocą wychowania. )

Wykład 5

Początki PS: próba podsumowania
Od początku PS w Polsce przyjmowała i respektowała następujące i główne idee, które na stałe weszły do podstaw ideowych tej dyscypliny:
1) sprawiedliwość społeczna ( teza emancypacyjna Radlińska)
2) podmiotowość społeczna
3) pomocniczość ( wsparcie środowisk z problemami)
4) edukacja społeczna
1 i 2 ulokowane w filozofii społecznej, a 3 i 4 w warstwie pragmatycznej, tam gdzie PS działa

Progeneza PS:
1. Idea oświecenia
2. Praca u podstaw €
3. Neoromantyzm
4. Pedagogika empiryczna

Geneza PS:
PS:
1. Polityka caratu- analfabetyzm
2. Rozwój ruchów politycznych
3. Jawna i tajna oświata
4. Pedagogika wzmożenia duchowego

PS 1908r. :
1. Uspołecznić wychowanie – demokratyzacja
2. Młode pokolenie – przyszłość kraju
3. Dzieci – możliwość narodu
4. Bariery narodu – „nędza i ciemnota”

PS 1909r. :
1. Wychowanie – czynność narodowa i narodowotwórcza
2. Pedagogika społeczna – nauka o wychowaniu narodowym
3. Socjalny wymiar wychowania
4. Wychowanie – wspieranie sił społecznych

Część II – pytania o „ przejścia graniczne”
Fazy rozwoju PS:
Faza wstępna ( 1909 – 1913 – 1925 ) : między pracą oświatową a pracą socjalną
- pierwszy podręcznik pedagogiki społecznej : „Praca oświatowa. Jej zadania, metody, organizacja”, Kraków 1913, Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza
Treść : bogata tematyka: ( oświata, kultura, praca socjalna. Autorzy m.in. L. Krzywicki, J. Dziubińska, Z. Daszyńska – Galińska, H. Radlińska ), nowatorstwo ( domy ludowe, kluby robotnicze, związki zawodowe, teatr, latarnia projekcyjna), spojrzenie całościowe
- znaczenie – od działalności społ. – pol. ( agitacja) do pracy oświatowej, od akcji do metodyki, odo historii do teraźniejszości, legitymizacja i uprawomocnienie, od działacza – bojownika do oświatowca – profesjonalisty
Instruktaż oświatowy
Nowe potrzeby społeczno-oświatowe i rola ruchu społecznego : Instytut Oświaty i Kultury im. S. Staszica, Związek Kółek Rolniczych, Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”
Twórcy i działacze : Zygmunt Kobyliński (oświata rolnicza), Kazimierz Korniłowicz ( młodzież robotnicza), Jędrzej Cierniak ( teatr ludowy)
- Przykład koncepcji : K. Korniłowicz „Tezy bukowińskie” (1926 „przez czyn przygotować do czynu. Czyn wychowujący. Dawać sposobność czynu społecznego”

Faza stabilizacji : w stronę teorii i metodologii ( 1925 – 1939 – 1945)
- stadium pracy społeczno-oświatowej przy Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie – 1925r. – jedna z pierwszych tego typu szkół w Europie
- kształcenie pedagogów społecznych/ pracowników socjalnych na poziomie wyższym w zakresie:
a) oświata dorosłych
b) bibliotekarstwo
c) opieka społeczna nad matką i dzieckiem
d) organizacja życia społecznego
- SPSO : kadra ( np. K. Krzeczkowski, K. Korniłowicz, Bronisław Marian Godecki, Antonii Konewka, Z. Kobyliński, J. Korczak. )
- wysoki poziom dydaktyczny ( badania, publikacje, wyjazdy studialne )
- absolwenci ( około 600 absolwentów, obecni w IIRP i po 1945 roku. ) a
- profesjonalizacja zawodu pracownika społecznego

Teoria:
H. Radlińska „Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej” Warszawa 1935
- Zarys PS. – Przedmiot odrębny od socjologii wychowania czy polityki społecznej, „wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek. W ich związkach odnajduje cele, stawianie świadomej czynności wychowawczej, w ich świetle charakteryzuje używane środki działania”
- „pięciościan” PS:
1. W imię ideału
2. Siłami człowieka
3. Wychowanie
4. Przetwarza
5. Dzień dzisiejszy

Metodologia i metody:
H. Radlińska (red.) „ Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych” Warszawa 1937Z
Przedmiot: życie społeczne ( środowisko) a praca szkoły (kariera szkolna ucznia)
- obszar : środowiska – od biednych po dostatnie
- cele – metodologiczny ( diagnoza) i praktyczny (zmiana),
- Metoda: badanie i działanie w środowisku, zespół różnych specjalistów, pomoc, kompensacja, wsparcie, poradnictwo

Faza adaptacji i kompromisu (1946 – 1956 – 1980)
Krótkie dzieje Katedry Pedagogiki Społecznej UK (1945 – 1952)
- nowe potrzeby, badania, sieroctwo wojenne, oświata dorosłych, badanie życia oświatowego i społecznego
- nowi pracownicy : Wroczyński, Kamiński
- 1950 Radlińska, „Egzamin z pedagogiki społecznej”

Określenie PS z 1951r.
PS jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniach nauk o człowieku, biologicznych, społecznych z etyką i kulturoznawstwem ( teorią i historią kultury), dzięki własnemu punktowi widzenia

Znaczenie definicji z 1950 r.
Przejście od wychowania patriotycznego (1908) i służby społecznej (1935) do ujęcia interdyscyplinarnego (1950)
-interdyscyplinarność ( współdziałanie i integrowanie na wyższych poziomach uogólnień)
- otwartość i elastyczność = nowoczesność, także w dzisiejszym znaczeniu, ponowoczesna mobilność
( sieci, przepływy, podróż, nowe rozumienie wychowania – wsparcie i budowanie strategii życia)
- stały „punkt widzenia” = tożsamość, trwałość

- „punkt widzenia”
a) relacja człowiek – środowisko
b) wpływ bytu i kultury (środowisko, zasoby kultury)
c) wpływ ludzi na ochronę i rozwój wartości ( siły ludzkie, kapitał społeczny, podmiotowość, obywatelstwo)
d) przetwarzanie środowiska (zmiana, rozwój, twórczość

Rok 1956: nowe szanse
1956 – odwilż polityczna
1957 – Katedra Pedagogiki Społecznej UW – Wroczyński
1961 – Katedra Pedagogiki Społecznej UŁ – A. Kamiński
- Nowe badania: szkoła środowiskowa, teoria i metodologia, pedagogika pozaszkolna, czas wolny, edukacja permanentna, opieka wychowawcza, pośrednictwo szkolno-zawodowe
- Nowe podręczniki:
# R. Wroczyński, „Praca oświatowa”, 1964
# A. Kamiński, „Funkcje pedagogiki społecznej” 1972
# R. Wroczyński, „Pedagogika społeczna” 1974,

Wykład 6

Znaczenie terminów „adaptacja”, „kompromis”
- zasada praktycyzmu : „wskazać przydatność”
- akceptacja warunków politycznych ( kompromis )
- akceptacja paradygmatu naukowego: materializm, scjentyzm, empiryzm
- uzyskać formalną akceptację naukową ( programy nauczania, podręczniki, formalny awans naukowy)
- uchronić się przed „zgniłym kompromisem”

Faza otwarcia i reinterpretacji po 1980r.
- znaczenie 1980r. : wolność, odwaga, kontakty i inspiracje zagraniczne
- pierwsze publikacje : T. Pilch, B. Smoleńska – Theiss (red.) „Pedagogika społeczna – poszukiwania
i rozstrzygnięcia” 1984
- znaczenie 2004r. Wspólnota Europejska
- nowe obszary badań i nowe problemy:
a) Transformacja ustrojowa a edukacja
b) integracja europejska
c) stabilizacja ustrojowa
d) wychowanie demokratyczne
e) wychowanie europejskie

„Przejścia” w tej fazie ( zmiany)
od opieki do wsparcia społecznego
od instytucji państwowych do organizacji pozarządowych i samorządu lokalnego
- od wychowania pozaszkolnego do edukacji środowiskowej, regionalnej, międzykulturowej

Zakończenie : pytanie o rosnącą siłę pedagogiki społecznej
1. Powstanie i rozwój dyscypliny :
- kodyfikacja formalno-naukowa, dyscyplina naukowa, przedmiot, zadania, metoda
- instytucjonalizacja : szkoły, katedry, ludzie
- źródło i stymulator rozwoju PS: żywy, twórczy związek wychowania z życiem, podmiotowość, kreacja vs urabianie

2. Główne cechy
- Wyjście poza mury szkolne
- Radykalizm społeczny, emancypacja
- Idea demokracji i podmiotowość, edukacja dla wszystkich
- społeczno-kulturowe czynniki wychowania vs czynniki psychologiczne

3. Niebezpieczeństwa
- Migotanie znaczeń
- „Rozmycie”, utrata tożsamości
- Płytka empiria
- „efekt sponsora”

4. Nowe wyzwania : płynna nowoczesność i globalizacja
( np. środowisko wychowania dziś, tożsamość, zakorzenienie społeczne)

Do wykładu:
Wanda Szumanówna, Wyższe szkoły nauk społecznych dla kobiet, „Żebraczek bezdomnych” 1918 nr 10 ( o szkole pracy socjalnej dla kobiet ( Soziale Frauenschule) w Berlinie dyr. Alicja Salomon)

Wykład 5 -6
Środowisko – przestrzeń – miejsce – sieć
( Pedagogika społeczna : między wymiarem indywidualnym a globalnym )

1. Środowisko perspektywa klasyczna

2. Wielowymiarowość przestrzeni edukacyjnych

3. Dwie kategorie: miejsce i nie-miejsce

4. Sieci

Teza wykładu:
„Nowy dzisiejszy świat” ergo „nowe środowisko życia”
- świat nowych technologii i nowych ideologii
- świat globalnych mechanizmów i globalnych reguł
- świat „ducha ekonomizmu”
- świat społeczeństwa postindustrialnego, sieciowego
- świat płynnej (po) nowoczesności
- świat globalnych produktów systemowych i ekonomicznych, gospodarczych, politycznych, kulturowych
- świat globalnych problemów społecznych: głód, przeludnienie, bieda, handel narkotykami, terroryzm międzynarodowy, etc.
- stąd problem : wychowanie jako mapa i kompas czy jako puzzle

Środowisko : perspektywa klasyczna
Główne pojęcia:
Środowisko ”….składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i wywołują określone reakcje psychiczne” (R. Wroczyński )
Otoczenie „…cała zewnętrzna struktura, niezależnie od tego, czy jest ona trwała czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.
Środowisko wychowawcze: „ społecznie kontrolowany i ukierunkowany na realizację celów wychowawczych system bodźców przyrodniczych, kulturowych i społecznych.” ( A. Kamiński, „Studia i szkice pedagogiczne” )

Wykład 7
~Struktura środowiskowa
a) Składniki naturalne : czynniki geofizyczne, biogeograficzne (np. klimat, ukształtowanie terenu, fauna i flora)
- funkcje SN: socjalizacyjna, kulturowa= ochrona środowiska, ochrona i promocja zdrowia

b) składniki kulturowe:
świat tworzony przez człowieka, wytwory kulturowe materialnej i niematerialnej,
- genius loci – duch miejsca
- funkcje SK: integracyjna, tożsamościowa, zakorzenienie społeczne
c) składniki społeczne:
jednostki, grupy społeczne, zbiorowości ludzkie, zjawiska społeczne, np. więzi społeczne, zależności społeczne, wzory działań społecznych, zwyczaj i obyczaj, sankcje etc.
funkcje SP: socjalizacyjne, kulturotwórcze, pragmatyczne
d) składniki medialne :
( elektroniczne), ogół środków masowego przekazu klasyczne: (radio, TV, komputer) i najnowsze: Internet, multimedia, gry, etc.
- funkcje = nowe jakości : poznawcze, społeczne, kulturowe,
- nowe zadania dla pedagogiki : środowisko wirtualne

~Środowisko a zadania pedagogiki społecznej
a) zadania diagnostyczne
Zmierzyć rodzaj, zakres, siłę wpływów środowiskowych np. wskaźnik ogólny środowiska (Radlińska), skala pomiaru (Trempała), pomiar środowiska wychowawczego ( Winiarski)
b) budowa i organizacja środowiska
gotowe, „dla kogoś”

~ Wymiarowość przestrzeni edukacyjnych
przestrzeń – pojęcie i koncepcje
a) koncepcja Vi-Tu-Fuana :
- przestrzeń wynik ludzkiego doświadczenia, ogólna rama, w której centrum jest podmiot
Rodzaje przestrzeni
- mistyczna : konstrukcja intelektualno-emocjonalna; obszar mało znany, mglista struktura, mało wiedzy, element światopoglądu
- pragmatyczna: zespół praktycznych działań o charakterze ekonomicznym
- teoretyczna ( abstrakcyjna) przestrzeń pragmatyczna(?) opisana za pomocą symboli – językiem nauki i kultury

b) koncepcja Jana Andrzeja Kłoczowskiego
- Trzy rodzaje przestrzeni: fizyczna, ludzka, boska

- Przestrzeń boska:
odczucie sacrum, wyłącza z przestrzeni fizycznej określony fragment – „miejsce święte”, które zbliża się do Absolutu, nadaje nowe sensy, czas boski
- znaczenie dla pedagogiki : Nowe formy środowiska, aktywności, kultury,

~ Jak pedagogicznie działać w przestrzeni?
a) diagnoza społeczno-kulturowa sił jednostkowych i sił społecznych :
elementy niewidzialne środowiska – tradycje, kultura, potrzeby, dążenia
b) badanie i działanie – współpraca, inicjowanie, wpieranie, dialog
- program Węgrów: Stacja Badawcza Wydziału Pedagogicznego UW 1985 – 1992 ( Dziekan – A. Przecławska, kier. S. Smolińska – Theiss )
- Cele i fazy pracy:
- system wychowania w małym mieście
- waga kontekstu politycznego: podmiotowość, emancypacja, uruchomienie „sił ludzkich”, transformacja społ.-pol.
- warsztat badawczy studentów pedagogiki

~Dwie koncepcje: miejsce i nie-miejsce
- koncepcja miejsca:
przestrzeń fizyczna i naturalna + współczynnik humanistyczny; moje, bliskie ukochane źródło wiedzy „wartości, emocji; punkt orientacyjny, „mała ojczyzna”, podstawa „bycia u siebie” ( np. koncepcja S. Ossowskiego)
- koncepcja nie-miejsca Marc Auge, francuski antropolog; lata 90, XX w., opisuje relacje przestrzenne w warunkach komercji konsumpcji, czasu wolnego ( np. lotniska, stacje kolejowe, budynki, sieci restauracji) ; świat prowizoryczny, efemeryczny, chwilowy
( pusta przestrzeń)
element płynnej ponowoczesności; przestrzeń bez właściwości humanistycznych – bez pamięci, racjonalności, anonimowy fragment świata, punkt na mapie codziennych przebiegów, pogłębiają poczucie osamotnienia

~Zakończenie
- Środowisko : wielopostaciowa i wielofunkcyjna forma
- Środowisko : dynamika i ewolucja pojęcia – przestrzeń, miejsce, nie-miejsce
- Środowisko – płynna nowoczesność = glokalność
- Człowiek globalny : bohater czy przegrany dzisiejszych czasów?
- Środowisko a pytania o edukację i tożsamość

Wykład 8

Współczesne miasto jako środowisko wychowawcze
~Uniezależnienie od miejsca
- proces globalizacji
- gospodarka kapitalistyczna – konieczność mobilności
- rozwój turystyki

~Klasa metropolitarna
- nie są związani z żadną konkretną przestrzenią

- ich tryb życia sprzyja zmianom miejsca
- nigdzie się nie zakorzeniają a

- jest w opozycji do klas zakorzenionych

~ Odwrót do lokalności
- zainteresowanie tym co lokalne, odróżniające od innych
- tęsknota za tym co swojskie
- nacisk na historię lokalną, pielęgnowanie tradycji

~Glokalizacja :
- adoptowanie globalnych zwyczajów do lokalnych potrzeb ( podkreślenie aktywnej roli społeczeństwa, które ma wpływ, może je zmieniać, adaptować na swoje warunki)

~Miejsce jako kategoria społeczno-pedagogiczna
miejsce a przestrzeń YI FU TUAN ) = bezpieczeństwo, zakorzenienie a wolność, ryzyko

~ Miejsce jest pedagogiczne:

- kształtuje nas
- może być przez nas kształtowane z intencją edukacyjną/pedagogiczną

~Miasto jako środowisko lokalne
- uczestnictwo w wielkiej liczbie grup celowych
- dominacja więzi rzeczowych
- powierzchowność więzi międzyludzkich
- Zanik tradycyjnych autorytetów
- bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna
- anonimowość życia i działania
- zanik instytucji sąsiedztwa
- społeczność jest podzielona
- zróżnicowane ( heterogeniczne)
- poczucie braku przynależności
- słaba obywatelskość
- większa tolerancja
- segregacja struktury przestrzenna

Grupy celowe:
nie są pierwotne, to np. stowarzyszenia, klasa studenci. Uczestniczy w nich zwłaszcza młodzież. Dominują w nich więzi rzeczowe – wszystko nam jedno z kim będziemy załatwiać daną sytuację ( czy ktoś będzie na kasie – i kto, czy może będzie to automat. )

~ Znaczenie organizacji przestrzeni
przestrzeń dospołeczna
- sprzyja nawiązywaniu relacji społecznych
- skłania do wydłużenia kontaktu
- daje poczucie bezpieczeństwa

- skłania do skracania dystansu
przestrzeń odspołeczna
- skłania do izolowania się i unikania kontaktu
- nie daje poczucia bezpieczeństwa i komfortu

~Warszawa: Babilon i Jerozolima jednocześnie
- Jerozolima – miejsce święte dla 3 religii
- Babilon – symbol upadku, grzechu i chaosu
miasto, które przyciąga i odpycha, świętość wynika z przeszłości Warszawy, historii

Wady:
-estetyka
- mało planowany rozwój
- tempo życia, ciągle trzeba się spieszyć
- brak atrakcyjnej przestrzeni publicznej

Zalety:
- możliwość pracy to co przyciąga nas do dużych miast
- wyższe zarobki ( ale też większe wydatki)
- impet inwestycyjny
- bliskość urzędów i instytucji kultury
- historia miasta
- liberalne stosunki społeczne

~Współczesna Warszawa
- miasto to więzi międzyludzkie
zjawisko suburbanizacji:
- proces ekspansji, zabudowy miejskiej, daleko, poza granice miast, na wieś, na peryferie.
- tworzy się nowa burżuazja mieszkająca na obrzeżach
- charakterystyczne dla miast rozwiniętych i rozwijających się ( inaczej tej proces wygląda w Europie a inaczej w Ameryce)
- postrzegany jako niewłaściwy kierunek rozwoju miasta
- enklawy nowoczesności w zdegradowanej przestrzeni ( przy nowoczesnym budynku, osiedlu, stare, walające się domy)
- centralizacja peryferiów przejmują rolę centrum ( kulturę, rozrywkę) przez centrum handlowe; peryferyzacja centrum centra zaczynają wymierać po godzinach pracy
- prywatyzacja i komercjalizacja przestrzeni publicznej, wiąże się z CH – chodzi o zawłaszczenie przestrzeni publicznej ( funkcję przestrzeni publicznej, tam gdzie jest ona nieciekawa zajmuje CH są ławki, kawiarnie; są zakątki dla dzieci ( ale ta przestrzeń ma właściciela, regulaminy, więc jest to imitacja przestrzeni publicznej. )

Wykład 9
Współczesne miasto jako środowisko wychowawcze
~ Warszawa – czyja jest?
- Deweloperów i prywatnych korporacji
- Władz?
- Mieszkańców?

NICZYJA ?

~ Jak „dospołecznić” Warszawę ?
- Idealne miasto daje mieszkańcom szansę rozwoju i spotkania z drugim człowiekiem
- Stworzenie przestrzeni wspólnej, skłaniającej do spotkań i uczestnictwa w życiu miasta
- Atrakcje przyciągające mieszkańców ( kina, teatry, restauracje) – dające możliwość kontaktu z drugim człowiekiem
- zasada zrównoważonego rozwoju miasta ( np. ruch nowego urbanizmu w USA)
- odtwarzanie elementów tradycyjnego miasta ( duże miasto jako zespół mniejszych miasteczek)
Patelnia przy metrze centrum mikroprzestrzeń wspólna

Zasada zrównoważonego rozwoju miasta:
- powrót do tradycyjnej idei miasta: dostępne na piechotę przestrzenie miejskie, wielofunkcyjne o zrównoważonej przestrzeni prywatnej i publicznej, z parkami, punkt centralny
- Floryda – modelowe miasteczko zgodne z ruchem nowego urbanizmu
- pomysł na Sasko Kępę mikromiasto w mieście

- rewitalizacja niektórych dzielnic/ osiedli

- wyznaczanie przestrzeni półpublicznych na osiedlach

- budynki zmniejszające anonimowość ( niskie, widoczne)
- utrzymywanie terenów zielonych
- piatia, dziedzińce, podwórka, by zamknąć przestrzeń między blokami
- Instytucje życia codziennego – blisko domu

- „punkty orientacyjne” – charakterystyczne/szczególne dla danego miasta/miejsca
( np. BUW i ogrody na dachu)

Miasto-miejsce-pamięć
- miejsca pamięci ( np. Tory n ulicy Chłodnej i grób)Z
pamięć miejsca budują tożsamość i przypominają o przyszłości miasta

~Dzieci ulicy i pedagogika ulicy
Dzieci ulicy :

- dzieci dla których ulica stała się domem lub źródłem środków do życia i które nie mają wystarczającej ochrony i nadzoru ze strony rodziców czy opiekunów
- Europa- wychowywanie przez ulicę

- kraje rozwijające się – jedyne miejsce gdzie dzieci mogą funkcjonować
- w niektórych krajach mówi się, że nie ma tego problemu
- zjawisko nie musi łączyć się z bezdomnością i rzeczywistym sieroctwem

- dzieci poniżej 18 r.ż. które przez dłuższy lub krótszy czas żyją w środowisku ulicznym
- przenoszą się z miejsca na miejsce
- przebywają w grupach rówieśniczych
- niedużo kontaktu z dorosłymi

- te, które na skutek nie wypełniania przez rodziców podstawowych funkcji opiekuńczo-wychowawczych spędzają czas na ulicy, podwórku gdzie zdobywają doświadczenie życiowe; dzieci wychowujące się na ulicy ( Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizacyjnego)

~ Dzieci ulicy na świecie:
- Ameryka Łacińska 40mln
- Azja 30 mln ( Indie 14 mln)
- Afryka 10 mln
- Ameryka Płn. 4 mln
- Europa 3 mln
- Australia i Oceania 1 mln

~ Kategorie dzieci ulicy:
- wg. Consortium for Street Children:

- pracujące na ulicy ( street working children)
- żyjących na ulicy ( street living children)
- zagrożone ( children at risk)
W Polsce wg Kołak 2002

- uciekające z domów rodzinnych
- uciekające z placówek opiekuńczych
- pracujące na ulicy
- prostytuujące się
- z grup przestępczych

~ Fawele, slumsy, dzielnice nędzy
- dzielnice nędzy ( żyją tam przedstawiciele zubożałej klasy średniej )
- Slums w Glasgow, 1871r. ( początek slumsów – Anglia, XIX w. – związek z industrializacją
- czasem określano tak czarne dzielnice
- Fawela Rocinha, Rio de Janerio ( powoli zmienia się w zwykła dzielnicę mieszkaniową)
- slumsy – miejsca mieszkalne zbudowane z dykt, blach, desek
- najczęściej na obrzeżach miast, na stromych zboczach, przy spiętrzeniach torów kolejowych, wysypiskach śmieci
- dzielnice marginalne w sensie społecznym bez udogodnień sanitarnych, administracji miejskiej,
- szczątkowa edukacja publiczna; mieszkańcy sami czasami sami tworzą edukację dla swych dzieci
- mają swe miejsce modlitw, sklepy,
- brak rozdziału między przestrzenią publiczną a prywatną życie toczy się na ulicy
- dzieci ulicy tam kradną, żebrzą, prostytuują się, handlują narkotykami wąchają klej, wczesne ciąże

~Bezprizorni – rosyjskie dzieci ulicy
- szacunki: od kilkuset tys. Do nawet kilku milionów dzieci
-żyją na ulicach, wokół dworców, na stacjach metra,
- zdecydowana większość ma rodziców
- Rosja – zjawisko sezonowych dzieci ulicy ( w wakacje)
- przez migracje, transformację polityczno-społeczno-gospodarczo-etyczną
-wsadza się dzieci do aresztu

~Dzieci - żołnierze i werbowane przez gangi
- nawet do 300tys. Dzieci na świecie ( Angola, Czad, Kolumbia, Czeczenia, Salwador)
- werbowane ochotniczo lub pod przymusem
- wykonują różne funkcje od pomocniczego do zabójcy wskazanych ofiar
- werbowane dobrowolnie ( chęć zemsty za wymordowanie bliskich, mają tam pożywienie, poczucie bezpieczeństwa)
- często są wykorzystywane seksualnie, łatwo nimi manipulować
- większość z nich trafia do gangów, grup przestępczych,
- nie jest to zjawisko nowe wątek dzieci w armii, od dawna znany
( Sabotaż, Pomnik Małego Powstańca)

- Dzieci werbowane przez gangi (Meksyk, Brazylia, Kolumbia) sam Meksyk to około 600 osób

- głównie z dzielnic marginalnych szansa na zarobek

~Dziecięca / młodociana prostytucja
- Problem dotyczy zarówno biednego Południa jak i bogatej Północy, także Polski
- dotychczasowe problemy lokalne (np. handel dziećmi) globalizują się
- przymus lub dobrowolność ( eksperymentowanie własną seksualnością, zabawa, „łatwy”
i szybki zarobek, poszukiwanie bliskości, wsparcia, akceptacji, szansa na wyrwanie się z domu rodzinnego
- związane z seksturystyką
- Azja Płd. – Wsch. To eksporterzy, a Południe to importerzy
- rozerotyzowanie kultury masowej
- prostytucja aspiracyjna, kulturowa, sportowa, głodna

~Dzieci ulicy w Polsce

- według szacunków KKWR wśród każdej setki dzieci w wieku szkolnym znajduje się 5 dzieci ulicy
- stary – nowy problem

- 1908r. gniazda sieroce – Lisiecki

~Czynniki „wypychające” dzieci na ulicę:
- dysfunkcje rodziny ( przemoc, alkoholizm, atrofia więzi rodzinnych)
- niespełnienie oczekiwań, odrzucenie w rodzinie

- trudności szkolne i odrzucenie w środowisku szkolnym
- ubóstwo i wykluczenie społeczne
- bezrobocie

- klęski żywiołowe

- poszukiwanie przestrzeni i niezależności
- wojny domowe ( dzieci – żołnierze)
- epidemie

- zmiany obyczajów
- konsumpcjonizm i zorientowanie się na sukces współczesnej kultury

~Wybrane zagrożenia związane z życiem na ulicy:

- zaburzenia prawidłowego rozwoju (agresja, autoagresja)
- okaleczenia

- zagrożenia zdrowotne ( wypadki, choroby: AIDS, choroby weneryczne)
- demoralizacja
- konflikty z prawem i przestępczość
- uzależnienia ( narkomania )
- zagrożenia wykorzystywaniem seksualnym i przemocą
- mniejsza sprawność intelektualna

~Pedagogika ulicy ( podwórkowa, streetworking)
- zamierzona działalność wychowawczo-profilaktyczna prowadzona w otwartym środowisku lokalnym a potem w świetlicy środowiskowej
- podstawowa forma to animacja – projekty dziecięce realizowane w środowisku i poza nim, ale też:
^ organizacja czasu wolnego
^ kontakty z rodzinami, szkołą, innymi instytucjami
^ przygotowanie do dalszej pracy wychowawczej, edukacyjnej, terapeutycznej

~ Pedagogika podwórkowa
- ruch osiedlowych i środowiskowych działań skierowanych do dzieci:
- szczególnie rozpowszechniony w latach 50 i 60 XX w.
- odpowiedź na potrzeby środowiska lokalnego
- świadome i nie, celowe i nie, zaplanowanie i niezaplanowane działania pedagogiczne wykorzystujące zasoby środowiska, skierowane do dzieci
- praca profilaktyczno-wychowawcza wspierająca rozwój
- np. Program „Bezpieczna Ulica” KKWR


chyba kolejny wykład

24.05.2013r.

Streetworking
- metoda pracy socjalnej, polegająca na realizowaniu działań, socjalnych poza miejscem funkcjonowania tradycyjnych instytucji państwowych
-gł. Działania pomocowe, interwencyjne, informacja, profilaktyka
- zasada redukcji szkód
- odmiany: streetworking, networking
- np. Program Stacja, stowarzyszenie pomocy rodzinie „Droga”

Praca z dziećmi ulicy
- istota: dotarcie do naturalnego środowiska (ulica), wyjście poza nie, by otworzyć nowy świat, uspołecznić
- Formy pracy min. Animacja społeczna i kulturalna
- pedagogika zabawy, mediacja, edukacja
- metody: praca z indywidualnym przypadkiem, praca grupowa, elementy organizowania środowiskiem (?)

Prekursorzy Pedagogiki Ulicy:

-Św. Jan Bosko (1815 – 1888), pedagogika prewencyjna
- główne zasady wychowania: miłość, religia, rozum
-prewencyjność – zapobieganie wypaczającym doświadczeniom/niewłaściwym postępkom

- Antoni Makarenko (1888 – 1939), wychowanie kolektywne
- optymizm pedagogiczny
- wychowanie kolektywne – wzajemne oddziaływanie wychowanków na siebie
- ogromna rola marzeń, poczucie radości, wychowanie przez pracę

- Janusz Korczak (Henryk Goldszmit) 1878/79 ? – 1942
- dziecko- człowiek – obywatel
- wybitny pedagog, lekarz, pisarz, działacz społeczny, pioner działań na rzecz praw dziecka
- „dzieci ulicy” (1901)

-„dom sierot” ( 1912 – 1942) społeczeństwo dziecięce na zasadach : sprawiedliwości, braterstwa, równych praw i obowiązków
- system samowychowania
„republika dziecięca”
- „jak kochać dziecko” ( 1920 – 1921)
- „prawo dziecka do szacunku” ( 1929)
- „ nie ma dzieci, są ludzie”

Kazimierz Lisiecki „Dziadek” (1902 – 1976)
ogniska wychowawcze dla dzieci ulicy
- ogniska – miejsce o charakterze domu rodzinnego
- „oddaj innym to co sam dostałeś”, „nic Ci się od życia nie należy dlatego, że potrzebujesz. Na wszystko musisz zapracować
- wstyd za zło, nic za darmo
- punkt wyjścia- rzeczywiste potrzeby dziecka

Grupa pedagogiki i animacji społecznej
- na warszawskiej Pradze,

- działanie w środowisku otwartym
- Cele – zawrócić dzieci z ulicy i pokazać inny sposób funkcjonowania
- różnorodne projekty działania: wycieczki po mieście, zajęcia sportowe, projekty artystyczne ( fotograficzne, filmowe, muzyczne, teatralne )
„Projekt Pan Guma” – rzeźba stworzona przez rzeźbiarza i kilku chłopców z Pragi
- przykłady działań ( Ruchoma szkoła, słoneczne podwórko,
- zasady :
- bezwzględna akceptacja i szacunek dla dzieci (budowanie poczucia wartości dziecka)
- akcyjność (?) – m.in. brak środków na długoterminowe działania

-