Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. Jana Grodka

w Sanoku

INSTYTUT ROLNICTWA

Kierunek: ROLNICTWO

Specjalizacja: AGROEKOLOGIA

Mateusz Prajsnar

3499

PRACA DYPLOMOWA

Synantropizacja flory naczyniowej

nizinnej części Muzeum

Budownictwa Ludowego w Sanoku

Promotor: dr. Barbara Banach

Sanok 2011

1. WSTĘP

Flora występująca na terytorium Polski jest, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, bardzo różnorodna i bogata. Składa się ona zarówno z gatunków rodzimych jak i elementów obcych. Istnieje wiele opracowań dotyczących zróżnicowania gatunkowego określonych rejonów naszego kraju. Brakuje jednak wielu szczegółowych badań florystycznych, będących cennym źródłem informacji na temat rozmieszczenia czy rozprzestrzeniania się gatunków naszej flory. Waloryzacja florystyczna niewielkich obiektów może stanowić zatem cenny wkład w poznanie różnorodności gatunkowej roślin naszego kraju, jak również wzbogacić wiedzę na temat lokalnej bioróżnorodności.

W niniejszej pracy podjęto próbę określenia składu gatunkowego flory naczyniowej porastającej bezdrzewne fitocenozy znajdujące się na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Muzeum to, zwane skansenem, zajmuje niespełna 38 ha powierzchni (Polska niezwykła 2008). Znajduje się ono na wolnym powietrzu i słynie przede wszystkim
z zabytkowych budowli architektonicznych, które co roku odwiedzają olbrzymie rzesze turystów z różnych krajów. Pomiędzy licznymi obiektami muzealnymi, przy starych chatach i na niewielkich łąkach znalazły swoje schronienie różne gatunki roślin, których właśnie dotyczy ta praca. Celem niniejszej pracy dyplomowej jest szersze spojrzenie na przebogatą florę roślin zielnych występujących na terenie sanockiego skansenu, a także zachęcenie do jej poznawania podczas pieszych wycieczek. Warto zwrócić uwagę jak ważną pełni ona rolę w ozdobie poszczególnych obiektów zabytkowych jak i całego obszaru skansenu. Różnorodność gatunków występujących na całym terenie jest ogromna, począwszy od roślin jednoliściennych z rodziny traw do najliczniej występującej rodziny roślin dwuliściennych czyli astrowatych.

Teren Muzeum Budownictwa Ludowego udostępniony jest dla zwiedzających. Co roku obiekt ten odwiedzany jest przez ogromną liczbę turystów. Nie pozostaje to niewątpliwie bez wpływu na rośliny tam żyjące. Sam fakt obecności ludzi, ale
i gospodarka prowadzona na terenie skansenu (np. wydeptywani, koszenie; fot. 1) powoduje zmiany we florze tego obszaru. W niniejszej pracy podjęto próbę oceny stopnia synantropizacji oraz antropogenizacji flory skansenu w celu określenia czy i
w jakim stopniu gatunki, które występują na jego obszarze zostały poddane działaniu człowieka. Organizmy żywe w różny sposób reagują na antropopresją. Część z nich całkiem dobrze przystosowuje się do nowych warunków, inne przy najmniejszych przekształceniach antropogenicznych zanikają. Dlatego też podczas badań zwrócono uwagę na gatunki zagrożone wyparciem.

Zdjęcie 1. Przykład zagospodarowania zieleni wokół zabytkowej chaty (Foto. M. Stepowicz ; http://www.stepow.pl)

Dawniej nie przykładano zbytniej uwagi do zieleni na terenie muzeum, roślinność pełniła tylko funkcje, które miały na celu jedynie wyodrębnienie poszczególnych budynków od innych zabytków. Natomiast jej przeznaczenie powinno być zgoła inne, powinna stanowić integralną całość z ekspozycją muzeum. Najbardziej wiąże się to z zabytkami, które mają wiernie odtworzyć obraz wsi włącznie
z charakterystycznymi elementami w tym i roślinnością pól i łąk, poszczególnymi ogródkami dookoła domostw itp. Jednak wszelkie prace związane
z przystosowywaniem zabytków i ich najbliższego otoczenia dla zwiedzających zakłóciły naturalne siedliska poszczególnych gatunków. Spowodowało to, że przypadkowa roślinność, która wyrosła dookoła budynków, była jedynie zwykłym uzupełnieniem architektury i nie stanowiła dla turystów zbyt wielkiej atrakcji. Dobierano jedynie rośliny ozdobne tak aby upiększyły wygląd otoczenia zabytków. Oczywiście były muzea, w których dostosowywano etnografię i architekturę do istniejącego krajobrazu naturalnego. Dopiero z czasem zaczęto zwracać uwagę, że taki stan rzeczy jest niekorzystny dla gatunków zagrożonych i takich, które są bliskie wyginięcia. Zaczęto tworzyć specjalne miejsca dla takich gatunków dodatkowo opisując je tabliczką w podobnym stylu co zabytki. Dotyczyło to roślin związanych
z działalnością człowieka takich jak zboża; dalej marginalnie patrzono na dziko rosnące byliny. Próbowano zwrócić uwagę na ten problem, głównie poprzez publikacje. Pionierem w tym temacie był biolog Stanisław Michalak, który w swoim referacie pt. „Kilka uwag na temat zagospodarowania przyrodniczego opolskiego parku etnograficznego” poruszył bardzo ważną kwestię gromadzenia informacji o roślinach, które występują na polanach, podwórzach, przy płotach, przydrożach, koło budynków. Zalecił dokumentacje takich siedlisk, aby uchronić zanikanie całych zespołów „chwastów” jak również ochronę gatunków ginących pod wpływem ciągłego rozwoju cywilizacyjnego. Jednak znikome zainteresowanie wśród dyrektorów muzeów spowodowało, że artykuł nie zdobył rozgłosu. Od tego czasu prowadzono tego typu działania na własną rękę. Były także nieśmiałe próby spisu gatunków, które jednak nie przyniosły oczekiwanego rezultatu (Marciniak 1986).

Niniejsza praca ma na celu zmianę takiego nastawienia poprzez zachętę do zgłębiania wiedzy na temat gatunków roślin występujących na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Ważne jest aby nie tylko zabytki architektoniczne, budowle, domy i zagrody były celem zwiedzania dla turystów, ale także otaczająca je dookoła naturalna dziko rosnąca roślinność, której bogactwo pozwala na zaobserwowanie pięknego krajobrazu naturalnego. Kształtowanie krajobrazu, przy użyciu gatunków flory rodzimej i potencjalnej dla danego terenu, może stać się jednym z nurtów rozwoju tego typu obiektów muzealnych. Skanseny mogłyby też
z powodzeniem pełnić funkcję obiektów ochrony ex situ gatunków i odmian, szczególnie starych odmian roślin uprawnych, a jednocześnie stanowiłyby miejsce występowania i ochrony chwastów, niegdyś powszechnie towarzyszących uprawom, wśród których wiele gatunków jest obecnie narażonych na wyginięcie.

2. CEL PRACY

Celem niniejszej pracy było:

• zwaloryzowanie flory naczyniowej występującej na nizinnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku,

• wykonanie podstawowej analizy botanicznej składu gatunkowego flory obiektu,

• dokonanie analizy stopnia synantropizacji flory badanego obszaru.

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ

3.1 Położenie i plan miasta Sanok

Sanok położony jest w dolinie Sanu u stóp Gór Słonnych. Jego powierzchnia obejmuje 38 km². Miasto liczy ponad 42000 mieszkańców (Bańkosz 2007). Leży ono na granicy kilku zróżnicowanych regionów geograficznych takich jak: Pogórze Dynowskie, Góry Sanocko-Turczańskie i Pogórze Bukowskie. Regiony Pogórza Dynowskiego i Bukowskiego wchodzą w skład Karpat Zachodnich, natomiast Góry Sanocko-Turczańskie do których zaliczany jest również północno-zachodni fragment Gór Słonnych stanowią zalążek Karpat Wschodnich. Sanok jest ulokowany na wysoczyźnie znajdującej się około 30 m nad poziomem rzeki San, znaczna część miasta położona jest na wzgórzu o wysokości 362 m n.p.m. Najwyższym punktem centrum Sanoka jest słynny kopiec Adama Mickiewicza usypany w 1898 roku (Bańkosz 2007) (ryc. 1).

Rycina 1. Plan miasta Sanoka (Opracowanie graficzne R. Woźny. Opracowanie kartograficzne E. Woźny)

3.2 Warunki klimatyczne

Klimat obszaru badań tj. skansenu ściśle wiążę się z ogólnym typem klimatu, który występuje na obszarze całego miasta.

Głównymi czynnikami klimatotwórczymi są napływające i ścierające się ze sobą masy powietrza kontynentalnego z oceanicznym, które powodują zmienność warunków pogodowych. Świadczy to o klimacie przejściowym tego obszaru. Najbardziej przeważającą część stanowią masy powietrza polarno-oceanicznego napływające latem, natomiast masy polarno-kontynentalne powodują, że temperatura powietrza wzrasta latem, a zimą maleje, powodując jednocześnie zmniejszenie zachmurzenia. Z kolei powietrze arktyczne występuje sporadycznie, przynosząc przymrozki lub mrozy. Rzadko również obserwuje się masy powietrza zwrotnikowego-morskiego, które powodują upały w miesiącach letnich.

Równie ważnym czynnikiem różnicującym warunki klimatyczne jest rzeźba terenu. Według Lacha (1995 za Romer 1948) obszar można zaliczyć do klimatu typowo górskiego i podgórskiego, ze względu na bliskie położenie Gór Karpat. Badania Hessa pochodzą z 1977 roku, przytaczane przez Lacha (1995) dowiodły, że Sanok znajduje się w zasięgu umiarkowanie ciepłego piętra klimatycznego.

Średnie roczne temperatury powietrza według badań stacji meteorologicznych
w Sanoku, Lesku i Komańczy wyniosły od 7,3 do 7,5^oC. Najcieplejszym miesiącem wg danych jest lipiec z średnią temperaturą 17,4^oC, natomiast najchłodniejszym styczeń
z średnią temperaturą na poziomie -3,9^oC (Lach 1995).

3.3 Warunki geologiczno-morfologiczne

Powierzchnię terenu Sanoka przede wszystkim tworzą gliny zwietrzelinowe, piaski i żwiry rzeczne, a także koluwia osuwiskowe. Miasto jak i jego południowe okolice leżą w obrębie jednej z trzech jednostek tektonicznych - jednostki śląskiej, natomiast obszary wysunięte na północ znajdują się w zasięgu jednostki podśląskiej
i skolskiej. W jednostce śląskiej w wyniku różnych procesów, w tym nasuwania się jednostki podśląskiej, uformował się charakterystyczny fałd Strachociny, który został utworzony z warstw menilitowych. Utwory te zbudowały wzniesienia na Górze Parkowej. Występują tam warstwy rogowców, piasków kwarcytowych, margli rogowcowych a także łupków brunatnych. Jednostka podśląska jest silnie zaburzona
i nachodzi na śląską, stąd ciężko dokładnie ją rozgraniczyć. Jednostka skolska zawiera natomiast kilka fałdów z łupkami eoceńskimi. Na przedłużeniu tych fałdów występuje kreda inoceramowa. Południową część miasta włącznie z obszarem położonym na południe i południowy wschód budują warstwy krośnieńskie dolne, czyli piaskowce gruboławicowe z częściowym udziałem łupków szarych. Natomiast między obszarem Trepczy i Sanoka występują cienko- i średnioławicowe piaskowce oraz łupki margliste. W przeważającej ilości tworzą one również obszar dookoła Muzeum Budownictwa Ludowego. W niedaleko położonych miejscowościach występują także łupki jasielskie, pstre margle, łupki godulskie i warstwy gezowe. W Trepczy można znaleźć duże pokłady kredy dolnej. Utwory dolnej kredy są reprezentowane przez warstwy gezowe, piaskowce lgockie i łupki oraz warstwy grodziskie na które składają się szare łupki, zlepieńce i piaskowce. Te trzy jednostki tektoniczne spowodowały wytworzenie niezwykle różnorodnej budowy rzeźby terenu jednocześnie kształtując osobliwe środowisko glebowe. Świadczą o tym duże różnice wysokości i nachylenia stoków (Lach 1995).

3.4 Stosunki wodne

Główną rzeką przepływającą przez Sanok jest San, który miał największy wpływ na usytuowanie i uformowanie się miasta ze względu na fakt, że dawniej pełnił różnorakie funkcje gospodarcze, a przede wszystkim obronne. Miasto jest położone
w meandrze rzeki w lewobrzeżnej części zakola na wysokości 290-360 m n.p.m.

San na analizowanym obszarze jest zasilany przez dwie rzeki: Sanoczek
i Osławę, ponadto wzbogacają go bardzo liczne potoki wypływające ze stoków wzgórz. Tworzą one doliny o różnej głębokości, które w okresie wzmożonych opadów wylewają, zasilając tym samym San, który wtedy okresowo zalewa tereny położone najbliżej. Spowodowane jest to gwałtownym przyborem wody i powoduje duże zmienności stanów wody jak i przepływów.

Udział opadów w półroczu letnim wynosi około 60-65%. Najbardziej bogate
w opady są miesiące: czerwiec, lipiec i sierpień. Ma to konsekwencje w wzmożonych wezbraniach i przepływach wód Sanu a także jego dopływów. Przede wszystkim ma to miejsce w miesiącach kończących okres zimowy tj. w marcu albo na początku kwietnia. Średni roczny stan wód według stacji badawczej Olchowce w roku 1995 wyniósł 173 cm, a przepływ 41 m³/s.

Lach (1995 za Ziemońska 1973) określa ustrój Sanu jako deszczowo-śnieżny podtypu wschodniego, gdyż wykazuje maksymalny spływ roztopowo-opadowy
w kwietniu, powodując lokalne podtopienia i powodzie. Niebagatelny wpływ mają na to również zapory wodne w Myczkowcach i Solinie, które tworzą górny San. W okresach wzmożonych opadów nadmiar wody w zbiornikach tychże zapór zostaje uregulowany co przenosi się na większą ilość i wysokość przypływów wód rzeki. Nie ma jednak wielkiego zagrożenia powodziowego gdyż to zjawisko ogranicza dobrze zorganizowany przepływ wód Sanu pod Sanokiem.

W dawnych czasach San pełnił funkcje transportowe, był zaopatrzeniem dla różnych dziedzin gospodarki w tym dla młynów i tartaków, które były rozlokowane wzdłuż biegu rzeki. Teraz rzeka jest źródłem zaopatrzenia ludności i przemysłu w wodę a także pełni funkcję kolektora ścieków. Natomiast w okresie letnim stanowi doskonałe miejsce do rekreacji i wypoczynku zarówno dla mieszkańców jak i dla turystów (Lach 1995).

Największym problemem, z którym miasto boryka się od dłuższego czasu jest zanieczyszczenie wód. Według badań stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Sanoku rzeka została sklasyfikowana do trzech klas czystości wód. Klasa II występuje
w odcinku górnej części Sanu po miejscowość Rajskie. Do klasy III został zaliczony odcinek pomiędzy miejscowościami: Rajskiem a Leskiem, natomiast wody od Leska do końca granic dawnego województwa krośnieńskiego określono jako nie odpowiadające obowiązującym polskim normom. Główny problem stanowi zanieczyszczenie bakteriologiczne, gdyż według stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Sanoku ma ono ciągłe tendencje rosnące. Ze względu na ten rodzaj zanieczyszczenia wody Sanu są zaliczane na znacznym odcinku do pozaklasowych. Równie ważne są zanieczyszczenia metalami i pierwiastkami chemicznymi, przede wszystkim sporą ilością cynku, azotanów, fosforanów czy fenoli. Alarmujący jest również wskaźnik biochemicznego zapotrzebowania wody na tlen (BZT₅), który wyraźnie wskazuje na znaczne zanieczyszczenie wód rzeki (Lach 1995).

3.5 Warunki glebowe

Warunki glebowe Sanoka charakteryzują się znaczną różnorodnością. Wpływają na to: budowa geologiczna, powierzchnia terenu, warunki wodne, a także sposób użytkowania ziemi. Dzięki specjalnym podłożom wytworzonym z osadów rzecznych
i organicznych, a także z pokryw zwietrzelinowych i koluwialnych utworzyły się różnorodne gleby.

Największą powierzchnię miasta i jego okolic zajmują gleby zaliczane do IV, V i VI klasy bonitacyjnej. Stanowią one ponad 70% użytków rolnych i należą do nich: gleby bielicowe, brunatne, mady oraz gleby glejowe. Najmniejszą powierzchnię z wyżej wymienionych zajmują gleby bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z glin ciężkich
i średnich, występujące głównie na terenach o małym nachyleniu stoku.

Mady początkowego stadium rozwojowego znajdują się w większości pod użytkami zielonymi, gdyż nie mają zbyt wysokiej wartości użytkowej. Miejscami rosną też na nich zarośla oraz wikliny. Bardzo często gleby te są zalewane przez San w czasie wezbrań wód lub w czasie powodzi.

Dominujące w dolinie Sanu są mady rzeczne, średnio głębokie zaliczane do mad brunatnych. Gleby te nie mają wykształconego profilu, są często zalewane przez rzekę
w okresach intensywnych opadów. Charakteryzuje je budowa warstwowana silnie związana z osadzaniem namułów. W zależności od bliskości rzeki wyróżniono: mady piaszczyste, następnie mady lekkie i średnie aż po najbardziej oddalone od nurtu rzeki mady ciężkie.

Największą powierzchnię doliny Sanu zajmują mady brunatne spotykane przede wszystkim w szerszych odcinkach rzeki nieco dalej od koryta, głównie na styku
z glebami deluwialnymi. Mady te zajęte są w większości pod uprawy, niekiedy występują pod użytkami zielonymi. Miejscami są przeznaczone pod budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe. Gleby te są średnio zasobne w przyswajalny fosfor natomiast bardziej w magnez i potas. Ich miąższość w poziomie próchnicznym dochodzi do 30 cm.

Na prawym brzegu Sanu, w miejscach wysięków wód gruntowych, występują gleby glejowe, które tworzą młaki. W profilu glebowym ma miejsce ciągłe utrzymywanie się wysokiego poziomu wód gruntowych, który sprzyja występowaniu gleb glejowych. Porośnięte są one użytkami zielonymi a także są używane pod działki pracownicze. W przeszłości był to także teren nieużytków.

W dorzeczu rzeki Sanoczka występują gleby pseudobielicowe, których przydatność gospodarcza jest duża; zaliczono je do II i III klasy bonitacyjnej.

Wierzchowiny doliny Sanu pokryte są glebami brunatnymi. Zaliczono do nich: gleby brunatne kwaśne, brunatne wyługowane i brunatne właściwe.

Gleby brunatne kwaśne są ściśle związane z pokrywami wietrzelinowymi. Zasobne są w magnez i potas, ubogie natomiast w fosfor. Miąższość ich poziomu próchnicznego wynosi od 15 do 25 cm. Występują na obniżeniach oraz w dolnych częściach łagodnych stoków, przede wszystkim o wystawie wschodniej i północnej.

Gleby brunatne wyługowane występują na stokach wzniesień i u ich podnóży. Zasobne są w magnez, przyswajalny potas, a ubogie w fosfor.

Gleby brunatne właściwe występują na wzniesieniach lub na stokach dobrze oświetlonych, podobnie jak gleby brunatne wyługowane są zasobne w potas i magnez,
a ubogie w fosfor. Na stromych stokach pagórków gleby te nie są uprawiane, porastają je kępy drzew, krzewy i roślinność trawiasta. Natomiast w miejscach gdzie nie ma trwałej pokrywy roślinnej ulegają szybkiemu spłukiwaniu przez wody opadowe.

Bardzo duży udział szczególnie w lasach mają gleby szkieletowe, które występują w Górach Słonnych (Lach 1995).

4. SYNANTROPIZACJA FLORY

4.1 Pojęcia związane z synantropizacją

Gatunek, który wykorzystuje bliskie położenie siedlisk człowieka w celu zapewnienia sobie odpowiednich warunków i korzyści zarówno do wzrostu jak i do rozmnażania nazywany jest gatunkiem synantropijnym. Synantropizm może być stały bądź okresowy. Obecność gatunków synantropijnych może powodować korzyści dla człowieka – komensalizm, lecz ich zbytnia liczebność – zwłaszcza chwastów, jest bardzo niepożądana. Wśród synantropów spotkać można zarówno gatunki autochtoniczne jak i gatunki alochtoniczne (Otałęga 2000). Ze zjawiskiem synantropizmu związanych jest kilka pojęć, których znaczenie wyjaśniono poniżej:

Gatunek autochtoniczny (apofit) – gatunek rodzimy dla danego siedliska, biocenozy bądź ekosystemu, który powstał na obszarze obecnego występowania; stanowi
o składzie florystycznym danego obszaru, jest wypierany przez gatunki alochtoniczne, często na skutek działania człowieka (Otałęga 1998);

Gatunek alochtoniczny (antropofit) – napływowy element flory, pochodzący z innego ekosystemu lub obszaru geograficznego na skutek zmiany zasięgu; cechuje go duża ekspansywność, dzięki czemu zdobywając nowe tereny wypiera gatunki rodzime, posiada także zdolności inwazyjne; antropofity mogą być sprowadzone (introdukowane) celowo przez człowieka, bądź nieświadomie (zawleczone) (Otałęga 1998);

Introdukcja – świadome wprowadzanie taksonu przez człowieka na określony teren, który leży poza geograficznym areałem jego naturalnego występowania (Otałęga 1998);

Zawleczenie – mimowolne, nieświadome przeniesienie przez człowieka gatunku
z jednego obszaru geograficznego na drugi; wiele gatunków flory trafiło do Polski przez zawleczenie, na przykład liczne gatunki chwastów (Otałęga 2000);

Gatunki synantropijne – gatunki dzikich lub zdziczałych roślin towarzyszących człowiekowi; synantropijną roślinność dzieli się na ruderalną i segetalną (Otałęga 2000);

Gatunki ruderalne – rośliny rosnące na przydrożach, śmietnikach, wysypiskach, hałdach. Wykorzystują obfitość soli mineralnych i bardzo dobrze znoszą gdy jest ich nadmiar. Są oporne na obecność różnych trucizn i toksyn (Otałęga 1999);

Gatunki segetalne – popularne chwasty; gatunki, które towarzyszą roślinom uprawnym, działają szkodliwie poprzez obniżanie plonów, znoszą zwykłe zabiegi. W skład gatunków segetalnych wchodzą rośliny produkujące duże ilości nasion o wielkiej żywotności, często zawleczone wraz z uprawami i innych obszarów geograficznych (Otałęga 1999).

4.2 Systemy klasyfikacji roślin synantropijnych

W opracowaniach dotyczących klasyfikacji roślin synantropijnych spotkać można różne sposoby ich podziału w zależności od ich pochodzenia, rodzaju zajmowanego siedliska, stopienia zadomowienia, sposobu i historii rozprzestrzeniania się oraz intencjonalności dyspersji. Najczęściej spotykane w literaturze są trzy systemy klasyfikacji:

• klasyfikacja geograficzno-historyczna – najpowszechniej stosowana w Polsce
  i najbardziej popularna na świecie, zaproponowana przez A. Thellunga w 1915 roku; daje ona możliwość zanalizowania flory pod względem stopnia synantropizacji
  i zachodzących w nim przemian; według tego podziału przeprowadzono badania synantropizacji flory w niniejszej pracy;

• klasyfikacja flory względem sposobu jej napływu – podział zaproponowany przez Domina w 1947, kładący główny nacisk na intencjonalność wprowadzenia danego gatunku na określony teren; w Polsce dość rzadko stosowana; gatunki w niej zawarte dzieli się na introdukowane (hemerofity) i zawleczone (ksenofity);

• klasyfikacja względem przekształcenia siedlisk przez człowieka – zaproponowana przez Linkoli w 1916 roku, nawiązuje do hemerobii, czyli zjawiska stopniowego typu reakcji szaty roślinnej na oddziaływanie człowieka i ukazuje skutki oddziaływania człowieka na ekosystemy; dzieli gatunki w zależności od stopnia hemerofilności (ahemerofilne – ahemerofobne, czyli takie które zajmują siedliska nieprzekształcone przez człowieka po panhemerofilne – panhemerofobne, czyli gatunki całkowicie zależne od siedlisk kształtowanych przez człowieka) i na gatunki, które korzystają z siedlisk utworzonych przez człowieka (hemerofile) przez gatunki obojętne (hemeradiafory) po ustępujące (hemerofoby)
  z przekształconego siedliska.

W nawiązaniu do pierwszej klasyfikacji roślin, wyszczególniono następujące grupy:

• spontaneofity (Sp) – gatunki roślin, które powstały lub pojawiły się na danym obszarze w wyniku procesów naturalnych, tj. bez ingerencji człowieka.

  • apofity (Ap) – rodzime gatunki roślin synantropijnych występujące na siedliskach stworzonych przez człowieka; razem z gatunkami rodzimego pochodzenia, nie mającymi zdolności do zajmowania tego typu siedlisk, tworzą grupę spontaneofitów.

• antropofity (A) – gatunki roślin obce naturalnej florze określonego terenu, które pojawiły się lub powstały na danym obszarze w wyniku nieświadomej ingerencji człowieka; stanowią zasadniczą grupę roślin synantropijnych; są przeciwstawiane gatunkom rodzimym, czyli spontaneofitom.

  • metafity (M) – antropofity, które są trwale zadomowione

    • archeofity (Arch) – taksony zawleczone, powstałe lub przetrwałe na badanym obszarze pod wpływem działalności człowieka przed rokiem 1500.

    • kenofity (Ken) – taksony zawleczone lub powstałe na badanym obszarze pod wpływem działalności człowieka w okresie po 1500 roku.

• diafity (D) – antropofity, które nie są trwale zadomowione.

W przypadku grup synantropodynamicznych bardzo ważne stało się również określenie stopnia ekspansywności danego gatunku, jak i jego cech poprzez wyodrębnienie:

• grup gatunków wymarłych (Ex),

• gatunków bezpośrednio zagrożonych (E1, E2),

• gatunków potencjalnie zagrożonych (PE-1, PE-2),

• gatunków o zrównoważonej dynamice (N-1, N-2, N-3),

• gatunków słabo ekspansywnych (LI-1, LI-2),

• gatunków silnie inwazyjnych (SI-1, SI-2),

• gatunków totalnie inwazyjnych (TI)

5. METODY BADAŃ

5.1 Charakterystyka i opis terenu badań

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku powstało w 1958 roku, jednak jego otwarcie nastąpiło dopiero 10 lat później, bo w 1968 roku (Czajkowski 1984). Jest jednym z największych muzeów na wolnym powietrzu w Europie, i największym tego typu w Polsce.

Skansen jest położony na prawym brzegu rzeki Sanu na Białej Górze (ryc. 2), nadbrzeże w sąsiedztwie jest starannie zagospodarowane. Jego powierzchnia wynosi 38 ha, na którą składa się zarówno część nizinna mająca charakter łęgowy oraz część górzysta, która jest w przeważającej części zalesiona.

Rycina 2. Usytuowanie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Opracowanie graficzne
i kartograficzne Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

(Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 2006)

5.2 Badania flory

Badania flory przeprowadzono na terenie nizinnym włącznie z wszystkimi obszarami bezleśnymi wliczając także obrzeża lasów i zarośla, pominięto tylko tereny leśne. W czerwcu 2010 roku zebrano z tego obszaru po jednym egzemplarzu wszystkich gatunków roślin naczyniowych w celu ich oznaczenia, sporządzenia spisu gatunkowego, a także do utworzenia zielnika. W lipcu i sierpniu 2010 roku dokonano kolejnej penetracji terenu badań celem zbioru dodatkowych egzemplarzy roślin spełniających odpowiednie kryteria jakościowe lub zastąpienia już zebranych gatunków, w których wystąpiły poważne uszkodzenia lub braki uniemożliwiające ich sklasyfikowanie w spisie gatunkowym bądź zielniku.

Do oznaczania gatunków użyto następujące pozycje literatury:

• Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej (Rutkowski 2004)

• Atlas chwastów (Tymrakiewicz 1974)

• Przewodnik do ćwiczeń z łąkarstwa (Hern i in. 1969).

• Kwiaty polne i leśne (Münker 1998)

• Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych (Rutkowska 1984)

• Pospolite rośliny środkowej Europy (Činčura i in. 1990)

• Rośliny lasu liściastego (Traczyk 1959)

• Rośliny borów (Laskowska 1983)

• Zioła i owoce leśne (Grau i in. 1996)

Zebrane rośliny poddano procesowi suszenia, który trwał ponad 3 tygodnie. Każdego dnia wymieniano podkład, który miał na celu wchłonięcie wilgoci z łodyg, liści i korzeni. Niestety nie wszystkie egzemplarze roślin udało się z sukcesem zasuszyć. Z tych, które dobrze zostały zachowane stworzono zielnik, który zdeponowano w Instytucie Rolnictwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Grodka w Sanoku, a w przyszłości zostanie przekazany do Muzeum Budownictwa Ludowego.

Drugim etapem badań była analiza kameralna wyników uzyskanych w terenie. Na podstawie oznaczeń utworzono spis gatunków wraz z ich przynależnością do rodzin botanicznych. Nomenklaturę polską i łacińską przyjęto za Mirkiem i in. (2002). Przynależność taksonów do rodzin botanicznych przyjęto za Rutkowskim (2004). Spis gatunków wzbogacono o informację na temat ich przynależności do grup synantropodynamicznych i historyczno-geograficznych w oparciu o Chmiela (1993 b).

Na podstawie analizy przynależności gatunków do poszczególnych grup historyczno-geograficznych obliczono wskaźnik synantropizacji całkowitej flory oraz wskaźnik synantropizacji trwałej flory badanego obiektu. Do wyliczeń zastosowano następujące wzory zaczerpnięte z Chmiela (1993 a):

Wskaźnik synantropizacji całkowitej:

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ A}}{\mathrm{Sp\ + \ A\ }}\mathrm{\times \ 100\%}$$

gdzie:

Ap – liczba apofitów,

A – liczba antropofitów (metafity i diafity)

Sp – liczba spontaneofitów

Wskaźnik synantropizacji trwałej

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - t}}\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ M}}{\mathrm{Sp\ + \ M}}\mathrm{\ \times \ 100\%}$$

gdzie:

Ap – liczba apofitów

M – liczba metafitów (archeofity i kenofity)

Sp – liczba spontaneofitów

6. Wyniki badań

6.1 Analiza botaniczna

Na obszarze nizinnej, nie zalesionej części terenu Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, podczas badań terenowych zebrano i oznaczono 85 taksonów flory naczyniowej należących do 22 rodzin botanicznych (załącznik 1; ryc. 3). Zdecydowana większość należała do rodziny Asteraceae, bo aż 29 % całej flory (25 gatunków; ryc. 3; załącznik 1) . Drugą najliczniej reprezentowaną przez gatunki rodziną była Poaceae, w której oznaczono 10 taksonów (załącznik 1) stanowiących 12 % całej flory (ryc. 3). Niewiele mniej, bo 8 gatunków należało do rodziny Fabaceae (9 % flory; ryc. 3; załącznik 1), w której dominowały gatunki wyki, bardzo licznie występujące na obszarze skansenu.

Wykres 1. Procentowy udział gatunków należących po poszczególnych rodzin botanicznych we florze nizinnej części terenu Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Dziesięć spośród 22 rodzin botanicznych stwierdzonych we florze badanego Obszaru reprezentowanych było przez jeden gatunek, stanowiący 1 % flory (załącznik 1; rys. 3). Były to rodziny Chenopodiaceae, Equisetaceae, Geraniaceae, Onagraceae, Orobanchaceae, Oxalidaceae, Papaveraceae, Primulaceae, Ranunculaceae, Violaceae.

Bogactwo flory analizowane na poziomie rodzaju ukazało, że we florze badanego obszaru najliczniej reprezentowany był rodzaj Vicia (4 gatunki) oraz Trifolium, Sonchus i Veronica (po 3 gatunki; załącznik 1).

6.2 Przynależność gatunków do grup synantropodynamicznych

W składzie gatunkowym flory badanego obszaru stwierdzono zdecydowaną dominację gatunków zaliczanych w klasyfikacji do grup synantropodynamicznych do taksonów silnie inwazyjnych SI-2. Grupa ta reprezentowana była przez 22 gatunki stanowiące 29 % całej flory (załącznik 1, ryc. 4). Dodatkowo stwierdzono 2 gatunki należące do grupy taksonów silnie inwazyjnych SI-1, co łącznie z poprzednią dało 24 gatunki silnie inwazyjne. Silnie inwazyjne gatunki należały do rodziny Asteraceae (5 taksonów), Fabaceae (4 taksony) i Poaceae (3 taksony; załącznik 1 i 2).

Wykres 2. Procentowy udział gatunków należących po poszczególnych grup i podgrup synantropodynamicznych we florze nizinnej części terenu Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

(Legenda: Ex – gatunek wymarły, E1, E2 – gatunek bezpośrednio zagrożony, PE-1, PE-2 – gatunek potencjalnie zagrożony, N-1, N-2, N-3 – gatunek o zrównoważonej dynamice, LI-1, LI-2 – gatunek słabo ekspansywny, SI-1, SI-2 – gatunek silnie inwazyjny, TI – gatunek totalnie inwazyjny)

Drugą najbardziej rozpowszechnioną grupą były gatunki o zrównoważonej dynamice. Stanowiły one odpowiednio: N-3 – 7 gatunków (9 %), N-2 – 10 gatunków (13 %) i N-1 – 1 gatunek (1 %). W sumie stwierdzono obecność 18 taksonów należących do tej grupy, która nie wykazuje zdolności inwazyjnych, a zarazem potrafi przetrwać w swoim środowisku (załącznik 1, ryc. 4). W grupie tej dominowały gatunki z rodziny Asteraceae (7 taksonów; załącznik 1 i 2).

Szeroko rozpowszechnioną grupą synantropodynamiczną na badanym obszarze były także gatunki całkowicie inwazyjne (TI), które w bardzo znacznym stopniu zajęły siedliska rodzimej flory. Stanowiły one aż 20 % flory (ryc. 4). Zaliczono do nich 15 taksonów, z czego 4 należały do rodziny Asteraceae, 3 do rodziny Poaceae, a 2 do rodziny Fabaceae (załącznik 1 i 2).

Gatunki słabo ekspansywne reprezentowane były przez 13 przedstawicieli flory
(z czego LI-2 – 9 gatunków i 12 % flory, LI-1 – 4 gatunki i 5 % flory; załącznik 2, ryc. 4). Najliczniejsze w tej grupie były gatunki z rodziny Asteraceae i Caryophylaceae (załącznik 1 i 2).

Na obszarze badań znalazły się również gatunki potencjalnie zagrożone (PE-1, PE-2). Były to jednak zaledwie 4 gatunki (łącznie 5 % flory), które występowały mało licznie. Były to następujące gatunki: Epilobium montanum, Euphrasia rostkoviana, Hieracium sabaudum oraz Thymus pulegioides (ryc. 4, załącznik 1 i 2).

We florze badanego obszaru stwierdzono obecność 2 gatunków zaliczanych do grupy bezpośrednio zagrożonych (E1, E2). Były to: Setaria pumila i Bromus secalinus (załącznik 2).

6.3 Przynależność gatunków do grup historyczno – geograficznych

Wszystkie gatunki, których obecność stwierdzono na obszarze badań podliczono,
wg Chmiela (1993 a) na dwie główne grupy: spontaneofitów i antropofitów. Wyszczególniono także podgrupę spontaneofitów – apofity i podgrupy antropofitów – metafity, w których wyodrębniono archeofity i kenofity a także diafity. Poniższa tabela przedstawia liczbę gatunków reprezentujących poszczególne grupy w badanej florze.

Z zebranych gatunków roślin naczyniowych na terenie skansenu największą grupę stanowiły apofity reprezentowane przez 35 gatunków (40 % flory; tab. 1).. Apofity to rodzime gatunki, które dostosowały się do warunków utworzonych przez człowieka
i żyją na wytworzonych przez niego siedliskach. Oznacza to, że flora terenu badań jest w przeważającej większości pochodzenia rodzimego, dostosowana jednak do antropogenizacji siedlisk przez działalność człowieka. Najliczniejsze w tej grupie były gatunki z rodziny Asteraceae (8 taksonów) oraz Poaceae (5 taksonów; załącznik 1 i 2).

Gatunki rodzime zasiedlające stanowiska nie przekształcone przez człowieka to spontaneofity. Wraz z apofitami stanowiły one we florze badanej części skansenu największą grupę, bo aż 46 taksonów i 55 % flory (w tym 11 spontaneofitów - 15 % flory; tab. 1).

W grupie roślin alochtonicznych najliczniejsze były archeofity, które powstały bądź zostały zawleczone na dany teren przed 1500 rokiem. Są to gatunki stale zadomowione (metafity). Na obszarze badań opisano ich 23 (30 % flory), co oznacza, że flora skansenu jest bogata w tą grupę roślin (tab. 1). Najliczniejszą rodzinę stanowiły wśród archeofitów Asteraceae (5 taksonów) i Poaceae (4 taksony; załącznik 1 i 2).

Najmniej liczną grupę stanowiły gatunki należące do keofitów, będące przedstawicielami an tropofitów. Gatunki są to przybysze stosunkowo młodzi, gdyż pojawili się w naszej florze po 1500 roku. W tej grupie, we florze badanej części skansenu, wystąpiło 7 gatunków, stanowiąc 9 % całej flory (tab. 1). Podobnie jak archeofity, wykazują one duże zdolności ekspansywne. Kilka gatunków zaliczono
w klasyfikacji synantropodynamicznej do totalnie inwazyjnych (TI, załącznik 2).

Tabela 1. Liczba gatunków reprezentujących poszczególne grupy historyczno-geograficzne we florze nizinnego obszaru Muzeum Budownictwa Ludowego.

(Legenda: Sp – spontaneofity, Ap – apofizy, Arch – archeofity, Ken – kenofity)

Grupy i podgrupy	Liczebność	Udział %
spontaneofity	Sp	11
	Ap	35
antropofity	metafity	Arch
		Ken

6.4 Wskaźnik synantropizacji flory

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ A}}{\mathrm{Sp\ + \ A\ }}\mathrm{\times \ 100\%}$$

$$\mathrm{\ }\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{35\ + \ 39}}{\mathrm{46\ + \ 39\ }}\mathrm{\times \ 100\%\ = \ }\frac{\mathrm{74}}{\mathrm{85}}\mathrm{\times \ 100\%\ = \ 87\%}$$

Wskaźnik synantropizacji całkowitej wskazuje na procentowy udział apofitów
i antropofitów w całej florze, natomiast wskaźnik synantropizacji trwałej określa udział procentowy apofitów i metafitów we florze badanego obiektu (Chmiel 1993 a). Obydwa wskaźniki dla badanej części flory skansenu wyniosły 87 %. Wynika to z faktu, że
w składzie gatunkowym nie stwierdzono obecności diafitów – gatunków należących do antropofitów, ale w odróżnieniu od metafitów nie zadomowionych na danym terenie na stałe.

7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Analiza składu gatunkowego nizinnej części skansenu wykazała, że najliczniej spotykaną rodziną są Asteraceae. Jest to rodzina, która dominuje zarówno w składzie florystycznym i, jak i w każdej grupie, czy to historyczno – geograficznej czy synantropodynamicznej. Opierając się na analizach grup synantropodynamicznych stwierdzić można, że większość gatunków należących do Asteraceae wykazuje właściwości ekspansywne lub inwazyjne. Wynika to prawdopodobne z faktu, że posiadają one szerokie zdolności przystosowawcze, dlatego potrafią zaadaptować się do niemalże każdych warunków środowiska. Pozwala im to na zajmowanie nowych siedlisk zarówno naturalnych jak i przekształconych przez człowieka.

Odsetek roślin rodzimych wyniósł 61%, co wydaje się być wysokim wskaźnikiem, jednak tylko 15% z nich to gatunki występujące naturalnie. Taki stan rzeczy nie jest korzystny dla spontaneofitów, gdyż ich liczba, wraz z postępującą antropopresją, polegającą głównie na zajmowaniu nowych terenów pod zabytkową zabudowę, stopniowo może się zmniejszać. Gatunki rodzime mają w miarę ugruntowaną pozycję we florze skansenu, jednak aby przetrwać muszą dostosowywać się do zmieniających się warunków.

Na proces synantropizacji można spojrzeć pod różnymi kątami, z jednej strony jest to doskonała możliwość zaobserwowania nowych gatunków, z drugiej zaś zagrożenie roślin nieprzystosowanych do warunków, jakie stwarza człowiek, co
w konsekwencji może powodować zubożenie flory.

Wysoki współczynnik synantropizacji, który dla obszaru badań wyniósł 87%, świadczy o tym, że warunki siedliskowe na terenie skansenu w przeważającej większości poddane zostały antropopresji.

We florze badanej części skansenu stwierdzono duży udział gatunków inwazyjnych i ekspansywnych. Takie rośliny po zawleczeniu bądź introdukcji do nowych fitocenoz łatwo dostosowują się do nowego środowiska, zajmując siedliska rdzennej flory spontaneofitycznej i apofitycznej. Mogą one zatem potencjalnie stanowić zagrożenie dla dość bogatej flory skansenu.

Flora nizinnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku jest dość bogata gatunkowo. Pomimo niewątpliwie działającej na tym terenie stałej antropopresji, zachowała ona w swoim składzie wiele gatunków rodzimych.

Odwiedzający muzeum, oprócz poznania kultury i historii regionu, mogliby mieć możliwość poznania także i flory. W tym celu można by zwrócić uwagę turystów na rośliny tak licznie tam występujące.

8. BIBLIOGRAFIA

1. Bańkosz R. 2007. Kierunek Sanok, przewodnik. Podkarpacki Instytut Książki
   i Marketingu, Rzeszów: 9-12.

2. Chmiel J. 1993 a. Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część I. Sorus, Poznań: s. 56-62.

3. Chmiel J. 1993 b. Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część II. Sorus, Poznań.

4. Činčura F., Feráková V., Májovský J., Šomšák L., Záborský J. 1990. Pospolite rośliny środkowej Europy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

5. Czajkowski J. 1984. Muzea na wolnym powietrzu w Europie. Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów-Sanok: s. 220.

6. Czajkowski J. 2000. Park etnograficzny w Sanoku, przewodnik. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok: s. 4-14.

7. Grau J., Jung R., Mϋnker B. 1996. Zioła i owoce leśne. Świat Książki, Warszawa.

8. Hern H., Jargiełło J., Mosek B. 1969. Przewodnik do ćwiczeń z łąkarstwa. Wyższa Szkoła Rolnicza w Lublinie, Lublin.

9. http://aneksy.pwn.pl

10. http://ooh.pl/skansen/index.html

11. http://www.stepow.pl

12. Jasnowska J., Jasnowski M., Radomski J., Friedrich S., Kowalski J. 2008. Botanika. Wyd. BRASIKA, Szczecin.

13. Lach J. 1995. Środowisko geograficzne, [w:] Kiryk F. (red). Sanok – dzieje miasta. Wyd. Secesja, Kraków: 13-33.

14. Laskowska W. 1983. Rośliny borów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

15. Marciniak M. 1986. Zieleń w Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Acta Scansenologica, Sanok: 4: 203-206.

16. Mędrzycki Ł., Bliska J., Kryciński S., Lodzińska E., Wieczorek W i in. 2008. Polska niezwykła – województwo podkarpackie, przewodnik. Wydawnictwo Demart, Warszawa: s. 81.

17. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków.

18. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 2006. Park Etnograficzny. Nova Sandec, Nowy Sącz.

19. Münker B. 1998. Kwiaty polne i leśne. Świat Książki, Warszawa.

20. Nowak A. (red.) Polska niezwykła – województwo podkarpackie, przewodnik. 2008. Warszawa, 81 ss.

21. Otałęga Z. 1998. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 1: 84-85, 144, 216.

22. Otałęga Z. 1998. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 4: 356.

23. Otałęga Z. 1999. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 9: 235, 318-319.

24. Otałęga Z. 2000. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 10: 212.

25. Otałęga Z. 2000. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 12: 121.

26. Pawłowski B. 1972. Karpaty wschodnie, [w:] Szata roślinna Polski, pod red.
    W. Szafera, K. Zarzyckiego. PWN, Warszawa: s. 235-240.

27. Rutkowska B. 1984. Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

28. Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa.

29. Traczyk T. 1959. Rośliny lasu liściastego. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.

30. Tymrakiewicz W. 1974. Atlas chwastów. PWRiL, Wrocław.

31. Urząd Miasta Sanoka. 2005. Sanok – Park Dziedzictwa Kulturowego, mapy miasta, trasy szlaków turystycznych. Urząd Miasta Sanoka, Sanok.

9. ZAŁĄCZNIKI

Załącznik 1. Wykaz zebranych gatunków flory naczyniowej występujących na nizinnej, bezdrzewnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku wraz z ich przynależnością do rodzin botanicznych

Lp.	Species	Gatunek	Familia	Rodzina
1	Achillea millefolium L.	krwawnik pospolity	Asteraceae Dum.	astrowate
2	Alchemilla vulgaris L.	przywrotnik pospolity	Rosaceae Juss.	różowate
3	Anagallis arvensis L.	kurzyślad polny	Primulaceae Vent.	pierwiosnkowate
4	Anthemis arvensis L.	rumian polny	Asteraceae Dum.	astrowate
5	Apera spica-venti (L.) P. Beauv.	miotła zbożowa	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
6	Aphanes arvensis L.	skrytek polny	Rosaceae Juss.	różowate
7	Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.	rzodkiewnik pospolity	Brassicaceae Burnett	kapustowate
8	Bellis perennis L.	stokrotka pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
9	Bidens tripartita L.	uczep trójdzielny	Asteraceae Dum.	astrowate
10	Bromus inermis Leyss.	stokłosa bezostna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
11	Bromus secalinus L.	stokłosa żytnia	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
12	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	tasznik pospolity	Brassicaceae Burnett	kapustowate
13	Centaurea cyanus L.	chaber bławatek	Asteraceae Dum.	astrowate
14	Centaurea jacea L.	chaber łąkowy	Asteraceae Dum.	astrowate
15	Chaenorhinum minus (L.) Lange	lniczka mała	Scrophulariaceae Juss.	trędownikowate
16	Chenopodium album L.	komosa biała	Chenopodiaceae Vent.	komosowate
17	Conium maculatum L.	szczwół plamisty	Apiaceae Lindl.	selerowate
18	Conyza canadensis (L.) Cronquist	konyza kanadyjska	Asteraceae Dum.	astrowate
19	Daucus carota L.	marchew zwyczajna	Apiaceae Lindl.	selerowate
20	Echinochloa crus-galli (L.) P.B.	chwastnica jednostronna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
21	Epilobium montanum L.	wierzbownica górska	Onagraceae Juss.	wiesiołkowate
22	Equisetum arvense L.	skrzyp polny	Equisetaceae Michx. ex DC.	skrzypowate
23	Erigeron annuus (L.) Pers.	przymiotno białe	Asteraceae Dum.	astrowate
24	Euphrasia rostkoviana Hayne	świetlik łąkowy	Orobanchaceae Vent.	zarazowate
25	Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve	rdestówka powojowata	Polygonaceae Juss.	rdestowate
26	Galeopsis tetrahit L.	poziewnik szorstki	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
27	Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake	żółtlica owłosiona	Asteraceae Dum.	astrowate
28	Galinsoga parviflora Cav.	żółtlica drobnokwiatowa	Asteraceae Dum.	astrowate
29	Geranium pusillum L.	bodziszek drobny	Geraniaceae Juss.	bodziszkowate
30	Gnaphalium silvaticum L.	szarota leśna	Asteraceae Dum.	astrowate
31	Gnaphalium uliginosum L.	szarota błotna	Asteraceae Dum.	astrowate
32	Gypsophila muralis L.	łyszczec polny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
33	Hieracium bauhinii Schult.	jastrzębiec Bauhina	Asteraceae Dum.	astrowate
34	Hieracium sabaudum L.	jastrzębiec sabaudzki	Asteraceae Dum.	astrowate
35	Holcus lanatus L.	kłosówka wełnista	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
36	Juncus bufonius L.	sit dwudzielny	Juncaceae Juss.	sitowate
37	Juncus tenuis Willd.	sit chudy	Juncaceae Juss.	sitowate
38	Lamium album L.	jasnota biała	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
39	Lamium purpureum L.	jasnota purpurowa	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
40	Lapsana communis L.	łoczyga pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
41	Leontodon autumnalis L.	brodawnik jesienny	Asteraceae Dum.	astrowate
42	Leontodon hispidus L.	brodawnik zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
43	Leucanthemum vulgare Lam.	jastrun właściwy	Asteraceae Dum.	astrowate
44	Lolium perenne L.	życica trwała	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
45	Lychnis flos-cuculi L.	firletka poszarpana	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
46	Matricaria discoidea DC.	rumianek bezpromieniowy	Asteraceae Dum.	astrowate
47	Medicago lupulina L.	lucerna nerkowata	Fabaceae Lindl.	bobowate
48	Melandrium album Garcke	bniec biały	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
49	Mentha arvensis L.	mięta polna	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
50	Odontites serotina (Lam.) Rchb.	zagorzałek późny	Scrophulariaceae Juss.	trędownikowate
51	Oxalis stricta L.	szczawik żółty	Oxalidaceae R. Br. in Tuckey	szczawikowate
52	Papaver rhoeas L.	mak polny	Papaveraceae Juss.	makowate
53	Phleum pratense L.	tymotka łąkowa	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
54	Plantago maior L.	babka zwyczajna	Plantaginaceae Juss.	babkowate
55	Plantago media L.	babka średnia	Plantaginaceae Juss.	babkowate
56	Poa annua L.	wiechlina roczna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
57	Poa palustris L.	wiechlina błotna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
58	Polygonum aviculare L.	rdest ptasi	Polygonaceae Juss.	rdestowate
59	Polygonum persicaria L.	rdest plamisty	Polygonaceae Juss.	rdestowate
60	Potentilla anserina L.	pięciornik gęsi	Rosaceae Juss.	różowate
61	Ranunculus acris L.	jaskier ostry	Ranunculaceae Juss.	jaskrowate
62	Raphanus raphanistrum L.	rzodkiew świrzepa	Brassicaceae Burnett	kapustowate
63	Rumex acetosa L.	szczaw zwyczajny	Polygonaceae Juss.	rdestowate
64	Scleranthus annuus L.	czerwiec roczny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
65	Senecio vulgaris L.	starzec zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
66	Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult.	włośnica sina	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
67	Solidago virgaurea L.	nawłoć pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
68	Sonchus arvensis L.	mlecz polny	Asteraceae Dum.	astrowate
69	Sonchus asper (L.) Hill.	mlecz kolczasty	Asteraceae Dum.	astrowate
70	Sonchus oleraceus L.	mlecz zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
71	Spergula arvensis L.	sporek polny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
72	Stellaria media (L.) Vill.	gwiazdnica pospolita	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
73	Tanacetum vulgare L.	wrotycz pospolity	Asteraceae Dum.	astrowate
74	Thymus pulegioides L.	macierzanka zwyczajna	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
75	Trifolium dubium Sibth.	koniczyna drobnogłówkowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
76	Trifolium hybridum L.	koniczyna białoróżowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
77	Trifolium pratense L.	koniczyna łąkowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
78	Veronica arvensis L.	przetacznik polny	Plantaginaceae Juss.	babkowate
79	Veronica persica Poir.	przetacznik perski	Plantaginaceae Juss.	babkowate
80	Veronica serpyllifolia L.	przetacznik macierzankowy	Plantaginaceae Juss.	babkowate
81	Vicia angustifolia L.	wyka wąskolistna	Fabaceae Lindl.	bobowate
82	Vicia grandiflora Scop.	wyka brudnożółta	Fabaceae Lindl.	bobowate
83	Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray	wyka drobnokwiatowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
84	Vicia tetrasperma (L.) Schreb.	wyka czteronasienna	Fabaceae Lindl.	bobowate
85	Viola arvensis Murr.	fiołek polny	Violaceae Batsch.	fiołkowate

Załącznik 2. Wykaz zebranych gatunków flory naczyniowej występujących na nizinnej, bezdrzewnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku wraz z ich przynależnością do grup historyczno – geograficznych i grup synantropodynamicznych (Legenda: Sp – spontaneofity, Ap – apofity, Arch – archeofity, Ken – kenofity, „−” gatunek nie ujęty w konkretnym badaniu ze względu na brak danych)

Lp.	Nazwa systematyczna	Grupa historyczno-geograficzna	Grupa synantropo- dynamiczna
1	Achillea millefolium L.	Ap	TI
2	Alchemilla vulgaris L.	−	−
3	Anagallis arvensis L.	Arch	LI-1
4	Anthemis arvensis L.	Arch	LI-2
5	Apera spica-venti (L.) P. Beauv.	Arch	TI
6	Aphanes arvensis L.	Arch	N-2
7	Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.	Ap	SI-2
8	Bellis perennis L.	Sp	LI-2
9	Bidens tripartita L.	Ap	SI-2
10	Bromus inermis Leyss.	Ap	SI-2
11	Bromus secalinus L.	Arch	E1
12	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	Arch	TI
13	Centaurea cyanus L.	Arch	TI
14	Centaurea jacea L.	Ap	N-2
15	Chaenorhinum minus (L.) Lange	Ap	N-3
16	Chenopodium album L.	Ap	TI
17	Conium maculatum L.	Arch	N-2
18	Conyza canadensis (L.) Cronquist	Ken	TI
19	Daucus carota L.	Ap	SI-2
20	Echinochloa crus-galli (L.) P.B.	Arch	SI-2
21	Epilobium montanum L.	Sp	PE-2
22	Equisetum arvense L.	Ap	TI
23	Erigeron annuus (L.) Pers.	Ken	LI-2
24	Euphrasia rostkoviana Hayne	Sp	PE-2
25	Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve	−	−
26	Galeopsis tetrahit L.	Ap	SI-2
27	Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake	Ken	SI-2
28	Galinsoga parviflora Cav.	Ken	TI
29	Geranium pusillum L.	Arch	SI-2
30	Gnaphalium silvaticum L.	−	−
31	Gnaphalium uliginosum L.	−	−
32	Gypsophila muralis L.	Ap	N-2
33	Hieracium bauhinii Schult.	−	−
34	Hieracium sabaudum L.	Sp	PE-2
35	Holcus lanatus L.	Ap	LI-2
36	Juncus bufonius L.	Ap	SI-2
37	Juncus tenuis Willd.	Ken	LI-1
38	Lamium album L.	Arch	N-2
39	Lamium purpureum L.	Arch	SI-2
40	Lapsana communis L.	Ap	LI-2
41	Leontodon autumnalis L.	Ap	SI-2
42	Leontodon hispidus L.	Sp	N-1
43	Leucanthemum vulgare Lam.	Ap	N-2
44	Lolium perenne L.	Ap	TI
45	Lychnis flos-cuculi L.	Sp	N-3
46	Matricaria discoidea DC.	−	−
47	Medicago lupulina L.	Ap	SI-2
48	Melandrium album Garcke	−	−
49	Mentha arvensis L.	Ap	LI-1
50	Odontites serotina (Lam.) Rchb.	Sp	N-2
51	Oxalis stricta L.	−	−
52	Papaver rhoeas L.	Arch	SI-1
53	Phleum pratense L.	Ap	SI-2
54	Plantago maior L.	Ap	TI
55	Plantago media L.	Ap	LI-2
56	Poa annua L.	Ap	TI
57	Poa palustris L.	Sp	N-3
58	Polygonum aviculare L.	Ap	TI
59	Polygonum persicaria L.	Ap	SI-2
60	Potentilla anserina L.	Ap	SI-2
61	Ranunculus acris L.	Ap	SI-2
62	Raphanus raphanistrum L.	Arch	LI-1
63	Rumex acetosa L.	Ap	SI-2
64	Scleranthus annuus L.	Arch	LI-2
65	Senecio vulgaris L.	Arch	N-3
66	Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult.	Arch	E2
67	Solidago virgaurea L.	Sp	N-3
68	Sonchus arvensis L.	Ap	SI-1
69	Sonchus asper (L.) Hill.	Arch	N-2
70	Sonchus oleraceus L.	Arch	N-3
71	Spergula arvensis L.	Arch	LI-2
72	Stellaria media (L.) Vill.	Ap	TI
73	Tanacetum vulgare L.	Ap	SI-2
74	Thymus pulegioides L.	Sp	PE-1
75	Trifolium dubium Sibth.	Ap	N-2
76	Trifolium hybridum L.	Sp	N-3
77	Trifolium pratense L.	Ap	SI-2
78	Veronica arvensis L.	Ap	SI-2
79	Veronica persica Poir.	Ken	TI
80	Veronica serpyllifolia L.	Ap	N-2
81	Vicia angustifolia L.	−	−
82	Vicia grandiflora Scop.	Ken	LI-2
83	Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray	Arch	SI-2
84	Vicia tetrasperma (L.) Schreb.	Arch	SI-2
85	Viola arvensis Murr.	Arch	TI

10. STRESZCZENIE PRACY

Imię i nazwisko autora pracy	Mateusz Prajsnar
Imię i nazwisko promotora pracy	Dr inż. Barbara Banach
Wydział + kierunek studiów	Rolnictwo, Agroekologia
Instytut	Instytut Rolnictwa Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Grodka w Sanoku
Nadawany tytuł	Inżynier
Tytuł pracy	Synantropizacja flory naczyniowej nizinnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Słowa kluczowe	Skansen, synantropizm, gatunki rodzime, antropopresja
Streszczenie pracy	Praca traktuje o rodzimej i obcej florze skansenu, ze względu na jej wartość przyrodniczą jak i turystyczną. Nadrzędnymi celami było zwaloryzowanie flory naczyniowej występującej na nizinnej części Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, wykonanie podstawowej analizy botanicznej składu gatunkowego, jak również na dokonaniu opisu stopnia synantropizacji. Analiza botaniczna wykazała występowanie 22 rodzin. W wynikach badań stwierdzono, że największą liczbę zebranych gatunków miała rodzina Astraceae z odsetkiem 29%, co potwierdziło fakt, że taksony należące do tej rodziny są najliczniej występujące nie tylko na obszarze skansenu, ale i większości rejonów geograficznych Polski. Wskaźnik synantropizacji dla tego obszaru wyniósł 87%, oznacza to, że proces antropopresji jest daleko posunięty i że rośliny rodzime, aby nie dać się wyprzeć przez gatunki obce muszą dostosować się do zmieniających warunków środowiska. Jednak mimo ingerencji człowieka odsetek gatunków flory rdzennej wyniósł 61% co jest pozytywne. Gatunki apofityczne które dostosowują się do siedlisk przekształconych dominowały w zestawieniu z odsetkiem 46%. Badania wykazały również, że dużą liczbę taksonów charakteryzuje wysoka ekspansywność i inwazyjność, co pozwala im na dostosowanie do coraz to nowych siedlisk.

Oświadczenie studenta

Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że przedkładana praca dyplomowa pt. .....................................................................................................................

............................................................................................................................................. została opracowana przeze mnie samodzielnie.

Oświadczam, że przedkładana praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U.
z 2000r., Nr 80, poz. 904), a także nie narusza dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym.

Oświadczam, że niniejsza wersja pracy jest identyczna ze złożoną wersją elektroniczną.

………………….. …………………………………………..

data czytelny podpis studenta

Oświadczenie promotora

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem
i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Oświadczam także, że niniejsza praca została sprawdzona przez system antyplagiatowy Plagiat.pl.

………………….. …………………………………………..

data czytelny podpis promotora