Na bazie wzorów rzymskich, karolińskich, bizantyjskich, a nawet islamskich wyrósł w architekturze średniowiecznej styl zwany romańskim. Choć termin „sztuka romańska” wprowadzono w XIX wieku, to sam styl pojawiła się w XI wieku i trwał do połowy XIII. Warto zaznaczyć, że nie we wszystkich krajach rozwijał się w tym samym czasie. Pojawił się na terenie Francji, a dzięki szlakom kupieckim i pielgrzymim rozprzestrzenił w całej Europie, stając się jednym z przejawów jej jedności. W Polsce rozwój architektury romańskiej przypada na XII i XIII wiek. Wybudowano wówczas liczne kościoły, okazałe katedry i kolegiaty oraz benedyktyńskie i cysterskie opactwa.

 

Podstawowym tworzywem w architekturze romańskiej były wielkie ciosane bloki kamienne, a w rejonach gdzie brakowało kamienia budowano z dość drogiej cegły.

 

Cechy sztuki romańskiej były następujące:

• sztuka miała charakter sakralny,

• w pierwszym okresie rozwoju stylu romańskiego Kościoły budowano na planie koła (rotundy), a następnie krzyża,

• budowla miała system nawowy (tzn. nawa główna i dwie nawy boczne), zakończone poprzecznym transeptem oraz prezbiterium, (gdzie przebywał chór) i absydą, skierowaną na wschód,

• układ świątyni miał charakter halowy lub bazylikowy,

• mury były grube, masywne, nadawały budowli charakter obronny,

• sklepienia miały charakter kolebkowy, beczkowy, krzyżowy lub płaski – ten najczęściej w świątyni halowej np.: w Rawennie,

• okna budowano stosunkowo niewielkie, wzmocnione dodatkowo wewnętrznymi kolumnami. Zastosowanie biforium (łac. biforia – dwudrzwiowy) tzn. arkadowych okien lub przezroczy podzielonych na dwie części oraz triforium okien lub przezroczy podzielonych na trzy. Takie triforium umieszczano także w grubości muru i wejściach wewnątrz kościoła.

• sklepienia, otwory okienne, portale (obramowane wejścia do świątyni) wykańczały łuki (niepełne koła),

• podczas budowy stosowano jeden powtarzający się moduł, co dawało poczucie porządku i proporcjonalności,

• wewnątrz kościoła romańskiego panował półmrok, ze względu na małe okna,

• wnętrza były bardzo skromnie zdobione,

• zastosowanie wewnętrznych kolumn, podtrzymujących np.: sklepienia. Kolumny były proste, grube i mało ozdobne.

Przykłady polskiej architektury romańskiej:

• Palatia na Ostrowie Lednickim,

• Krypta świętego Leonarda na Wawelu,

• Katedra w Poznaniu,

• Kościół w Trzemesznie,

• Kościół benedyktynów w Tyńcu,

• Kościół benedyktynów Mogilnie,

• Kolegiata świętego Piotra i Pawła w Kruszwicy (XII wiek),

• Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII wiek),

• Kolegiata świętego Marcina w Opatowie (XII wiek),

• Kościoły kanoników regularnych w Czerwińsku,

• Kościoły kanoników regularnych w Strzelnie,

• Kościół Norbertanek w Strzelnie,

• Kościół świętego Idziego w Inowłodziu,

• Kościół w Żarnowie,

• Kościół w Prendocinie,

• Katedra Łęczycy,

• Kościół świętego Andrzeja w Krakowie,

• Klasztor cysterski w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie wszystkie prawdopodobnie według projektów brata Simona,

• Opactwo Cysterek w Trzebnicy (XIII wiek),

• Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu,

• Kościół świętego Michała na Ołbinie we Wrocławiu,

• Kościół świętego Jakuba w Sandomierzu ufundowany przed 1211 rokiem przez księżniczkę Adelajdę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, wybudowany z czerwonej cegły.

Przykłady architektury romańskiej poza Polską :

• Rotunda grodowa świętego Mikołaja w Cieszynie,

• Świątynia halowa w Rawennie,

• Fasada katedry świętego Marcina w Lukce (XII wiek) na terenie Toskanii,

• Krużganek klasztoru benedyktyńskiego w Moissac, na terenie Langwedocji (XII wiek),

• Bazylika katedralna w Spirze,

• Katedra w Golarze (środkowe Niemcy),

• Budynek uniwersytetu w Oksfordzie (XII wiek).

Budowle gotyckie (od 2.poł. XII w. do XV w.) są lekkie, wysmukłe i strzeliste (akcenty wertykalne kierujące w górę) Charakteryzują je sklepienia opierające się na kamiennym żebrowanym szkielecie( sklepienia krzyżowe i łukowe podpory z zewnątrz.) Dzięki temu technicznemu wynalazkowi można było wznosić gmachy o nieosiągalnej dotąd wysokości, z szeroko rozpiętymi sklepieniami i jasnymi wnętrzami, bo światło wpada doń przez duże, ostrołukowe okna zdobione pięknymi witrażami. Katedra gotycka dobrze oddaje ideologię Średniowiecza : dążenie człowieka do bliskości z Bogiem a jej konstrukcja – nieskończoność boskiej istoty. 

Co jeszcze charakteryzuje styl gotycki?
- ogrom budowli,
- wysokie kościoły zwykle trzynawowe, smukłe i jasno oświetlone, 
- mury silnie przeprute, 
- bazyliki z półkolistym chórem, 
- nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem). 

• Zabytki gotyckie w Polsce:

• kościół Mariacki w Gdańsku
  budynek Collegium Maius w Krakowie
  kościoły krakowskie: Mariacki z ołtarzem Wita Stwosza, Dominikanów, Franciszkanów
  kościół św. Krzyża we Wrocławiu
  kościół Klarysek w Starym Sączu
  kościół św. Jakuba w Szczecinie
  kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
  zamek krzyżacki w Malborku
  Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Włocławku

• Zabytki gotyckie w Europie:

• - katedry: w Chartres , Amiens, Paryżu, Reims, Notre Dame w Paryzu (Francja), Laon
  - kościół NMP w Trewirze (Niemcy)
  - katedra św. Wita w Pradze (Czechy)
  - opactwo Westminister w Lodynie (Wielka Brytania)
  - opactwa w Royaumont i Opactwo Weimarskie 
  - Most Karola w Pradze (Czechy)
  
  ARCHITEKTURA SAKRALNA

Gotycka architektura sakralna to przede wszystkim kościoły i katedry. Te pierwsze stanowiły swoiste „wizytówki” miast, prześcigających się we wznoszeniu najbardziej okazałej świątyni, widocznej z daleka i mogącej pomieścić wszystkich mieszkańców miasta.

Sklepienia i rozwiązania konstrukcyjne:

Charakterystyczną lekkość i strzelistość bryły zawdzięcza gotyk zastosowaniu nowego sklepienia - krzyżowo-żebrowego, stanowiącego połączenie sklepienia krzyżowego zaczerpniętego z romanizmu, ze szkieletem powstałym na skutek wyodrębnienia żeber w przecięciach kolebek. Ten rodzaj sklepienia, opartego jedynie na filarach międzynawowych, nie wymagał już podparcia ścian, co umożliwiło zastąpienie ich oknami wypełnionymi witrażem. Za ojca tego przełomowego rozwiązania uznaje się francuskiego kronikarza i opata Sugera, postulującego wprowadzenie większej ilości światła do świątyń, co miało się wiązać z duchowym oświeceniem człowieka.

Zasadniczą cechą gotyku jest wyraźne wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych od wysklepek i ścian, dzięki czemu same w sobie nabierają charakteru dekoracyjnego. Widać to na przykładzie rozmaitych odmian, w jakie wyewoluowało sklepienie krzyżowo-żebrowe- takie rodzaje sklepień jak kryształowe, gwieździste, palmowe czy sieciowe z większą ilością żeber spełniają głównie rolę dekoracyjną.

Łuk ostry:

Łuk ostry, na którym opiera się sklepienie krzyżowo-żebrowe zastosowany został również w systemie łuków przyporowych, polegającym na przenoszeniu sił ciążących ze sklepień na podpory. Dobudowywanie do naw bocznych wieżyczek-fial i dodatkowych, silnie eksponowanych łuków przyporowych odciążających filary umożliwiło budowanie bardzo wysokich, lekkich i silnie rozczłonkowanych budowli, cechujących się wertykalizmem, tak charakterystycznym dla całej architektury gotyckiej.

Plan prostokąta lub krzyża łacińskiego umożliwiał swoistą „cyrkulację” wiernych, zaś rozbudowane, wydłużone prezbiterium pozwalało na ceremoniały religijne z licznym udziałem duchowieństwa. Prezbiterium zakończone było absydąpółkolistą lub wieloboczną, zaś wokół niego znajdowało się obejście otoczone kaplicami zwane ambitem. Dominującymi układami budowli sakralnych były bazylikowy i halowy. Nawę główną poprzedzał zwykle narteks, czyli przedsionek.Bardzo charakterystycznym elementem planu gotyckiej świątyni był również transept - poprzeczna nawa oddzielająca korpus nawowy od najświętszej części - prezbiterium

Materiałem używanym do budowy była cegła stosowana na północy Europy, oraz kamień ciosowy popularny na południu. Z czerwonej, prasowanej cegły oraz kamienia tworzono również detale architektoniczne. W dekoracj światyń można również spotkać cegłę glazurowaną: zieloną, żółta i brązową.

Z zewnątrz budowlę otaczają takie elementy jak arkady, bogato zdobione portale wejściowe zwieńczone wimpergami, wieże i przypory zakończone pinaklami, olbrzymie dachy, często dzielone osobno na każdą nawę. Wewnątrz zachwycają łączące żebra zworniki (klucze), freski ścienne, poliptyki wieńczące ołtarz, głowice filarów zbierających ciężar sklepienia oraz kolumn, a także podzielona maswerkiem rozeta, znajdująca się nad trzema lub pięcioma portalami.

Gotycka architektura świecka to głównie ratusze, zamki i kamienice, jak również architektura obronna. Wszystkie je, podobnie jak budowle sakralne, cechuje wertykalizm i lekkość, którą potengują wieżyczki, spadziste dachy oraz ostrołukowe okna.

Najsłynniejsze budowle gotyckie znajdują się we Francji: katedry w Chartres, w Paryżu, Reims, Amiens, Laon i Beauvais oraz twierdze obronne w Carcasonne i Avignon,

w Anglii: katedry w Salisbury i Canterbury oraz York, opactwo Westminster w Londynie

w Niemczech: katedry w Kolonii i Naumburgu, a także we Włoszech: katedra w Sienie, Palazzo Vecchio we Florencji, Pałac Dożów w Wenecji oraz katedra św. Wita w Pradze.

Gotyk w Polsce

Przykładami polskiej architektury gotyckiej są kościół NMP, Collegium Maius, Brama Floriańska i Barbakan w Krakowie, kościół w Wiślicy, Toruniu i Wrocławiu, zamek w Malborku, kościół NMP w Gdańsku, katedra w Sandomierzu czy kościół w Niepołomicach.