Fizjologiczne i psychologiczne podstawy procesu czytania
Czytanie
Procesy dynamiczne
Pisanie
W toku ich przebiegu występują zjawiska natury:
*fizycznej
*fizjologicznej Fazy procesu czytania
*psychologicznej
Analizatory:
*wzrokowy
*słuchowy
Każdy z tych analizatorów składa się z:
*receptorycznej
*przewodzącej
*centralnej, którą stanowią ośrodki wzroku i słuchu w korze mózgowej
W części centralnej mózgu następuje właściwe spostrzeżenie i uświadomienie formy, treści czytanego tekstu
Czytanie polega na pojmowaniu myśli za pomocą umownych znaków graficznych – symboli wzrokowych, które tworzą tekst.
Czytanie czyli uruchomienie analizatorów wzrokowych i słuchowych.
Aby czytać należy posiadać sprawność:
*wizualną – spostrzeżenia
*fonetyczną – prawidłowe odtwarzanie
*semantyczną – rozumienie tego, co się mówi (komunikaty wizualno – graficzne)
Aby móc odczytać tekst trzeba:
*znać symbole i ich funkcje
*umieć odbierać symbole w postaci określonych całości
*umieć dokonywać właściwej interpretacji sensu przeczytanego tekstu
*umieć zastosować zrozumiałą treść tekstu do aktywnych potrzeb
Elementy procesu czytania według J. Zborowskiego
*wzrokowy, który stanowi spostrzeżenia obrazów graficznych
*słuchowo – dźwiękowy, który stanowi wymawianiowy odpowiednik spostrzeganych znaków graficznych
*znaczeniowo – logiczny, kojarzący obraz wzrokowo – wymawianiowy z jego znaczeniem, czyli treścią pozajęzykową.
Nauka czytania obejmuje trzy sfery dziecka:
1. Sfera procesów psychomotorycznych
*poziom analizatorów wzrokowych, słuchowych, kinestetycznych – ich dojrzałość
*prawidłowo rozwinięta percepcja wzrokowo słuchowa
*ustalona lateralizacja
*zdolność do koncentracji uwagi dowolnej
*sprawność aparatu artykulacyjnego
*sprawność manualna
2. Sfera procesów poznawczych (słownikowo – językowa)
*odpowiednio rozwinięte procesy logicznego myślenia przyczynowo- skutkowego
3. Sfera procesów emocjonalno – motywacyjnych
*wykazywanie zainteresowania czytaniem
*posiadanie potrzeby poznawczej
*właściwa motywacja
*posiadanie umiejętności pokonywania trudności
*kierunek czytania (od lewej do prawej).
Predyspozycje sprzyjają właściwej nauce czytania, gdy wszystkie będą na odpowiednim poziomie gotowości.
Analiza psychologiczna wykazuje w poprawnym czytaniu trzy składniki:
*odpoznawanie graficznego obrazu słów i zdań
*zrozumienie znaczenia tych słów i zdań
*słowne wypowiedzenie przeczytanych słów i zdań
Mózg proces czytania
Psychiczna faza procesu czytania:
*widzenie
*słyszenie
Widzenie dokonuje się w:
Ośrodku widzenia potylicznej części kory mózgowej
Polega na uświadomieniu sobie przez osobę czytającą istoty informacji odebranej za pomocą wzorku
Na fizyczny akt czytania tj. pracę oka składają się:
a) ruchy postępowe oka, przedzielone przerwami spoczynkowymi
b) ruchy oka wsteczne
c) ruchy oka zwrotne
d) tempo i rytmiczność poruszeń oka.
Ośrodek słuch – słyszenie
Trzy rodzaje słuchu:
*słuch fizjologiczny – pozwalający na odbieranie wrażeń słuchowych
*słuch fonematyczny – dzięki któremu rozróżniamy dźwięki artykulacyjne w mowie ludzkiej
*słuch muzyczny, czyli zdolność rozpoznawania jakości dźwięków, ich wysokości, zgodności i
niezgodności.
Proces czytania:
słuch fizjologiczny - podstawowa rola umożliwiający słyszenie
słuch fonematyczny - od którego zależy stopień prawidłowości słyszenia mowy, poznawanie dźwięków których
brzmienie odpowiada nowym literom
słuch muzyczny - ćwiczenie umiejętności estetycznego czytania o cechach artystycznych
W toku czytania uczeń odbiera zespoły wrażeń.
Na wrażenia składają się cztery rodzaje wyobrażeń:
*słuchowe,
*wymawianiowe,
*wzrokowe
*pisaniowe
Cechy czytania:
-poprawne
-płynne
-wyraziste
-biegłe
Czytanie poprawne:
*oparte na prawidłowej percepcji i starannym wymawianiu głosek,
*wyrazistość, brak seplenienia, przekręcania wyrazów, opuszczania i dodawania słów,
*obejmuje ćwiczenia wdrażające do wymawiania głosek,
*obejmuje ćwiczenia artykulacyjne
*należy urozmaicać poprzez: zagadki, rebusy, układanki, quizy, zabawy,
*wymaga organizowania ćwiczeń korekcyjnych, jeśli zajdzie ku temu potrzeba
Czytanie płynne:
*pełnymi wyrazami, częściami zdania lub zdaniem bez zatrzymania się przed trudniejszymi wyrazami.
*obejmuje składanie głosek lub sylab, wymawianie wyrazów głośno,
*odpoznawanie wyrazów przed analizą i syntezą,
*poszerzanie pola czytania;
Czytanie wyraziste, ekspresyjne:
*odpowiednia intonacja i barwa głosu,
*właściwe tempo z pauzami
*systematyczne ćwiczenia
*prawidłowy rozwój mowy, wymowy – artykulacji
*stosowanie pauz gramatycznych, logicznych, psychologicznych
Pauza gramatyczna – umiejętne przestrzeganie znaków przestankowych
pauza logiczna – krótka przerwa w czytaniu, zaakcentowanie w zdaniu pewnych wyrazów lub ich grup dla
uwypuklenia treści zdania i szczególniejszego nim zainteresowania.
pauza psychologiczna – oddzielenie jednej partii materiału od drugiej ze względu na nastrój.
*łączy się z czytaniem objaśniającym.
Początkowo:
- wyjaśniamy niezrozumiałe wyrazy,
-omawiamy treść czytanki,
-wyciągnięcie wniosków natury poznawczej i wychowawczej
Później:
-przechodzimy do ćwiczeń w czytaniu wyrazistym
-uczymy przestrzegania pauz, wyjaśniając ich znaczenie
-modelujemy głos w zależności od rodzaju treści, zawartej w czytance
-przyspieszamy lub zwalniamy tempo
Czytanie biegłe:
*szybkie,
*poprawne rozpoznawanie wyrazów i zdań z równoczesnym ich rozumieniem,
*wiąże się z uwzględnianiem znaków przestankowych oraz akcentowaniem wyrazów ważnych dla zrozumienie sensu,
*ułatwia zrozumienie tekstu i skraca czas czytania,
*wymaga ćwiczeń czytania głośnego – chóralnego,
*biegłość zdobywa się stopniowo, zależy od opanowania umiejętności czytania płynnego, od rozumienia tego co się czyta oraz od własnego rytmu charakterystycznego dla danego dziecka,
*określa się liczbą przeczytanych wyrazów na minutę.
Rodzaje i formy czytania
Formy czytania
Czytanie nauczyciela czytanie ucznia
półgłosem głośne szeptem ciche
jednostkowe zbiorowe
chóralne z podziałem na role
Czytanie nauczyciela:
*pierwszy rodzaj czytania z którym dziecko styka się w szkole; początkowa faza czytania,
*nauczyciel czyta w celu rozwijania zainteresowań czytelniczych,
*uczniowie słuchają mając zamknięte podręczniki
*ma różny cel
*obejmuje czytanie przed poznaniem treści czytanki przez uczniów, po próbach czytania tekstu oraz wówczas, gdy tekst został już przeczytany i opracowany,
*umożliwia uczniom przeżycia, streszczające całość pracy nad tekstem.
Czytanie głośne jednostkowe – indywidualne:
*najczęściej stosowane,
*uczeń czyta cały tekst lub jego cząstkę
*czytankę dzieli się na logiczne części, jeśli jest długa i każdą cząstkę czyta inny uczeń,
*czytanie cząstkami ułatwia słuchającym zrozumienie czytanego tekst, przyzwyczaja do systematycznej
pracy z tekstem
*pierwsze czytanie tekstu ma odbywać się w całości (uczniowie mogą czytać po cichu)
*gdy tekst czyta głośno jedna osoba, pozostali uczniowie słuchają przy zamkniętych książkach,
*jednoczesne słuchanie i czytanie rozprasza uwagę, obniża dokładność zrozumienia i zapamiętania treści,
Czytanie głośne zbiorowe, chóralne:
*wspólne, głośne czytanie tekstu przez grupę uczniów lub całą klasę,
*stosowane przy czytaniu z podziałem na role,
*nie powinno być monotonne,
*ma mieć cechy dobrego czytania,
*przeznacza się do niego teksty krótkie i jego fragmenty,
*nie nadają się do niego fragmenty o dużym ładunku emocjonalnym, wymagające modulowania głosu
*ma przeplatać się z czytaniem jednostkowym,
*przyjmuje różną postać np. w wykonaniu kilkorga uczniów, samych dziewcząt, samych chłopców;
Czytanie ciche:
*sprzyja samodzielnemu czytaniu,
*skupia uwagę na zrozumienie i zapamiętaniu treści,
*stosowane jest przy zapoznaniu uczniów z treścią tekstu lub przy opracowaniu treści,
*powtarzamy tekst w całości lub fragmentami,
*unikamy monotonnych powtórzeń,
*podajemy pytania i polecenia aktywizujące uczniów, dające okazję powrotu do tekstu i postaci,
odczytywania potrzebnych do odpowiedzi fragmentów,
*fragmenty odnoszą się do: postaci ( wyglądu, postępowania, wypowiedzi) miejsca i czasu akcji, opisu
obiektu, można odszukać: najważniejszy, najciekawszy, najweselszy;
Czytanie z podziałem na role:
*urozmaica zajęcia,
*wymaga skupienia uwagi,
*ma duże walory kształcące,
*wymaga ustalenia liczby osób potrzebnych do odczytania partii tekstu i doboru ról,
*role dobieramy dostosowując je do możliwości ekspresyjnych uczniów,
*zapewnia wzięcie udziału całej klasy w czytaniu;
Czytanie szeptem:
*stanowi formę pośrednią między czytaniem cichym, a głośnym,
*wskazane na pierwszym etapie nabywania umiejętności czytania,
*umożliwia osiągnięcie techniki czytania i rozumienie tekstu,
*wymaga odpowiedniego tempa,
*w toku dalszej nauki uczniowie coraz częściej czytają bezgłośnie, bez udziału narządów mowy,
*jest wielokrotnie szybsze ze względu na sprawność analizatora wzrokowego, obejmującego swoim
zasięgiem większe zespoły liter
Ciche czytanie ze zrozumieniem:
*wyposażamy uczniów w te umiejętności od klasy I,
* na rozumienie tekstu składają się procesy:
- spostrzeganie graficznych znaków słów,
- ujmowanie znaczenia słów, wiązania z wyobrażeniami wzrokowymi i słuchowo – dźwiękowymi
wyobrażeń treści pozajęzykowej,
- zapamiętanie sensu przeczytanych wyrazów wtedy, gdy czyta się już następne wyrazy,
- przewidywane domysły dalszego czytanego tekstu od strony językowej lub semantycznej,
- kojarzenie ogniw znaczeniowych w pewne całości myślowe,
- kontrola, czyli weryfikacja przewidywań na podstawie nawrotu do apercepcji przeczytanego tekstu,
szukania logicznych powiązań różnych elementów sensu.
Ćwiczenia w cichym czytaniu ze zrozumieniem wymagają:
*wyjaśnienia niezrozumiałych wyrazów i wyrażeń
*zapisywania nowo poznanych wyrazów
*sporządzenia schematu graficznego struktury czytanki,
*kontrolowania stopnia rozumienia treści przez stosowanie pytań problemowych, czy odtwarzanie treści, zgodnie z planem.
Fizjologiczne i psychologiczne uwarunkowania procesu pisania
według Tadeusza Wróbla
Pisanie - zwykłe wykonywanie określonych ruchów, dzięki którym kreśli się litery połączone z wyobrażeniami słuchowo- wzrokowymi, głoska, litera, wyraz.
Pisanie to poddanie się pewnej dyscyplinie motorycznej polegającej na kreśleniu serii znaczków konwencjonalnych
Trzy podstawowe elementy pisania:
1. Psychologiczne- dotyczą analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej. Dziecko ma mieć słuchowe wyobrażenie odpowiednika litery (głoski), aby obejmowało literę i wyraz jako całość i wyobrażało sobie drogę kreślenia danej litery. Proces ten przebiega w toku koordynacji prostych elementów występujących w toku nauki czytania i pisania bądź równocześnie bądź następczo.
2. Fizjologiczne- pisanie polega na skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i aparacie ruchowym ręki, gdzie podstawową rolę odgrywa wzrokowa kontrola ruchu oraz wrażenia kinestetyczne.
3. Motoryczne- tworzy zespół skoordynowanych ruchów ręki- ramienia, przedramienia, nadgarstka i palców. Dochodzą tu też techniczne warunki pisania: układ rąk przy pisaniu, odpowiednia postawa siedząca, odległość oczu od papieru, sposób trzymania narzędzia pisarskiego.
Etapy umiejętności procesu pisania
Pismo elementarne- jest ono typowe dla ucznia klasy I, uwaga dziecka skoncentrowana jest na elementach pisma, łączeniu liter z kolejnymi w obrębie wyrazu.
Pismo swobodne- typowe dla ucznia klasy II.
Pismo płynne- występuje u uczniów klas III, uczeń słuchając może płynnie zapisywać usłyszane wyrazy, zdania.
Mechanizm rozwoju pisma polega na kształtowaniu się umiejętności wzrokowego rozróżniania liter i wyrazów. Na początku dziecko musi prawidłowo spostrzec kształty liter i dostrzec między nimi różnice, dzięki którym litery mają odrębne znaczenie. Po rozpoznaniu liter, gdy dziecko ma je zapisać, musi za pomocą ruchów ręki przenieść na zeszyt wzrokowe wyobrażenie litery.
Celem nauki w pierwszym roku jest:
zaznajomienie dzieci z kształtem i sposobem pisania małych i wielkich liter
utrwalanie i doskonalenie pisania liter w wyrazach, zwracając szczególną uwagę na prawidłowe odtwarzanie kształtów liter, należyte ich łączenie
powiązanie dźwięku słowa z jego obrazem graficznym
W początkowej fazie zdobywania nawyków pisania dziecko: wymawia głośno dźwięki, które następnie zapisuje. Pomaga sobie w ten sposób, gdyż nie tylko widzi literę uświadamia sobie głośno jej dźwięk (np. „t” zamiast „d”, „p” zamiast „b”) oznacza to wadę wymowy dziecka, która ma poważny wpływ na poprawność zapisu.
W fazie zdobywania umiejętności pisania dziecko:
odwzorowuje litery, musi więc prawidłowo spostrzegać ich kształty. Do tego musi mieć sprawnie funkcjonujący narząd wzroku- oko, wszelkie wady wzroku utrudniają naukę
Sprawnej ręki wymagają mechanizmy ruchu występujące przy nauce pisania
Mechanizm ruchu występujący przy nauce pisania wyróżnia:
Ruch podbiegający, w wyniku, którego powstają proste pętle. Ruch ten kształtuje profil litery i przebiega w płaszczyźnie pionowej. Ruch ten pozwala na płynne pisanie bez odrywania ręki. Wykonują go 3 palce: wielki, wskazujący i serdeczny, z których wskazujący wykonuje część napędową ruchu, a pozostałe części zginającą, dzięki której jest on ruchem naciskowym .
Ruch postępujący (posuwisty), dzięki niemu piszemy litery obok siebie w wyrazie, a więc w płaszczyźnie poziomej. Ruch ten wykonuje się dzięki mięśniom przedramienia i ramienia. Daje on rozluźnienie motoryki rąk, gdyż przemieszczanie przedramienia sprawia, że ruch nadgarstka jest ograniczony, a zatem ręka mniej się męczy.
Połączenie tych dwóch ruchów stwarza dopiero warunki do płynnego pisania.
W szybkim i dokładnym opanowaniu kształtów liter i sposobów ich łączenia powinno towarzyszyć słowo nauczyciela. Należy w szczegółach pokazać i określić miejsce rozpoczynania litery a także nazwać poszczególne elementy jej budowy. Ważne jest również, aby w toku analizy kształtów liter, pokazać dzieciom sposób napisania danej litery jednym pełnym ruchem.
Naukę prawidłowego kreślenia liter najlepiej zacząć od kreślenia kółek. Najlepiej narysować dziecku kropki, od których będzie zaczynało. Pamiętajmy- kierunek przeciwny do wskazówek zegara. Można też ćwiczyć „ślimaczki”- utrwalamy wtedy kierunek kreślenia kółek w lewo. Później ćwiczymy pisanie liter zwracając uwagę, aby pisać jednym ruchem, bez odrywania ręki.
Należy zwracać uwagę, by inne litery dziecko pisało jednym ruchem ręki.
Dotyczy to szczególnie liter: h, k, m, n, p, r. Dziecko często pisze te litery odrywając rękę. Jeśli już umie pisać pojedyncze litery można zacząć ćwiczyć łączenie liter. Można wpierw zrobić szlaczki litero podobne. Będą one ułatwieniem do późniejszego pisania.
W drugim roku nauki występuje już pisanie pod dyktando, ze słuchu.
Prowadzi się ćwiczenia w kształtnym pisaniu małych i wielkich liter w grupach wg. pokrewieństwa konstrukcyjnego, wyrabia się umiejętność prawidłowego łączenia liter w wyrazach oraz ćwiczy płynność i czytelność pisma.
Na tym stopniu rozwoju pisma dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane, bez przyglądania się na jego postać napisaną na tablicy czy w książce. Pozwala na to dostatecznie utrwalony związek między brzmieniem słowa a jego odpowiednikiem graficznym. Kształtuje się pismo płynne, czytelne i estetyczne.
W II klasie dzieci powinny zdobyć nawyk prawidłowego przepisywania, aby spoglądali do tekstu jak najrzadziej i przepisywali od razu całe wyrazy lub krótkie zdania.
Na tym etapie, dziecko musi mieć nie tylko wyobrażenie wzrokowe litery, ale też musi prawidłowo usłyszeć dźwięki wchodzące w skład tego słowa.
Natomiast w III klasie:
utrwalamy wszystkie wiadomości poznane w klasie I i II,
przyspieszamy tempo pisania,
dążymy do osiągnięcia czytelnego i estetycznego pisma z uwzględnieniem właściwego rozmieszczenia na stronie,
pisania liter ruchem całościowym, łączenia ich prawidłowo (łączenie naturalne, stykowe, przez kreskę),
większą swobodę w pisaniu i przepisywaniu.
W tym okresie dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać swoje myśli i dokonuje analizy i syntezy wzrokowo- słuchowej wyrazów.
Podczas pisania często popełniamy błędy:
- graficzne
- ortograficzne
Błędem graficznym jest odchylenie pisma od normy, czyli błędy w kształcie, w proporcjach liter, w obrębie wyrazu oraz niewłaściwe położenie liter w wyrazie
Dla dobrego pisma przyjmuje się trzy kryteria:
Czytelność
Pisemność
Estetyka
Czytelność zależy od sposobu napisania liter i ich połączenia.
Aby pismo było czytelne należy unikać błędów graficznych. Wyróżniamy następujące rodzaje błędów graficznych:
- Błąd konstrukcyjny- to naruszenie kształtu, niedokładność w odtworzeniu formy danej litery, zła proporcja w jej budowie oraz spoistości elementów, z których się ona składa. Wśród błędów konstrukcyjnych wyróżniamy: niedopełnienie kształtu litery, nieproporcjonalny układ litery oraz zniekształcenie linii
- Błąd łączenia liter w wyrazach- to naruszenie zasad odpowiedniego sposobu łączenia liter w wyrazach. Wyróżniamy tu: brak łączenia liter oraz łączenie niewłaściwe.
- Błąd proporcjonalności- to niewłaściwe zagęszczenie liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu, brak odstępów między wyrazami, zachwianie proporcji liter w wyrazach oraz nierównomierna wysokość liter.
- Błąd niejednolitego pochylenia pisma- zmiana kierunku pochylenia liter w wyrazie oraz zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście.
Najgroźniejsze błędy to błędy konstrukcyjne i proporcjonalne, prowadzą one do osłabienia czytelności i estetyki pisma.
Reasumując, nauka pisania w klasach początkowych:
-nie należy do łatwych,
-wymaga od dziecka sprawności motoryki ręki,
-dokładnej analizy i syntezy wzrokowo- słuchowej oraz
-koncentracji na wykonywanej czynności.
Dla dziecka proces ten jest długi i monotonny, dlatego naukę pisania należy wzbogacać poprzez ciekawe formy ćwiczeń, które zachęcą dziecko do pisania.
W III klasie utrwalamy wszystkie wiadomości poznane w klasie I i II, przyspieszamy tempo pisania, dążymy do osiągnięcia czytelnego i estetycznego pisma z uwzględnieniem właściwego rozmieszczenia na stronie, pisania liter ruchem całościowym, łączenia ich prawidłowo (łączenie naturalne, stykowe, przez kreskę), większą swobodę w pisaniu
Nauka czytania w klasie I
Metody nauki czytania
1.Syntetyczne metody nauki czytania
metoda alfabetyczna
metoda dźwiękowa
metoda sylabowa
2.Analityczne metody nauczania
metoda globalno – zdaniowa
metoda globalno – wyrazowa
3.Analityczno – syntetyczne metody nauki czytania.
1.Syntetyczne metody nauki czytania - najstarsza grupa metod
zapoznawanie uczniów ze strukturą umiejętności czytania, która rozpoczyna się od części składowych wyrazów tj. dźwięków, sylab czy liter
Wychodzi się od liter i dźwięków, potem buduje się z nich sylaby, wyrazy i na końcu zdania.
a) alfabetyczna – sylabizowanie liter w porządku alfabetycznym
b) dźwiękowa – dziecko poznaje głoski (samogłoski, spółgłoski i ich odpowiedniki literowe), z których układa sylaby, a z sylab tworzy się wyrazy
c) sylabowa – uczeń poznaje sylaby, z których buduje wyrazy
Metoda alfabetyczna zrodziła się w Grecji. Nauka czytania przy pomocy tej metody była bardzo uciążliwa również w zastosowaniu do języka polskiego.
Wyraz człowiek składano z nazw liter:
Ce + zet + eł + o + wu + i – e – ka.
Toteż jedynym bodźcem do nauki czytania był kij, a bito często i mocno
Pierwszą stronę elementarzy jeszcze w XIX wieku zajmowały modlitwy, których zwrotki rozpoczynały się od :
„Roszczką Duch Święty dziateczki bić radzi…” uczniowie wygłaszali codziennie przed rozpoczęciem nauki.
Metodę sylabową w Polsce zalecali Bronisław Trentowski i Ewaryst Estkowski.
Estkowski opisał tą metodę w pracy pt „Metodyka czytania i pisania”.
Estkowski rezygnuje z głosek i od razu przechodzi do ich składni.
Dostrzega rolę pisania w nauce czytania i dlatego naukę czytania łączy z nauką pisania.
Dziecko poznaje w tej metodzie mały i wielki alfabet czyli nazwy liter, a następnie w toku sylabizowania stopniowo nabywa umiejętność czytania.
Metoda nie sprawdziła się, czytanie było dla dzieci trudne, polegało na technice składania z poszczególnych elementów odpowiednich wyrazów.
Elementarna nauka czytania trwała dość długo.
2.Analityczne metody nauki czytania.
Proces nauki czytania rozpoczyna się od wyrazów.
W procesie zdobywania umiejętności czytania wyróżniamy dwa procesy :
proces analizy – wyodrębnienie z całości części czyli z wyrazów liter
proces syntezy – tworzenie nowych całości z części czyli nowych wyrazów z liter
3.Analityczno – syntetyczne metody nauki czytania
Punktem wyjścia jest wyraz lub zdanie, analiza, a później synteza
Odmiany analityczno – syntetycznych metod nauki czytania:
wyrazowa – wyraz punktem wyjścia, potem sylaby i litery
zdaniowa – zdanie punktem wyjścia
Uczeń :
najpierw wyodrębnia z wyrazów słuchowo głoski – samogłoski i spółgłoski, potem
wzrokowo głoski zapisane symbolami literowymi
Dziecko poznaje głoski w wyrazach. Z głosek tworzy nowe zestawienia – wyrazy.
Podział metod analityczno – syntetycznych zależy od tego, co jest przedmiotem analizy :
jeśli wyraz – to mówimy o metodach analityczno – syntetycznych o charakterze wyrazowym
Czytanie może być wprowadzone metodą dźwiękowo – barwną – wyrazową (Francja – Catingo)
Metody analityczno – syntetyczne zapewniają:
poznawanie znaków języka pisanego z równoczesnym zrozumieniem czytanego tekstu
W umiejętności początkowego czytania stosuje się metodę analityczno – syntetyczną – wyrazową.
Etapy nauki czytania
I etap – od samogłosek do sylaby
poznanie głosek ustnych, powrót do niemowlęcych artykulacji, odczytywanie samogłosek, angażuje prawą półkulę mózgu, która w sposób symultaniczny (kompleksowy) ujmuje obraz graficzny litery, dzięki wykorzystaniu wizualizacji w umyśle dziecka integrują się: obraz, ruch, dźwięk związany z artykulacją danej samogłoski, np. uniesienie rąk ku górze (naśladowanie litery y, wydanie dźwięku)
Na czym to polega ?
1.Powtarzanie
Nauczyciel odczytuje głoski, dziecko je powtarza zwracamy uwagę na układ ust podczas wymawiania poszczególnych samogłosek
Posługujemy się ruchową wizualizacją y – uniesione ręce i – palec na nosku, obrazujący kropkę nad i.
2.Rozumienie (różnicowanie)
Nauczyciel wskazuje samogłoskę, a dziecko ją odczytuje.
3.Nazywanie (czytanie)
Realizujemy tutaj zamianę rolami: raz dziecko uczy dorosłego, a raz dorosły dziecko np. uczeń odczytuje samogłoski lub nazywa przedstawione na ilustracjach sytuacje, nauczyciel wskazuje odpowiednią literę.
Dziecko chętnie powtarza głoski, aby także uczyć dorosłego, przy okazji w sposób zabawowy utrwala swoją wiedzę.
Etap II – od sylaby do wyrazów
poszerzamy zakres sylab, wykorzystując nowe spółgłoski: s, z, k, g, j, n.
korzystamy z zestawów samogłoska + sylaba np. ana, ene itp.
posługujemy się znanymi już dziecku wyrazami oraz wprowadzamy nowe – zbudowane z nowo poznanych sylab np.: paba, mala, fawa
Jeśli uczeń opanował materiał z I i II etapu można wprowadzić zdania i proste teksty, zbudowane z poznanych dotychczas sylab.
Wszystkie ćwiczenia wykonujemy według schematu:
powtarzanie – rozumienie – nazywanie
Etap III – czytanie sylab
pracujemy na sylabach z poznanymi dotychczas spółgłoskami, czyli: p, m, b, l, t, d, f, w, s, z, k, g, j, n
nowością będą sylaby: lol, nyk, muk itp.
trening – nauka czytania na pseudowyrazach np.asos, kitume, not, które uniemożliwiają dziecku zgadywanie
czytanie zdań i tekstów dłuższych stosujemy dalej system:
powtarzanie – rozumienie – nazywanie
Etap IV – czytanie nowych sylab
zapoznanie z dwuznakami oraz spółgłoską ł.
zwiększanie ilości wyrazów czytanych globalnie oraz tekstów.
Etap V – samodzielne czytanie tekstów
samodzielne czytanie tekstów ale nadal pracujemy na materiale sylabowym
ćwiczymy czytanie sylab, wprowadzamy spółgłoski miękkie oraz samogłoski nosowe
techniki początkowego czytania przez dzieci poszczególnych wyrazów:
- czytanie po literze (głoskowanie)
- czytanie sylabami
- czytanie wyrazami
- czytanie sposobem mieszanym (część wyrazu dziecko odczytuje sposobem „po literze”, część sylabami itp.)
Wprowadzenie nowej litery według Mariana Falskiego.
1.Pogadanka na temat obrazka w celu ustalenia jego podpisu.
2.Pokazanie podpisu obrazka i rozpoznanie jego treści.
3.Analiza wzrokowa rozpoznanego podpisu w celu wyodrębnienia wyrazu podstawowego.
4.Rozpoznanie wyrazu w różnych sytuacjach.
5.Analiza wzrokowa wyrazu i poznanie nowej litery.
6.Analiza słuchowa wyrazu i poznanie głoski odpowiadającej nowo poznanej literze.
7.Synteza wyodrębnionych liter i głosek.
8.Utrwalenie poznanej litery przy wykorzystaniu alfabetu obrazkowego oraz wyrazów zgłaszanych przez uczniów.
9.Analiza kształtu poznanej litery.
10.Próby pisania litery.
11.Zastosowanie nowo poznanej litery przy pisaniu wyrazów i zdań.
Wprowadzenie nowej litery według Ewy i Feliksa Przyłubskich
1.Stworzenie sytuacji, w której trzeba kilkakrotnie użyć wyrazu podstawowego.
2.Analiza słuchowa wyrazu i budowa jego modelu z czerwonych i niebieskich fiszek
czerwone – samogłoski
niebieskie – spółgłoski
3.Zamiana fiszek na litery już znane dziecku.
4.Pokaz nowej małej litery.
5.Rozpoznawanie nowej litery spośród innych.
6.Zgłaszanie przez uczniów wyrazów, w których słyszy się głoskę odpowiadającą nowo poznanej literze.
7.Czytanie sylab powstałych z połączenia nowo poznanej litery
z samogłoską np.ma, mo, me, mi, mu, my, am, om, em, im, um, ym.
8.Czytanie wyrazów o znanych już literach i z nowo poznaną literą.
9.Ćwiczenia w czytaniu dla wprawy przy wykorzystaniu wycinanek i alfabetu ruchomego.
Wprowadzenie litery pisanej.
1.Pokaz nowej litery pisanej małej i wielkiej.
2.Analiza kształtu, omówienie konstrukcji litery.
3.Pokazanie sposobu pisania litery.
4.Wodzenie palcem lub ołówkiem po liniach tworzących literę.
5.Przerysowanie litery element po elemencie.
6.Pisanie litery jednym ciągiem lub dwoma (automatyzacja pisania).
7.Przyspieszenie tempa pisania.
8.Łączenie litery z innymi literami.
9.Pisanie sylab i wyrazów z nową literą.
Nauka pisania w klasach I - III
Na pisanie składają się 3 elementy:
fizjologiczny
motoryczny
psychologiczny
fizjologiczny polega na skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i w aparacie ruchowym ręki
stronę motoryczną tworzy zespół skoordynowanych ruchów - ręki - ramienia, przedramienia, nadgarstka, palców oraz techniczne warunki pisania
postawa przy pisaniu
układ rąk piszącej i towarzyszącej przy pisaniu
odległość oczu od papieru - 30cm
sposób trzymania narzędzia pisarskiego - ołówek, pióro, długopis
psychologiczny dotyczy analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej.
Chodzi o to aby dziecko posiadało słuchowe wyobrażenie odpowiednika litery - głoski, aby ujmowało literę
i wyraz jako całość i aby wyobrażało sobie drogę kreślenia danej litery
Pisanie - wykonywanie określonych ruchów, dzięki którym kreśli się litery połączone w wyrazy.
Zapamiętane kształty liter są ściśle powiązane z wyobrażeniami słuchowo - wzrokowymi: głoska, litera, wyraz.
Motoryczne czynności ważne:
Nauka pisania oparta na procesach związanych z nauką czytania.
Sprawny ruch pisarski - ruch ciągły
Ciągły ruch pisarski dwa układy
ruch szeregowy - ruch po ruchu w pewnym ciągu, np. pisanie litery m, n laskami zaginanymi u góry
ruch podbiegający - proste i pętle np. w literach b, d, l, p wybiegające ponad lub pod pole środkowe, w którym pisze się litery jak: a, c, e, m, w
Elementy pisma dziecięcego:
linie proste i krzywe o charakterze owalnym, połączone z prostymi
Ich kombinacje wyrażają się:
w postaci pętli (kluczek) górnych np. przy f
środkowych np. e
dolnych np. j, y, g
lasek zaokrąglonych w górnej części np. m
lasek zaokrąglonych w dolnej części np. u, w
haczyków np. przy ą
wężyków przy T
spirali przy s
linii owalnych przy O
Mechanizm ruchu występującego przy dziecięcym pisaniu:
ruch podbiegający - proste, pętle, ruch ten kształtuje profil litery i przebiega w płaszczyźnie pionowej
ruch postępujący, dzięki któremu piszemy litery obok siebie w wyrazie, w płaszczyźnie poziomej
Etapy kształtowania umiejętności i nawyków pisania
Stadia umiejętności pisania
1.Stadium opanowania schematów liter i ich połączeń
2.Stadium modyfikacyjne w piśmie
3.Stadium pisma zindywidualizowanego
Trzy analizatory:
słuchowy
wzrokowy wspomagane przez czynności artykulacyjne
ruchowy wrażenia kinestetyczne
Modyfikacje w piśmie dotyczą:
szczegółów we wzorach liter
łączenia elementów w obrębie litery i w wyrazach
zmiany kierunku wykonywania ruchu
zmiany pochylenia pisma
zmniejszania wysokości wiersza
Indywidualne cechy: kierunek pochylenia, lewostronne haczyki przy ą, ę kryterium piękna, nadanie kształtu, ciągłość i proporcje.
Błędy graficzne w piśmie
Błąd graficzny - odejście od ustalonej normy, regulującej w formie przypisów poprawność ortograficzną, gramatyczną lub stylistyczną
Rodzaje błędów graficznych
konstrukcyjne - naruszenie kształtu niedokładność w odtworzeniu formy litery, brak spoistości elementów z których się składa, zatracenie proporcji w budowie.
łączenia liter w wyrazach - naruszenie zasady ich łączenia
proporcjonalności - niewłaściwe zagęszczenie, nierównomierne ułożenie pod względem wysokości oraz w pewnym odstępie między wyrazami
niejednolitego pochylenia pisma
- litery w wyrazie różnie dzieci układają, mniej lub bardziej pochyło w prawo, w lewo.
Błędy konstrukcyjne
podgrupy
niedopełnianie kształtu litery
nieproporcjonalny układ elementów w budowie litery
zniekształcenie linii (kresek)
Błędy łączenia liter w wyrazach
podgrupy
brak łączenia liter
niewłaściwe łączenie
Błędy proporcjonalności 4 odmiany
niewłaściwe zagęszczenie (rząd pierwszy)
zachwianie proporcji liter w wyrazach (rząd drugi - wyraz kroi)
nierównomierne ułożenie liter pod względem wysokości (rząd pierwszy)
niewłaściwe odstępy między wyrazami (rząd trzeci)
Błędy niejednolitego pochylenia 2 rodzaje
zmiana kierunku pochylenia liter w wyrazie (chwiejące pismo)
zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście
Najgroźniejsze:
- błędy konstrukcyjne
- błędy proporcjonalności
naruszenie liter, ich proporcji
osłabienie czytelności, obniżenie estetyki pisma
Ocena pisma
Ocena – nieodłączny element pracy edukacyjnej, w toku której kontrolujemy stan wiadomości i umiejętności ucznia.
Wynik kontroli – doraźne, indywidualne lub zbiorowe – zwrócenie uwagi na osiągnięte wyniki, bądź ocena wyrażona stopniem.
W pracach pisemnych oceniamy treść, ortografię, stylistykę, pismo.
Poziom umiejętności i nawyków w zakresie pisma pod względem graficznym – znaczący składnik oceny z edukacji polonistycznej
Ocena pisma – jakość
Ważna jest liczba napisanych liter w ciągu ściśle określonego czasu np. jednej minuty (szybkość pisania).
Jak oceniać ?
1. Znać błędy graficzne pisma.
2. Wskazać uczniowi w pracy konkretne uchybienia i poprawić je w ćwiczeniach (postulat ciągłości i systematyczności).
3. Zbiorowo oceniać prace uczniów pod koniec ćwiczeń (pokaz najlepszego wzoru pisma).
4. Od czasu do czasu oceniać dziecięce prace tylko za pismo.
5. Stosować sprawdziany szybkości pisania (przepisywanie, pisanie z pamięci).
6. Dbać o własną poprawność pisma pod względem graficznym.
Nauka tekstów na pamięć
1. Cele nauki tekstów na pamięć
wyrabianie pamięci:
językowej
logicznej
mechanicznej
Pamięć językowa jest niezmiernie ważna w nauce dzieci młodszych. Ucząc tekstów na pamięć wyrabia się:
zdolność do zapamiętywania wyrazów, zwrotów językowych, całych zdań i większych fragmentów.
Jest to nieodzowne do zapamiętania treści z innych obszarów edukacji.
Pamięć logiczna i mechaniczna.
Logiczna pozwala zapamiętać treść i sens utworu.
Mechaniczna pozwala zapamiętać wyrazy w ustalonej kolejności i wypowiedzenie jednego wyrazu pociąga za sobą mówienie następnych.
Poprzez naukę tekstów na pamięć realizuje się cele:
poznawcze
kształcące
wychowawcze
Cele poznawcze:
Aby nauczyć się poprawnie czytać tekst i recytować należy:
opanować wiadomości z gramatyki, ortografii, teorii literatury
uczyć poprawnej wymowy, która wiąże się z fonetyką i ortografią
nabyć umiejętności czytania zdań ze składnią i interpunkcją
rozwijać technikę czytania wiersza zdobywając wiadomości o rymie i rytmie.
Nauka poprawnego czytania tekstów i ich recytacja pozwoli uczniom lepiej utrwalić w pamięci zastosowane w praktyce wiadomości z różnych działów edukacji polonistycznej.
Cele kształcące
Piękne, głośne czytanie i recytacja to umiejętności trudne i skomplikowane.
Wymagają wiadomości teoretycznych, doskonalą psychiczną i fizyczną stronę mowy ucznia:
ćwiczenia wyraźnej i poprawnej wymowy wyrabiają sprawności narządów artykulacyjnych, rozwijają mięśnie warg, szczęk i języka
uczniowie gimnastykują narządy artykulacyjne i doskonalą techniczną stronę mówienia
odpowiednie ćwiczenia rozwijają aparat oddechowy, wzmacniają głos przez usprawnienie aparatury fonicznej mowy (wiązadeł głosowych i rezonatorów), co ma znaczenie dla zdolności głośnego przemawiania. rezonatory- struktury leżące powyżej szpary głośni, dźwięk nabiera siłę i barwę.
ćwiczenia w czytaniu i recytacji kształtują psychikę uczniów, umiejętność przeżywania i myślenia.
Właściwa analiza tekstu wydobywa elementy wiedzy o świecie ujęte w atrakcyjną formę, ukazuje ciekawe możliwości znanych sformułowań językowych, występujących w nowej postaci.
zawartość uczuciowa i ideowa tekstów rozwija wyobraźnię i sferę doznań uczuciowych
bogate procesy psychiczne towarzyszą recepcji utworu literackiego, a potęgują się wtedy, gdy uczeń w trakcie recytacji narzuca słuchaczom swoje odczuwanie i rozumienie wygłaszanego utworu
umiejętności zdobyte w czasie nauki czytania i recytacji
-staranna dykcja, odpowiednia intonacja zdań mają duże znaczenie dla każdego człowieka w jego codziennym, społecznym i towarzyskim obcowaniu z innymi ludźmi.
Cele wychowawcze
utwory przeznaczone do ćwiczeń w pięknym, głośnym czytaniu i recytacji zawierają wartościowe treści wychowawczo- ideowe
teksty przemyślane, przeżyte i utrwalone przez uczniów stają się składnikami ich poglądu na świat
występy w czasie recytacji ośmielają uczniów do publicznego zabierania głosu
istotne znaczenie ma nauka recytacji w rozwijaniu uczuć estetycznych
2. Metody nauki tekstów na pamięć
Uczenie wierszy na pamięć może przebiegać w rozmaity sposób. Wybór metody jest zależny od:
okoliczności występujących na zajęciach
warunków pracy dydaktyczno - wychowawczej
ilości czasu
Metody nauki tekstów na pamięć:
bezpośrednia
pośrednia
równoległa
Metoda bezpośrednia
Uczniowie słuchają tekstu recytowanego przez nauczyciela.
Krótkie umówienie treści i formy utworu.
Kilkakrotna recytacja tekstu przez nauczyciela.
Włączanie się uczniów do recytacji razem z nauczycielem.
powtarzanie tekstu bezgłośnie (ruchami warg)
szeptem
półgłosem
dość głośno
głośno
Uczeń włącza się do recytacji indywidualnie, w momencie mu najbardziej odpowiadającym.
5. Nauczyciel recytuje coraz ciszej, przestaje recytować włączając się tylko w momentach, gdy uczniowie mają trudności.
6.Końcowe próby recytacji indywidualnych, w czasie których nauczyciel i uczniowie czynią uwagi, co do sposobu wygłaszania i interpretacji tekstu.
Metoda pośrednia
Klasa II
Tekst utworu opracowuje się w dwóch dniach:
- w pierwszym dniu analizuje się treści i formę utworu
cel tekstu: bawi, opisuje, opowiada historię, pobudza do myślenia, rozważań, informuje, napisany jest z okazji święta, uroczystości, etc
styl: potoczny, patetyczny, podział na strofy, rym
treść- przejrzysta, zrozumiała, czytelna, jasna
forma to sposób, w jaki tekst został rozmieszczony na papierze, motywowana gatunkiem treść. Wyróżnić można wiersze stroficzne, stychiczne, wielką rozmaitość strof (dystych, tercyna, oktawa itd.) wiersze wolne, sonety, pieśni, fraszki, treny. Poszczególne gatunki niosą ze sobą rozmaite uwarunkowania- tradycja nakazuje np. by sonet był zbudowany z 4 strof, dwie pierwsze mają być opisowe, dwie następne refleksyjne.
Forma to kształt leksykalny, gramatyka, składnia tekstu
używanie przez autora rzeczowników, czasowników, przymiotników, przysłówków itd.
zdania krótkie, długie, rozbudowane, mieszczą się w jednym czy kilku wersach
neologizmy
archaizmy
dialektyzmy
Są ozdobnikami czy jednym z najważniejszych elementów tekstu
Forma: wiersze, teksty ,,opowiadają”, pokazują emocje, bawią, smucą, rymują się lub nie.
inwersja szyku (dominanta stylistyczna czy też jednorazowe położenie akcentu na ważne słowa)
środki interpunkcyjne (są lub nie)
paralelizm składniowy
- elipsy
- anafory
- epifory
środki stylistyczne:
- metafora
- symbol
- porównanie
- personifikacja
- powtórzenie
- apostrofa
- ironia
- groteska i inne
brzmienie tekstu, jego muzyczność, plastyczność, rymy nastrój, atmosfera, tonacja
wywiera wrażenie
przyjazna, pobudzająca do aktywności, kreowana przez tekst
ton: zabawny, poważny, religijny, wartościowy, uroczysty, pełny zadumy, grozy, kpiący itd.
W drugim dniu omawia się sposób wygłaszania utworu i opatruje się go znakami recytacyjnymi. Opracowany w ten sposób tekst odczytuje nauczyciel a potem uczniowie. Pod koniec zajęć z edukacji polonistycznej można przeprowadzić próby indywidualnych recytacji, w czasie której dokonuje się natychmiastowej poprawy usterek.
Metoda równoległa
Nauczyciel organizuje wycieczkę lub stosuje pokaz obrazu-ilustracji.
Przeprowadza ćwiczenia w mówieniu na temat występujący w utworze, w warunkach odpowiadających temu, co stanowi tło utworu.
W trakcie swobodnych wypowiedzi nauczyciel posługuje się zwrotami i wyrażeniami z utworu, podsuwa uczniom określenia zaczerpnięte z tekstu.
Uczniowie je przyswajają i stosują we własnych wypowiedziach.
Wywoławszy odpowiedni nastrój nauczyciel wygłasza utwór z pamięci.
Dzieci słuchają, rozpoznają usłyszane zwroty i wyrażenia.
Uczniowie z klasy I włączają się do recytacji nauczyciela i powtarzają za nim aż do zupełnego opanowania na pamięć.
Uczniowie klas II i III czytają tekst parokrotnie po cichu i zgłaszają się do indywidualnych recytacji.
3. Oznaczenia recytacyjne.
Utwór przeznaczony do nauki na pamięć musi być przygotowany recytacyjnie.
Piękne czytanie tekstów i ich wygłaszanie z pamięci musi spełniać warunki niezbędne do wywołania odpowiednich wrażeń i przeżyć.
Polega na:
ustaleniu akcentów zdaniowych, logicznych, uczuciowych
ustaleniu pauz oddechowych i psychologicznych
określeniu tempa i intonacji, przy pomocy której wyraża się nastrój i uczucia zawarte w utworze.
W przygotowaniu recytacyjnym tekstu w klasach I-III należy posłużyć się znakami umownymi- oznaczeniami recytacyjnymi, ułatwiającymi orientację w sposobie odczytywania i wygłaszania. W klasach II i III stosuje się następujące oznaczenia recytacyjne:
* (gwiazdka) lub (pionowa linia falista) – krótka przerwa
I (kreska pionowa pojedyncza) – nieco dłuższa przerwa
II (dwie kreski pionowe) – jeszcze dłuższa przerwa
(łuk) – bez przerwy
_ _ _ _(linia przerywana) – zwolnione tempo
(strzałka) – ożywienie i przyspieszenie tempa
(linia pozioma, falista) – ściszyć
(pojedyncza kreska pozioma) –silny akcent
Władysław Broniewski ,,Pierwiosnek”
Jeszcze w polu tyle śniegu. I I chłopiec
Jeszcze strumyk lodem ścięty, II chłopiec
a pierwiosnek już na brzegu I dziewczynka
wyrósł śliczny, uśmiechnięty. II z zachwytem
Witaj, witaj, kwiatku mały I wszyscy radośnie
główkę jasną zwróć do słonka, I II dziewczynka
już bociany przyleciały, I I chłopiec
w niebie słychać śpiew skowronka. II I dziewczynka
Stare wierzby pochyliły II dziewczynka
miękkie bazie ponad kwiatkiem. II powoli tajemniczo
- Gdzie jest wiosna, powiedz, miły, wszyscy prosząco
czyś nie widział jej przypadkiem. II z zaciekawieniem
Lecz on widać milczeć wolał, I I chłopiec
o czym myślał? Któż to zgadnie? I dziewczynki, chłopcy
Spojrzał w niebo, spojrzał w pola, I chłopiec/ I dziewczynka
szepnął cicho: II chłopiec
- Jak tu ładnie! II III dziewczynka
4. Cechy poprawnej recytacji
Poprawna recytacja polega na tym, żeby mówić tak, aby nas słyszano, rozumiano i słuchano.
Na poprawną recytację składają się:
logiczne odtwarzanie słów autora oparte na rozumieniu utworu
umiejętne wydobycie myśli przewodniej
prostota i naturalność wygłaszania
staranna dykcja
umiarkowany gest i mimika, swobodna postawa
bezbłędne pamięciowe opanowanie tekstu.
5. Tok metodycznego postępowania przy nauce tekstów na pamięć.
Opracowanie tekstu na pamięć przebiega przez dwa etapy:
I etap dotyczy przygotowania tekstu przez nauczyciela
Wybór utworu (fragmentu).
Opatrzenie znakami interpunkcyjnymi.
Ćwiczenia w wygłaszaniu, opanowanie na pamięć.
II etap obejmuje 2 moduły 45 minutowe zajęć
Moduł pierwszy:
stworzenie odpowiedniego nastroju
piękne wygłoszenie utworu przez nauczyciela
swobodne wypowiedzi uczniów na temat utworu
2. Moduł drugi:
omówienie sposobu wygłaszania utworu
opatrzenie utworu oznaczeniami recytacyjnymi
próby pięknego czytania i recytacji
przygotowanie utworu w domu do pięknego wygłaszania
6. Zeszyt poezji.
Można zapoczątkować od II półrocza I klasy i prowadzić w klasie II i III.
Dzieci wpisują (wklejają) do niego utwory, których uczą się na pamięć i te które im się najbardziej podobają. Zeszyt może zawierać :
- wykaz utworów
- oznaczenia recytacyjne
- wpisywanie (wklejone) utwory wyuczone na pamięć
- utwory wpisywane (wklejone) według indywidualnego wyboru.
Zeszyt poezji ozdabiają uczniowie w dowolny sposób, tematycznie jest to ilustracja związana z treścią wpisanych (wklejonych) utworów.
Wskazane jest, aby jeden raz w miesiącu poświęcić zajęcia związane z jego prowadzeniem.
Każdy uczeń przygotowuje co najmniej dwa utwory (wiersz i fragment prozy). Dzieci muszą umieć pięknie przeczytać te utwory i uzasadnić dlaczego takie teksty a nie inne umieściły w zeszycie poezji.
Pod koniec zajęć jury złożone z uczniów przydziela trzy równorzędne nagrody:
za najciekawszy utwór
za najpiękniej przeczytany tekst
za najtrafniejsze uzasadnienie wyboru utworu
Celem zeszytu poezji jest:
zachęcanie uczniów do czytania wierszy, wyrobienie potrzeby obcowania na co dzień z pięknem mowy ojczystej
stworzenie sprzyjających warunków do przypominania tekstu w sposób interesujący, ukazujący utwór w coraz innym świetle
Opracowanie tekstów czytanek
CELE:
doskonalenie techniki czytania i rozumienia tekstu,
zdobywanie wiedzy o życiu i rzeczywistości,
kształcenie umiejętności ustnego i pisemnego wypowiadania się,
wzbogacanie czynnego i biernego słownika uczniów,
rozwijanie sprawności intelektualnych, operacyjnych i instrumentalnych,
rozwijanie zainteresowań i zdolności poznawczych,
rozwijanie uwagi, pamięci i wyobraźni,
kształtowanie właściwych postaw etycznych i społecznych,
doskonalenie sprawności myślenia: analiza, synteza i uogólnianie,
pobudzanie uczniów do refleksji nad określonym zagadnieniem przez
zaangażowanie emocjonalne i wartościowanie,
opanowywanie poprawnego, literackiego języka.
ETAPY:
Przygotowanie do czytania i odbioru tekstu - uzależnione jest od rodzaju, trudności i założonych celów.
Najczęściej stosowane formy:
- rozmowy i pogadanki,
- swobodne wypowiedzi,
- wycieczki i obserwacje,
- wyjaśnienia nauczyciela;
2) Opracowywanie utworów literackich poprzez ćwiczenia oparte na pracy z tekstem:
- odpowiednia prezentacja utworu
3) Sposoby wykorzystania treści utworów
Przykłady opracowania czytanek:
- czytanie głośne nauczyciela,
czytanie głośne ucznia,
czytanie ciche ucznia,
czytanie z podziałem na role,
czytanie zbiorowe,
wyszukiwanie i wypisywanie wyrazów, zdań,
opowiadanie treści tekstu,
sprawdzenie rozumienia tekstu za pomocą pytań,
ustalenie kolejności zdarzeń z odczytaniem fragmentów tekstu,
ilustrowanie treści czytanki,
inscenizowanie tekstu, drama,
wymyślanie dalszego ciągu opowiadania,
sporządzanie notatki na podstawie tekstu.
LITERACKA ANALIZA TEKSTÓW POD WZGLĘDEM TREŚCI I FORMY
Forma – ściśle związana z językiem i stylem autora, układem środków językowych
Na formę składa się:
sposób przedstawiania treści,
ujęcie kompozycyjne,
zmienność emocji estetycznych,
wyrazistość obrazów artystycznych,
ciągła lub przerywana narracja,
jej porządek czasowy,
tempo,
sekwencje dynamiczne bądź statyczne.
Treść:
akcja i miejsce zdarzenia,
fabuła i temat utworu,
wątki,
postaci,
tło wydarzeń,
losy bohatera,
zdarzenia, konflikty
W każdym tekście literackim podstawową formą komunikatu jest zaprezentowany obraz literacki.
Utwór literacki przez swoje treści może oddziaływać nie tylko na umysł i uczucia odbiorcy, ale też mobilizować go do podejmowania własnej aktywności.
Podstawowym elementem treściowym jest temat.
Analiza tekstu z punktu widzenia jego tematu uczy dostrzegania i wyodrębniania bardzo istotnych i mniej ważnych części.
W zależności od charakteru pracy myślowej uczniów oraz rodzaju tekstu wyróżniamy dwa sposoby omawiania treści czytanek:
analizujące zmierzające do:
szczegółowej analizy tekstu
syntetyzujące zmierzają do:
uchwycenia myśli przewodniej tekstu,
wyciągania wniosków,
uogólnień dokonywanych na postawie tekstu
Najczęściej stosowane ćwiczenia o charakterze analitycznym:
nawiązywanie do przeżyć i doświadczeń dzieci podczas opracowywania tekstu,
ustalanie czasu i miejsca akcji utworu,
zestawianie treści czytanki z ilustracją,
wyodrębnianie zdarzeń,
podział tekstu na logiczne części i nadawanie im tytułów,
ustalanie kolejności zdarzeń i ich wzajemnego związku,
wyodrębnianie postaci głównych i drugoplanowych,
wydzielanie charakterystycznych fragmentów, w tym np. opowiadania i opisu,
czytanie z podziałem na role,
inscenizacje i dramatyzacje.
Syntetyczne ćwiczenia oparte na treści czytanki:
podział utworu na logiczne części,
układanie i zapisywanie planu utworu,
streszczanie tekstu (zwięzłe przedstawienie najważniejszych zagadnień występujących w tekście),
ilustrowanie utworu (rysunek, wycinanka, plakat, rzeźba).
formułowanie wniosków, własnych sądów na podstawie tekstu oraz ich uzasadnianie.
nadawanie tytułów fragmentom tekstu lub ilustracjom, zmiana tytułu tekstu.
ocena postępowania bohatera.
opowiadanie treści tekstu swoimi słowami.
Przykład scenariusza zajęć w klasie III z wykorzystaniem czytanki
Temat: Konstruowanie opowiadania pt. „Jak uratowałem wiewiórkę” na podstawie czytanki „Klatka na wiewiórkę” J.E. Kucharskiego
Cel główny:
kształtowanie umiejętności opowiadania na podstawie tekstu czytanki,
rozwijanie wrażliwości dziecka na ból i cierpienie,
bogacenie słownictwa w wyrazy określające uczucia i nastroje.
Cele operacyjne:
Uczeń potrafi:
wyrażać własne uczucia za pomocą poznanego słownictwa, mimiki, gestów i ruchu,
wyrażać myśli w postaci poprawnie zbudowanych zdań pojedynczych i złożonych,
wyodrębnić istotne zdarzenia w opracowywanym tekście,
doskonali umiejętność redagowania opowiadania,
rozwija wrażliwość na zwierzęta i przyrodę.
Metody nauczania:
słuchowo-oglądowa,
ćwiczenia dramowe,
inscenizacja improwizowana.
Środki dydaktyczne: podręcznik, ilustracje przedstawiające wiewiórkę.
Jan Edward Kucharski Klatka na wiewiórkę
Uparłem się, żeby mieć w domu wiewiórkę. Kupiłem klatkę, tę, która stoi teraz na strychu. Pewnego dnia późną jesienią wybrałem się do lasu. Myślałem sobie, że może uda mi się złapać wiewiórkę. Było już chłodno i mama dała mi kurtkę. W lesie było cicho, tylko jakiś dzięcioł opukiwał starą sosnę. Długo musiałem wypatrywać, zanim go dostrzegłem. Na głowie miał czerwoną czapkę, a stukał dziobem tak, że aż trociny z pnia leciały. Postąpiłem parę kroków. I wtedy od strony lasu dobiegło mnie głośne cmokanie wiewiórki. Brzmiało ono tak, jakby wiewiórka krzyczała z przerażenia. Głos zbliżał się do mnie. Rozejrzałem się po drzewach. Coś mignęło między konarami: wyżej --jeden cień, niżej -- drugi, trochę większy. Zrozumiałem. To kuna polowała na wiewiórkę. Drapieżnik pędził ją do polany. Wiewiórka uciekała teraz w moim kierunku. Robiła ogromne susy. Widać było, że jest zmęczona, po każdym skoku przez moment odpoczywała. A niżej gładko sunęła kuna. Już wiedziałem, co się niedługo stanie. Zgonione zwierzątko spadnie na ziemię, a kuna doskoczy do niego w mgnieniu oka. Jeszcze kilkadziesiąt metrów i las urywa się ostro nad drogą. Uciekinierka nie zdąży jej przebiec.
Jan Edward Kucharski Klatka na wiewiórkę cz.2
Stanąłem o parę metrów od ostatniego drzewa. Serce ściskało mi się z żalu, ale nogi miałem jak z drewna. Nie mogłem ruszyć się z miejsca. Wiewiórka była coraz bliżej, kuna tuż pod nią. Jeszcze jeden skok na to ostatnie drzewo i zwierzątko rzuciło się w moim kierunku. Spadło mi u stóp, odbiło się od mchów i dało nurka pod pachę mojej rozchylonej kurtki. Kuna zawróciła. Stałem nieruchomo. Serce waliło mi mocno, ale jeszcze mocniej trzęsło się zwierzątko wczepione pazurkami w podszewkę kurtki. Czułem na piersi szybkie dygotanie i ciepło zmęczonego ciałka. Tylko przez chwilę przebiegła mi przez głowę myśl, że nareszcie mam wiewiórkę, o której tak marzyłem. Wystarczy mi zacisnąć poły kurtki i zanieść zwierzątko do domu. Ale ta myśl mignęła i znikła. Nie zacisnąłem kurtki. Stałem dalej jak słup. Zwierzątko bardzo powoli uspokajało się. Spod kurtki wyjrzały najpierw spiczaste uszka, bystre ślepki i... głową w dół wiewiórka zbiegła po mnie jak po pniu na ziemię. Stanęła słupka, przyjrzała mi się, krzywiąc zabawnie łepek, po czym wolno pokicała przez drogę do lasu. Kiedy zniknęła wśród drzew, odetchnąłem pełną piersią. Wracając do domu, śpiewałem na całe gardło, tak mi było dobrze. Nie szukałem już więcej wiewiórczych gniazd. Klatka pozostała pusta.
Przebieg zajęć
1. Swobodne wypowiedzi dzieci na temat znanych im zwierząt leśnych, ich sposobu życia i odżywiania.
2. Odczytanie przez nauczyciela tekstu opowiadania.
3. Sprawdzenie stopnia rozumienia tekstu. Rozmowa na temat czytanki. Stosowanie pytań pomocniczych:
- Jakie postaci występują w opowiadaniu?
- Dlaczego chłopiec uratował wiewiórkę?
- Jakie uczucia odczuwamy słuchając czytanki?
Nazywanie uczuć.
4. Ćwiczenia dramowe.
Przedstawianie mimiką, gestem, uczuć chłopca: smutek, żal, bezradność, zdziwienie, radość i wzruszenie.
Określanie uczuć przez ich nazwanie, przytoczenie z tekstu.
5. Inscenizacja improwizowana. Odczytanie fragmentu czytanki przedstawiającego uratowanie wiewiórki. Podział na role.
Uczniowie własnymi słowami przedstawiają sytuację uratowania wiewiórki.
6. Wypowiedzi uczniów na temat postępowania chłopca.
7. Nauczyciel prosi uczniów napisać opowiadanie chłopca z czytanki „Klatka na wiewiórkę”.
Przypomnienie struktury opowiadania.
8. Samodzielne układanie opowiadania przez uczniów.
9. Odczytanie kilku prac dzieci, podkreślenie wyrazów i zwrotów określających uczucia, wspólna korekta czytanych wypracowań.
10. Zadanie pracy domowej: Ułożyć 2-3 zdania z wyrazami bezradny, wzruszony, przestraszony, radosny, smutny.
Inscenizacje i improwizacje w klasach I – III
Pojęcie inscenizacji
Inscenizacja zespołowa recytacja tekstu z podziałem na role i odpowiednim do treści zachowaniem się wykonawców, czyli grą aktorską.
Gra aktorska
ruchy na scenie gesty mimika
Na widza i słuchacza działają nie tylko słowa głośno recytowanego tekstu ale i ruch, działanie osób, dramatyczna sytuacja na scenie.
Inscenizujemy:
bajki
czytanki, wydarzenia z życia i pracy
wiersze,
baśnie
opowiadania, podania legendy
fragmenty lektury
- powiązane wydarzenia ze sobą czyli akcja
Inscenizacja utworu
aktorzy narrator
Narrator wygłasza : -wstęp
-dodatkowe uwagi autora
- opisuje scenę i zachowanie się aktorów
Narratora oddzielamy od aktorów
Narrator
pośrednik
scena, widownia
Patrzy wraz z widzami na scenę i udziela odpowiednich wyjaśnień do tego, co się na scenie dzieje.
2.Rola inscenizacji w procesie dydaktycznym.
Cele dydaktyczne i wychowawcze.
Cele dydaktyczne:
- wzbogaca i uaktywnia język ucznia,
- uczy wyraziście mówić z naturalną intonacją,
- pogłębia zrozumienie i odczucie treści tekstów,
- wyrabia pamięć językową i pamięć logiczną,
- doskonali poprawność ortograficzną (przez kontakt z tekstem),
- kształci wyobraźnię plastyczną, rozwija zdolności konstrukcyjne, pobudza twórczą aktywność,
- rozwija zainteresowania czytelnicze,
- wzbogaca wiedzę dzieci o teatrze.
Cele wychowawcze:
- zaspokaja naturalną u dzieci potrzebę ruchu i zabawy,
- wyrabia świadomą dyscyplinę,
- kształtuje uczucia i postawy,
- kształci wrażliwość estetyczną,
- uczy społecznego współżycia i współdziałania, wzmacnia więź koleżeńską,
- ośmiela dzieci,
- uczy właściwej oceny bohaterów i zajmowania właściwego stanowiska wobec określonych faktów, czynów i zdarzeń
3.Rodzaje i przykłady inscenizacji
Formy inscenizacji:
- teatrzyk wycinanek
- teatr lalek
- teatrzyk chińskich cieni
- żywy plan
- żywy teatr
Teatrzyk wycinanek
inscenizowanie czytanki, opowiadania, fragmentu książki w teatrzyku wycinanek rozpoczyna się od scenografii
na podstawie tekstu literackiego uczniowie projektują dekoracje i kostiumy
układanie scenariusza
wyodrębnienie z tekstu dialogów i monologów, ułożenie z nich ról dla poszczególnych postaci.
ogranicza w dużym stopniu możliwości gry aktorskiej,
wycinankowe sylwetki ludzi, zwierząt i roślin dają niewielkie możliwości ruchu, nie można zastosować gry mimicznej,
wprowadzanie narratora.
Teatr lalek
Inscenizacja kukiełkowa nawiązuje do naturalnych dziecięcych zabaw lalkami.
Dekoracja – łatwa do wykonania
tło malujemy na kartonie
niektóre elementy wykonamy z papieru
teatrzyk (wymiary 1m x 60cm) mogą dla klas I – III wykonać uczniowie starsi na zajęciach technicznych
oświetlenie scenki (reflektor skierowany na scenkę, silne żarówki oświetlające z obu stron)
Inscenizacja kukiełkowa
przedstawienie
bajek, baśni,
utworów, w których występują zwierzęta i postacie fantastyczne
Nie ma przebierania się za:
zwierzęta i postacie fantastyczne
pies jest psem
wróżka jest wróżką
Nie ma rzeczy niemożliwych np. latania w powietrzu
Recytatorzy są animatorami
ożywiają kukiełki
kukiełka, która mówi powinna się poruszać, aby widzowie byli zorientowani, kto wygłasza kwestię.
Ustalamy dodatkowe ruchy, aby nie było martwych scen.
Użyczając lalce głosu i ożywiając ją ruchem swoich rąk, aktor – animator tworzy „osobowość” lalki, pozostaje dla widza w ukryciu.
Teatr lalek
posiada duże walory wychowawcze kształtuje odpowiedzialność zbiorową
Teatrzyk chińskich cieni
Dla stworzenia teatru chińskich cieni niezbędne są następujące elementy:
- ekran (drewniana rama 1m x 60cm, z naciągniętym białym płótnem)
- źródło światła (reflektor przesłonięty kolorowym celofanem, pociętym na paski)
- rzutnik (może być księżycem, słońcem)
- lalki (płaskie, wykonane z tekturki i podklejone kolorową bibułką umocować na listewkach lub drutach)
- dekoracje
Żywy plan
układanie scenariusza lub posługiwanie się gotowym scenariuszem
dekoracje
kostiumy
rekwizyty
wybór aktorów
wybór narratora
nauka tekstów na pamięć
wygłaszanie tekstów według scenariusza
reżyser ustala gesty, mimikę, ruchy i sposób poruszania się na scenie
Żywy teatr to wszelka sceniczna improwizacja – zorganizowana, to inscenizacja twórcza, w której uczniowie wygłaszają dialogi na żywo.
Żywy teatr powstał z zabaw tematycznych (naśladowczych)
Wstęp do teatru
przeżycie, pobudza u uczniów chęć do naśladowania
Przeżyciem jest:
- opowiadanie nauczyciela
- cykl obrazków
- film
- fragment lektury
- baśń
- bajka
Przez gest i mimikę uczeń upodabnia się do tego, kogo chce przedstawić, dołącza się słowo, na żywo powstaje sztuka ze wszystkimi elementami akcji, czytelna i ciekawa dla tych, którzy ją oglądają którym autor i aktorzy chcą przekazać własne przeżycia.
4.Tok metodycznego postępowania przy opracowaniu inscenizacji.
I Trafny wybór utworu (interesująca treść, żywa fabuła, różnorodne postacie).
II Opracowanie utworu (zapoznanie z treścią, wyodrębnienie wydarzeń, nadanie im tytułów, charakterystyka postaci, napisanie scenariusza).
III Czytanie z podziałem na role, połączone z ćwiczeniami dykcyjnymi (zastosowanie magnetofonu)
IV Wybór techniki wykonania inscenizacji (żywy plan, teatr lalek itp.)
V Nauka piosenek i pląsów.
VI Wykonanie dekoracji i rekwizytów.
VII Inscenizacja.
Inscenizacja łączy elementy obszarów edukacyjnych
recytacja
śpiew
muzyka
taniec
Połączone elementy – piękna i ciekawa całość.
Wskazana korelacja międzyprzedmiotowa.
Improwizacje – przedstawienie fabuły przygotowanej wyłącznie przez nauczyciela lub wspólnie z dziećmi, bez uprzednich zabiegów reżyserskich.
Przy korzystaniu z improwizacji uzyskujemy:
zaangażowanie wszystkich uczniów w temat zajęć
wzrost spostrzegawczości i umiejętności koncentracji uwagi
płynność wypowiedzi
umiejętność reagowania na zmienność sytuacji, a więc i rozwój twórczego sposobu myślenia
Różne formy pracy z lekturą w klasach I-III
Zadania lektury szkolnej
Praca z lekturą w klasach I - III jest integralnie związana z wykonywaniem celów i zadań wynikających z założeń programowych. Lektura stanowi nieodłączne narzędzie w realizowaniu celów i zadań wiodącej roli edukacji polonistycznej.
Wybitny naukowiec Stefan Szuman badając percepcję sztuki przez dziecko oraz jego psychologiczne reakcje na problemy lektury i ilustracji dowiódł, iż we wczesnym okresie rozwoju istnieją silne predyspozycje do odbioru utworów fantastycznych. Zwrócił także uwagę na istotne znaczenie bajki sprzyjającej rozwojowi jego wyobrażeń o otaczającym świecie.
Termin „lektura” jest niejednoznaczny: oznacza zarówno czynność – proces czytania, jak i przedmiot – materiał do czytania, a więc „to, co się czyta lub należy przeczytać” oraz „spis książek przeznaczonych do czytania np. kanon lektury szkolnej”.
Podstawowe funkcje utworów literackich:
- poznawcza,
- informacyjna,
- wychowawcza,
- ekspresyjna,
- estetyczna,
- poetycka.
Funkcje utworów literackich:
- wzbogacają wiedzę dziecka o świecie, stanowiąc materiał do porównań i wniosków,
- przybliżają dziecku otaczającą je rzeczywistość,
- rozwijają wrażliwość intelektualną i moralną, wprowadzają elementy norm moralnych,
- rozwijają krytycyzm, uczą wartościować, co dobre, a co złe budząc jednocześnie wiarę w dobro i sprawiedliwość,
- wzbogacają proces wychowania i ułatwiają realizację wielu zagadnień,
- aktywizują i kształtują wyobraźnię, uczucia i fantazję oraz osobowość,
- budzą refleksje,
- kształtują upodobania i smak estetyczny,
- wyrażają dążenie do włączenia małych czytelników w przyszłe życie społeczne realizując cele socjalizacyjne,
- poszerzają wiedzę z innych dziedzin,
- wzmacniają uczucia rodzinne, patriotyczne, społeczne,
- przemawiają do dziecka piękną, polską wymową poszerzając zasób słownictwa,
- ułatwiają piękne i wyraziste czytanie oraz wypowiadanie się rozwijając sprawność językową,
- przygotowują do roli ucznia oraz kształtują postawę świadomego, zaangażowanego czytelnika,
- rozbudzają zainteresowania i zamiłowania,
- spełniają wielorakie oczekiwania i potrzeby dziecka, są bodźcem do słuchania ich teraz i samodzielnego sięgania po nie w przyszłości.
Praca z książką w klasach I – III
Dobre rozwiązania dydaktyczne oparte są na trzech czynnikach:
1. Wiedzy o literaturze.
2. Wiedzy o procesie dydaktycznym.
3. Wiedzy o uczniu, czyli odbiorcy literatury, która decyduje o skuteczności kształcenia w całej edukacji literackiej.
Czynniki decydujące o pracy nad tekstem:
tekst – zawartość treściowa i szata słowna,
czytelnik, a ściślej proces czytania – polegający na poznawaniu i interpretacji tekstu.
Przy analizie dzieła literackiego zwracamy uwagę na to:
- co w nim zostało wyrażone, czyli treść,
- jak zostało wyrażone, czyli formę.
Przygotowanie do kontaktu z utworem:
a). Merytoryczne (słownikowo – terminologiczne), ułatwia rozumienie, a także analizę i interpretację utworu.
b). Motywacyjne, nastawia na odbiór wartości ideowych, moralnych, umysłowych i estetycznych.
Czynniki niezbędne podczas wdrażania uczniów do kształcenia i przysposabiania do samokształcenia literackiego:
- rozwijanie sprawności intelektualnych, operacyjnych i instrumentalnych, kształcenie umiejętności: analizy, syntezy i uogólniania, pogłębianie rozumienia języka i kodów obrazowych, nabieranie sprawności w czytaniu, wypowiadaniu się i pisaniu,
- rozwijanie szerokich zainteresowań i zdolności poznawczych, spostrzegawczości, uwagi, pamięci, wyobraźni, co też kształtuje czynną, świadomą i aktywną postawę ucznia podczas pracy z tekstem,
- poszerzanie umiejętności łączenia poznawania pośredniego (poprzez teorię) i bezpośredniego (poprzez praktykę) rzeczywistości w różnych zakresach działalności i doświadczeń dziecka, umiejętność ta sprzyja narastaniu podstawowego zasobu wiedzy o rzeczywistości oraz kształtowaniu się poglądów na nią, integrowaniu informacji w spójne całości, a także dostrzeganiu problemów,
- czynnikiem sprzyjającym wprowadzaniu elementów samokształcenia podczas pracy z tekstem jest postawa nauczyciela życzliwego doradcy – animatora pomagającego uczniom w nawiązywaniu kontaktów i współpracy, ćwiczeniu sprawności, wyzwalającego twórcze postawy i poczynania uczniów.
Etapy pracy z tekstem:
1. Przygotowanie do czytania i odbioru tekstu.
2. Opracowanie utworów literackich.
3. Sposoby wykorzystania treści utworów.
1.Przygotowanie do czytania i odbioru tekstów:
Zadanie nauczyciela polega na rzeczowym, słownikowym i emocjonalnym przygotowaniu uczniów.
Formy rzeczowego przygotowania tekstów:
- rozmową wstępną i pogadanką,
- swobodnymi wypowiedziami dzieci,
- wyjaśnieniami nauczyciela,
- wycieczkami i obserwacjami,
- omawianiem obrazów (ilustracji),
- odczytaniem tekstu na pokrewny temat,
- wyjaśnianiem nieznanych wyrazów i zwrotów.
2. Opracowanie utworów literackich:
wzorcowe odczytanie tekstu przez nauczyciela,
odtworzenie utworu z taśmy magnetofonowej,
zilustrowanie treści lektury, filmem, płytą, audycją radiową i telewizyjną, nagraniem magnetofonowym (metoda słowno – oglądowa),
odczytany wyraziście przez bardzo dobrze czytającego ucznia,
przygotowany, jako czytanka z podziałem na role przez wybrane dzieci pod kierunkiem nauczyciela,
samodzielnie odczytany na lekcji przez dzieci w toku cichego czytania,
indywidualnie przygotowany przez dzieci w domu.
Od zapoznania się z lekturą uzależniony jest dalszy tok pracy, przede wszystkim omawianie tekstu podejmowane w szkole na zajęciach z edukacji polonistycznej.
Przeczytanie tekstu prowadzi do ogólnego zapoznania się z całością utworu mającego na celu wyodrębnienie poszczególnych elementów utworu literackiego np.: tematu, fabuły, akcji, wątków, konfliktów, postaci, czy bohatera, różnych rodzajów tła, problematyki, ideologii oraz zawartości uczuciowej, a także języka, stylu, formy wersyfikacyjnej i kompozycji.
Sposoby realizacji tekstu według J. Kulpy, R. Więckowskiego:
Swobodne wypowiedzi.
Analiza i interpretacja tekstu.
Syntetyczne.
Analityczne formy pracy z tekstem:
- nawiązywanie treścią tekstu do przeżyć i doświadczeń dzieci,
- zestawienie treści czytanki z ilustracją,
- wyodrębnienie zdarzeń i ustalanie ich kolejności,
- wyodrębnienie postaci głównych i drugoplanowych, próba ich charakterystyki,
- wyodrębnienie obrazów i ustalenie myśli przewodniej utworu,
- określenie czasu i miejsca akcji utworu,
- wyodrębnienie w tekście charakterystycznych fragmentów wskazanych przez nauczyciela,
- czytanie z podziałem na role, dramatyzacje i inscenizacje.
Syntetyczne ćwiczenia oparte na utworach literackich:
streszczanie tekstu,
układanie i zapisywanie planu utworu,
ilustrowanie utworu.
Tok metodycznego postępowania przy omawianiu lektury
Podział i sposoby przeprowadzania analizy tekstu:
a) możliwości wyrażania przez czytelnika własnych doznań pod wpływem lektury, czyli swobodne wypowiedzi uczniów na temat wrażeń z przeczytanego utworu,
b) zakres i sposób wyzyskiwania tworzywa utworu, jego treści i formy oraz elementów, zaliczymy tutaj:
- wyodrębnianie w tekstach zdarzeń,
- ustalanie kolejności zdarzeń, ich związku oraz zdarzeń kulminacyjnych,
- wyodrębnianie postaci, ukazywanie postaci głównych i drugorzędnych, czyli drugoplanowych,
- wyszukiwanie podobnych postaci i zdarzeń,
- wyodrębnianie obrazów,
- ustalanie myśli głównej, czyli idei utworu,
- wybór i ustalenie zagadnień wiążących się z danym tekstem.
Czemu służy:
- omawianie treści utworu w celu zweryfikowania stopnia jego zrozumienia,
wysuwanie i omawianie najważniejszych zagadnień zawartych w utworze, np. opisów głównych postaci połączonych z oceną ich postępowania, wyodrębnianie ich cech pozytywnych bądź negatywnych,
omawianie zagadnień wychowawczych bezpośrednio związanych z własnymi doświadczeniami i przeżyciami dzieci, bądź z oceną postępowania głównych bohaterów,
pogłębianie rozumienia treści i problematyki utworu w celu wydobycia sensu moralnego i ustalenia myśli przewodniej,
określanie gatunku literackiego, formy wypowiedzi oraz stylu i języka utworu.
wykorzystywanie ilustracji,
c) formę, w jaką wypowiedź ujmujemy, czyli sposoby omawiania, których celem jest ujęcie w skrócie całości utworu, należą tutaj:
- streszczanie utworów lub fragmentów tekstu,
- układanie planów,
d) rodzaj zastosowanego myślenia, którego charakterystyczną cechę stanowi najzupełniej swobodne odtwarzanie treści utworu, z dodaniem ewentualnych przekształceń, szczególnie
w zakresie formy, należą tutaj (twórcze działania uczniów podczas pracy z lekturą):
- swobodne odtwarzanie treści,
- swobodne teksty na podstawie lektur,
- ilustrowanie tekstów,
- drama i inscenizacje,
- improwizacje,
- teatrzyki wycinanek (wg. R. Więckowskiego),
opowiadania twórcze (wg. H. Mystkowskiej),
zabawy twórcze,
zagadki, krzyżówki, rebusy,
konkursy czytelnicze,
prezentowanie lektury przez dzieci,
prowadzenie dzienniczka lektur,
tworzenie książeczek tematycznych,
gry dydaktyczne z lekturą,
urządzanie kącika książki lekturowej,
kontakt z lekturą poprzez środki przekazu kultury.
Przy analizie utworów trzeba zwrócić uwagę na styl i język utworu, omawiając środki artystyczne i budowę
tekstów: przenośnie, porównania, powtórzenia, itp. potęgujących wymowę utworu, których nie można odłączyć od
analizy treści.
Z omawianiem środków artystycznych łączy się również praktyczne rozróżnianie form wypowiedzi oraz niektórych gatunków literackich np.: wierszy, zagadek, przysłów, podań itp.
Przy opracowaniu lektury:
1) nie można uwzględniać wszystkich składników utworów, ani dążyć do omówienia utworu wszechstronnie i wyczerpująco, gdyż umysł dzieci nie jest zdolny do przeprowadzenia długotrwałej analizy,
2) należy wyróżniać składniki najbardziej charakterystyczne, występujące w taki sposób w tekście, że dziecko z łatwością zwróci na nie uwagę.
Trzeba jednak pamiętać, iż dzieci często zwracają uwagę na inne składniki utworu, dlatego też na ile to możliwe, należy stosować taki sposób omawiania lektury, dzięki któremu uczniowie mieliby swobodę poruszania problemów najbardziej ich interesujących.
Nauczyciel skupiałby się wtedy tylko na niektórych zagadnieniach w celu pogłębienia ujęć dzieci oraz dla uwypuklenia ważniejszych motywów nie dostrzeżonych przez uczniów, albo wreszcie dla szczególnego zaakcentowania wartości natury wychowawczej.
Według Z. Morawskiej i A. Wilkowej: „Z jednej strony zrozumienie języka książki jest koniecznym warunkiem zrozumienia i przeżycia jej treści. Z drugiej strony wszystkie metody pogłębiania i przeżywania literatury wytwarzają równocześnie szczególnie sprzyjające warunki do pracy nad doskonaleniem języka i stylu dziecka”.
Sposoby wykorzystania tekstów literackich:
- ćwiczenia w czytaniu i mówieniu,
- czerpanie z utworów literackich tematów do ćwiczeń w pisaniu,
- tworzenie indywidualnych lub opartych na motywie literackim własnych opowiadań, w tym tzw. opowiadań twórczych,
- nadawanie tekstom literackim innych, własnych tytułów,
- ćwiczenia w mówieniu i pisaniu,
- ćwiczenia słownikowe i frazeologiczne,
- ćwiczenia gramatyczne i ortograficzne,
- opanowanie pamięciowe tekstu.
Ćwiczenia związane z opracowywaniem lektury:
zbiorowe czytanie książek i czasopism,
rozmowy na temat utworu literackiego: bohaterów, oceny ich zachowania, wyodrębnianie zdarzeń, określanie miejsca akcji, nastroju, elementów humorystycznych,
wypowiadanie się na temat ilustracji w książce, wyszukiwanie w tekście fragmentów odnoszących się do ilustracji,
opowiadanie fragmentów utworu,
zbiorowe omawianie miejsca akcji w utworze,
zbiorowe i indywidualne ustalanie kolejności zdarzeń w tekście i historyjkach obrazkowych,
omówienie treści tekstu po jednorazowym przeczytaniu,
wyodrębnienie postaci i zdarzeń w utworze literackim: ustalanie kolejności zdarzeń, ich wzajemnych powiązań, zdarzeń istotnych i mniej istotnych, wskazywanie postaci głównych i drugoplanowych, dokonywanie oceny postępowania bohatera,
- uzasadnienie swego zdania, wskazanie wydarzenia decydującego o zmianie w postępowaniu bohatera,
wybieranie najpiękniejszych lub najważniejszych fragmentów tekstu i uzasadnienie wyboru,
wyszukiwanie fragmentów na określony przez nauczyciela temat,
układanie opowiadań twórczych związanych z treścią utworu np. dalszych losów bohatera, komponowanie początku i zakończenia na podstawie fragmentu lub ilustracji,
różne formy inscenizowania tekstów lub ich fragmentów.
Formy pracy z lekturą:
1. Praca dydaktyczno – wychowawcza na zajęciach z edukacji polonistycznej,
2. Współpraca nauczyciela i uczniów z biblioteką szkolną,
3. Współpraca nauczyciela z rodzicami.
Duże znaczenie przy odbiorze lektury mają również zamieszczone w książkach ilustracje. Istotna rola ilustracji zaznacza się już na etapie kształtowania gotowości do czytania przy doskonaleniu mowy i myślenia dzieci, umiejętności kojarzenia faktów, rozwijaniu procesów spostrzegania wzrokowego, czemu książka może doskonale służyć. Ilustracje obok doznań umysłowo – poznawczych wywołują przeżycia emocjonalne i estetyczne.
Rola ilustracji (szaty graficznej w tekście):
- odtwarzają treść utworu bądź go uzupełniają,
- pomagają zrozumieć treść oraz wyobrazić sobie przedstawione sytuacje,
- wzbogacają wiedzę o realnej rzeczywistości bądź wprowadzają dzieci w świat fantazji,
- tworzą nastrój w utworze lirycznym, czy humorystycznym,
- współtworzą i wzmacniają różnorodne przeżycia literackie,
- odgrywają wielką rolę w rozwijaniu wrażliwości estetycznej.
Przykłady opracowania lektury
Przykład opracowania lektury na podstawie baśni H. Ch. Andersena „Dziecię elfów” – kl. II.
Temat: Dobro i zło w baśni „Dziecię elfów”. Cechy bohatera baśni literackiej – 4 h.
Cele dydaktyczno – wychowawcze:
Zapoznanie dzieci z cechami i warunkami życia niektórych zwierząt: żaby, myszy, kreta, chrabąszcza, jaskółki.
Wyodrębnienie w utworze postaci i zdarzeń.
Kształcenie umiejętności analizowania tekstu, dochodzenia do uogólnień i wniosków. Kształcenie wypowiedzi wielozdaniowej oraz mowy dialogowej.
Kształtowanie umiejętności przeciwstawiania się złu przez zrozumienie sensu ideowego baśni, uświadomienie, że w życiu można napotkać postacie dobre i złe, ale należy sprzeciwić się złu, jeśli uważamy to za słuszne. Bardzo często w walce dobra ze złem zwycięża dobro. Należy zachować pogodę ducha pomimo przeciwności losu, ponieważ po okresie trudnym przychodzą lepsze, często radosne dni.
Cele operacyjne:
Uczeń zna treść baśni „Dziecię elfów”, potrafi samodzielnie wyszukiwać odpowiednie fragmenty i dokonać ich analizy, potrafi ujmować wydarzenia w układzie chronologicznym, umie oceniać zachowania postaci z baśni, umie współpracować w grupie podczas gry dramowej, zna i umie zaprezentować przydzielona rolę w improwizacji.
Metody: aktywizujące opowiadanie, pogadanka, praca z tekstem, improwizacja.
Środki dydaktyczne: wystawka książek H. Ch. Andersena, egzemplarze baśni „Dziecię elfów”.
Przebieg zajęć:
I. Zapoznanie z postacią słynnego duńskiego baśniopisarza H. Ch. Andersena.
Odczytanie tytułów książek zgromadzonych na wystawie, zwrócenie uwagi na różne wydania zbioru „Baśni”.
Opowiadanie nauczyciela o życiu i twórczości autora.
Odczytanie baśni przez nauczyciela lub wysłuchanie nagrania z płyty CD. Uczniowie krótko wypowiadają się na temat swoich przeżyć podczas czytania utworu.
II. Przedstawienie kolejnych przygód Calineczki i zapisanie ich w formie planu.
III. Przypomnienie najważniejszych postaci występujących w utworze i zapisanie ich nazw.
IV. Próba uchwycenia cech postaci i ich wzajemnego stosunku na podstawie czytania z podziałem na role oraz improwizacji.
V. Przydział i omówienie ról poszczególnych postaci, ich sposobu zachowania się, wypowiedzi. Każda postać ma obowiązek przedstawienia się według planu: Jak się nazywa, gdzie mieszka, jakie ma upodobania itd.
VI. Odtwarzanie ról. Dialogi poszczególnych postaci z Calineczką.
VII. Ocena dramatyzacji i wnioski o cechach charakteru postaci.
VIII. Gra dramowa dzieci w sześcioosobowych zespołach.
W celu urozmaicenia zajęć z lekturą można stosować:
Gry i zabawy związane z czytelnictwem, np. zabawa
w „cenzurowane”. Na cenzurowanym, „czyli ocenianym” staje autor lub bohater książki, a pozostałe dzieci mówią po jednym zdaniu o „cenzurowanym”, który wybiera również jedną wiadomość, według niego najładniejszą lub najciekawiej sformułowaną. Autor wybranego zdania staje się na miejscu „cenzurowanego”.
Zabawa „co znikło”, na stole należy ułożyć kilka książek. Dzieci oglądają je np. przez 5 minut. Po upływie tego czasu odwracają się, a nauczyciel zabiera jedną pozycję. Zadaniem dzieci jest po powtórnym obejrzeniu wystawki napisać tytuł i autora ukrytej książki. Dzięki tej zabawie dzieci szybko zapoznają się z lekturami przewidzianymi do opracowania w ciągu roku szkolnego.
Ważnym elementem we wdrażaniu uczniów do czytania jest dzienniczek lektur. Zdaniem R. Więckowskiego zapisy w dzienniczku lektur mogą być zróżnicowane. A oto przykładowe formy zapisu:
- redagowanie odpowiedzi na pytanie: „Czy mi się książka podoba?” Dlaczego tak, lub dlaczego nie?”,
- ilustrowanie lektury, z wypisaniem najciekawszego fragmentu,
- przedstawienie losów bohatera bez podania zakończenia,
scharakteryzowanie przygody, jaką czytelnik chciałby przeżyć wraz z bohaterem,
scharakteryzowanie głównej postaci,
- sprecyzowanie morału, głównej myśli ukrytej w utworze,
- zamieszczenie krótkiej recenzji, streszczenia lub notatki o książce.
Nauka lektury według Rolanda Barthesa obejmuje nie tylko teksty pisane, ale też obrazy, przedmioty i zdarzenia. Są one bardzo mocno związane ze sposobem bycia dziecka, gdyż dziecko zawsze, nawet w kontakcie z literaturą, stara się wejść w jak najściślejszy kontakt z tworzywem – materią. Ten zmysłowy kontakt z dziełem literackim polega na zabawie słowami, postaciami, fabułami, zdarzeniami. Wyrażają go takie propozycje, jak:
„zmień zakończenie baśni”, „opowiedz jeszcze inne przygody bohatera”, „przeczytaj jeszcze raz, ale opuść wszystkie miejsca smutne”.
Podejmując tę grę, dorośli mogą zaproponować dziecku także inne zabawy z tekstem, na przykład:
„opowiedz baśń o Czerwonym Kapturku, tak jakby ją opowiadał wilk”, „zgadnij kto to mówi – przemądrzała Sowa, czy Prosiaczek?”, albo „bądź Śpiącą Królewną, a ja będę królewiczem”…
Organizowanie zajęć z wykorzystaniem literatury dziecięcej:
Literatura dziecięca pomaga i inspiruje doskonalenie umiejętności czytania. Przytoczone przykłady pokazują niektóre możliwości w tej dziedzinie:
1. Kiedy dzieci poznały już wybrane utwory z literatury dziecięcej, zapamiętały ich treść, orientują się, kto jest głównym bohaterem, nauczycielka może zaproponować zabawę w zagadki o książkach.
2. Dużo trudniejsze, ale i ciekawsze są zajęcia przeprowadzone z całą grupą, podczas których nauczycielka zamiast opowiadania dzieciom treści książki daje im do przeczytania kilka wyrazów zaczerpniętych z jej treści. Na tej podstawie dzieci mają określić tytuł książki i uzasadnić swój wybór odwołując się do przeczytanych wyrazów.
3. To samo zajęcie można przeprowadzić z małą grupką dzieci w ten sposób, że każde z nich otrzymuje kartkę z kilkoma wyrazami dotyczącymi określonej książki. Wszystkie jednocześnie czytają po cichu swoje wyrazy, a kto już przeczyta i zorientuje się, z jakiej książki pochodzą, podchodzi do półki lub stolika z książkami wybiera właściwą książkę, a następnie sprawdza, czy znajdują się w niej przeczytane wyrazy.
Korzystanie z literatury dziecięcej przy nauce czytania ma tę dodatkową wartość, że dzieci stopniowo przyzwyczajają się do czytania wyrazów i tekstów w książkach.
Powyższe przykłady ćwiczeń ułatwiają dziecku bliższe poznanie dzieła, zapamiętywanie jego podstawowych struktur, dzięki czemu usprawniają odbiór lektury, który polega na opanowaniu przez czytelnika fabuł wzorcowych, takich których formułowaniem zajmuje się przez całe życie.
Reasumując, nauka lektury polega nie na analizie i interpretacji utworu, ale na mądrym i przemyślanym oczytaniu dziecka, aby doświadczenie lekturowe narastało stopniowo, od struktur najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych.