MODEL PRACY Z UCZNIEM MAJĄCYM NIEPOWODZENIA EDUKACYJNE
Niepowodzenia szkolne to nie nagłe przejście od zadowalającego poziomu wiadomości i umiejętności do braków z nich. Zanim te braki wystąpił, musiały zaistnieć sytuacje sprzyjające ich powstaniu, a przed ich ujawnieniem się musiały one przez dłuższy czas akumulować.
Należy je także rozpatrywać w szerszym kontekście, traktując je jako wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i szkolnymi a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.
Niepowodzenia szkolne to zjawiska towarzyszące „każdej szkole” na przestrzeni dziesiątków wieków, a przez to niezwykle skomplikowane i nigdy do końca nie poznane.
Jan Konopnicki wymienia trzy rodzaje opóźnień w nauce szkolnej:
1) opóźnienie programowe (brak w wiadomościach w zakresie wytyczonym przez podstawy programowe)
2) organizacyjne, (kiedy uczeń w skutek pewnych zdarzeń znajduje się w klasie niższej niż być powinien),
3) indywidualne, (gdy uczeń nie wykorzystuje w pełni własnych możliwości umysłowych).
Niepowodzenia szkolne we współczesnej pedagogice określa się jako rozdźwięk, brak spójności, rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami, jakie opanowali uczniowie a tym co zaplanował dla nich nauczyciel zgodnie z założeniami z poszczególnych przedmiotów.
Dla każdej klasy ustalone są podstawy programowe jako norma przewidziana do opanowania w danym wieku.
Niektórzy autorzy niepowodzenia nazywają opóźnieniem szkolnym i stosują takie sformułowanie tam, gdzie dostrzegają różnice między faktycznym poziomem wiedzy danego ucznia, a przewidzianymi normami dla jego wieku znanymi jako minimum podstawy programowej.
Szkoła stawia przed uczniami określone wymagania, którym niestety nie zawsze uczniowie są w stanie sprostać, rodzi to wiele trudności i często prowadzi do niepowodzeń.
Z. Wiatrowski opracował następujący układ przyczyn niepowodzeń szkolnych:
Przyczyny biopsychiczne i osobowościowe, a wśród nich:
przyczyny związane z niekorzystnymi cechami osobowościowymi
o charakterze motywacyjnym
Przyczyny profesjonalne, w tym:
przyczyny związane z trudnościami godzenia obowiązków zawodowych i szkolnych
przyczyny związane z niekorzystnym stosunkiem zakładów pracy do uczących się
związane z aktualnie obowiązującymi warunkami i zasadami funkcjonowania zakładów pracy
Przyczyny społeczno-ekonomiczne:
związane ze środowiskiem rodzinnym ucznia
Związane ze środowiskiem szkolnym
Związane z ogólnymi warunkami społeczno-ekonomicznymi kraju, regionu, środowiska
Przyczyny pedagogiczne:
względnie niezależne od nauczyciela
tkwiące w pracy i postawie nauczyciela
tkwiące w uczniu
Wypracowana przez autora klasyfikacja odnosi się do osób pracujących i dlatego zawiera dodatkową kategorię przyczyn, która została nazwana „profesjonalnymi”.
Zbliżonej, choć nieco różniącej się klasyfikacji dokonali m.in. C. Kupisiewicz i M. Tyszkowa. Wyodrębnili oni następujące kategorie przyczyn:
społeczno-ekonomiczne lub środowiskowe
biopsychiczne
pedagogiczne
Społeczno –ekonomiczne:
zła sytuacja materialna rodzin,
niekorzystna atmosfera w domu,
brak miejsca i odpowiednich warunków do nauki w domu,
brak zainteresowania rodziców problemami dziecka w nauce,
brak współpracy rodziców ze szkołą,
niewłaściwa współpraca rodziców ze szkołą,
wygórowane wymagania i ambicje rodziców wobec dziecka,
bezrobocie jednego lub obojga rodziców,
nadopiekuńcza postawa rodziców wobec dziecka, niewłaściwy, niezdrowy styl życia dziecka,
negatywny stosunek rodziców do szkoły i nauczycieli,
pozycja w zespole klasowym lub koleżeńskim dziecka
Biopsychiczne:
stan zdrowia dziecka,
niski poziom intelektualny i moralny dziecka,
słaby rozwój psychomotoryczny dziecka,
uwarunkowania genetyczne –obecność u dziecka zespołu zaburzeń braku koncentracji i nadpobudliwości(ADHD),
negatywny stosunek dziecka wobec wymagań szkolnych,
temperament dziecka, cechy charakteru dziecka, nieśmiałość emocjonalna dziecka,
niesprawne lub wadliwe funkcjonowanie narządów zmysłowych dziecka(słuchu lub wzroku),
nieprzestrzeganie zasad higieny psychicznej przez dziecko,
zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego u dziecka(nerwica),
brak wytrwałości w pracy, brak cierpliwości itp.,
choroby somatyczne,
zaburzenia w funkcjonowaniu procesów poznawczych(brak motywacji do nauki, powolne tempo myślenia, zdolność do powierzchownego uogólniania, szybkie męczenie się wykonywaną pracą umysłową)
Pedagogiczne:
nadmierne wymagania szkolne,
przeładowane programy nauczania,
nadmierna liczba uczniów w klasie,
źle dobrane formy, środki i metody nauczania przez nauczycieli,
brak właściwego przygotowania się nauczycieli do lekcji,
nieprzystosowane programy nauczania do możliwości ucznia, warunków pracy w szkole,
luki w opanowanej przez uczniów wiedzy,
niesystematyczna praca dziecka,
brak kontroli ze strony rodziców,
zainteresowania poza szkolne dziecka,
niskie kwalifikacje zawodowe nauczycieli,
złe warunki pracy dydaktyczno –wychowawczej w szkole,
wadliwa organizacja lekcji,
niedostateczna znajomość uczniów oraz niewłaściwa postawa nauczyciela w stosunku do nich,
błędy metodyczne popełniane przez nauczycieli.
Sposoby wykluczenia niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych społeczno –ekonomicznych:
zaopatrzyć dziecko w niezbędne przybory
zapewnić dziecku w domu odpowiednie miejsce i ciszę do odrabiania lekcji
nie wyręczać dziecka w pokonywaniu trudności szkolnych, lecz mądrze pomagać je przezwyciężać
nie przelewać swoich ambicji na dziecko
kształtować pozytywny stosunek dziecka do szkoły, nauczycieli, nauki i pracy w codziennych kontaktach z dzieckiem
uczestniczyć systematycznie w zebraniach rodzicielskich, także dotyczących pedagogizacji rodziców
starać się zapewnić odpowiednią atmosferę rodzinną wolną od nadmiernych napięć, stresów, pośpiechu, nerwowości, nacechować ją wzajemną życzliwością i zrozumieniem
prowadzić systematyczną obserwację pracy i zachowań swojego dziecka
starać się wczuć w problemy szkolne dziecka i podsunąć mądre rozwiązania, z których skorzysta dziecko
zawsze znaleźć czas na rozmowę z dzieckiem, mimo obowiązków i zmęczenia
Sposoby wykluczenia niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych biopsychicznych:
utrzymywać stały kontakt z pedagogiem, psychologiem i poradnią psychologiczno – pedagogiczną
mądrze pomagać dziecku w pokonywaniu trudności szkolnych (pomóc opracować plan pracy dnia tygodnia itp. oraz czuwać z boku nad jego realizacją przez dziecko)
poświecić więcej czasu na systematyczną pracę z dzieckiem
stosować w wychowaniu dziecka częściej pochwały i zachęty wspomagające wiarę we własne siły i możliwości
dbać o higienę psychiczną dziecka
poświęcić więcej czasu na rozmowy z dzieckiem dotyczące sposobów rozwiązania jego problemów szkolnych
kształtować pozytywny stosunek dziecka do szkoły, nauczycieli, nauki i pracy w codziennych kontaktach z dzieckiem
kreować sytuacje domowe, w których dziecko będzie miało szanse na wykonanie powierzonego mu zadania, aby umacniać jego wiarę w siebie
umożliwić dziecku nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce
zorganizować, jeśli są na to fundusze rodzinne dodatkowe zajęcia wyrównujące luki dziecka w nauce (korepetycje)
Sposoby wykluczenia niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych pedagogicznych:
przyzwyczajać dziecko do samokontroli swoich czynności (niekoniecznie związanych ze szkołą)
umożliwić rozwijanie zainteresowań dziecka związanych z nauczanymi przedmiotami
ustalić wspólnie z dzieckiem jego plan pracy(dnia tygodnia itp.), czuwać z boku nad jego realizacją
wdrażać dziecko do codziennych obowiązków domowych
nie wyręczać dziecka w pokonywaniu trudności szkolnych, lecz mądrze pomagać je rozwiązywać
wskazywać dziecku alternatywne metody efektywnego uczenia się(kurs szybkiego czytania, przedmiotowe programy multimedialne pozwalające utrwalać nabytą już wiedzę)
wdrażać do systematyczności poprzez częste kontrole zeszytów, dzienniczka, kontakty z wychowawcą itp.)
systematycznie posyłać do szkoły (nie zostawiać dziecka w domu z byle powodu –nieobecność dziecka w szkole mnoży jego trudności)
motywować do nauki poprzez stosowanie częstych pochwał w stosunku do dziecka
być przykładem i autorytetem dla swojego dziecka poprzez właściwa postawę życiową
zachęcać do alternatywnych form przygotowywania się do lekcji np. wykonywania prezentacji multimedialnych, napisania referatu, przygotowania gazetki, krzyżówki, albumu
promować inne ciekawe dla dzieci sposoby spędzania wolnego czasu, zabawę na świeżym powietrzu, obcowanie z natura, uprawianie sportu
często sprawdzać, jak dziecko korzysta z komputera i konsekwentnie wymagać przestrzegania ustalonych wcześniej zasad
Do najczęściej spotykanych trudności w nauce a zarazem najpoważniejszych zaliczamy problemy związane z czytaniem, pisaniem jako wynik różnego rodzaju opóźnień rozwoju psychoruchowego.
Wykazano istnienie wielu fragmentarycznych deficytów rozwojowych, do których należą:
opóźnienie i zaburzenia percepcji wzrokowej,
opóźnienie i zaburzenia percepcji słuchowej
opóźnienie i zaburzenia percepcji mowy,
opóźnienie i zaburzenia rozwoju ruchowego,
opóźnienia i zaburzenia procesu lateralizacji.
Występowanie fragmentarycznych deficytów w kilku zakresach powoduje najpoważniejsze trudności w nauce, ujawnia je nieprawidłowe spostrzeganie i gorsze zapamiętywanie. Niepowodzenia w nauce na ogół pojawiające się w tych przypadkach bardzo wcześnie stają się nowym czynnikiem patogennym.
W celu likwidacji niepowodzeń spowodowanych dysleksją, dysortografią stosuje się ćwiczenia reedukacyjne. Bardzo ważne jest uświadomienie uczniów o możliwości osiągania przez nich sukcesów i zadowolenia nie zaś nadrabiania strat czy doganiania innych kolegów z klasy.
Okazja do sukcesu wyzwala z czasem u dzieci zainteresowania i zdolności, wiara we własne siły powoduje chęć do podejmowania zadań trudnych.
Największy wpływ na kształtowanie postaw dziecka ma jego najbliższe otoczenie, dlatego w procesie zwalczania przyczyn niepowodzeń szkolnych najważniejszym ogniwem jest współpraca rodziców bądź opiekunów ze szkołą.
Uczeń, zwłaszcza napotykający na trudności w nauce, przed podjęciem jakichkolwiek czynności uczenia się powinien wizualizować czyli utworzyć w umyśle mentalny obraz tych czynności, a najlepszy z nich afirmować. Jakość tego obrazu w sposób znaczący warunkuje końcowe efekty uczenia się szkolnego.
Dużą rolę w usuwaniu niepowodzeń szkolnych może również odegrać technologia informacyjna. Do celów diagnostycznych, profilaktycznych i terapeutycznych można wykorzystać komputer z odpowiednim oprogramowaniem. Komputerowe programy diagnozujące stosuje się już w typowych przedszkolach krajów Unii Europejskiej. Technika komputerowa - choć nie żąda od dziecka umiejętności czytania i pisania - pomaga już w diagnozie i rewalidacji
Na polskim rynku znajduje się zestaw gier komputerowych przeznaczonych dla nauczycieli pracujących z dziećmi dyslektycznymi. Gry te dzięki atrakcyjnej formie pobudzają sferę emocjonalno-motywacyjną, eliminują zniechęcenie, lęk przed czytaniem, pozwalają na wielokrotne powtarzanie ćwiczeń.
Dzięki wspomagającym programom multimedialnym, które wyjaśniają wątpliwości ucznia, poprzez wskazywanie drogi do rozwiązania, stawianie pytań pomocniczych, wiedza i umiejętności ucznia zostają uzupełnione i poszerzone w atrakcyjny sposób.
Kolejną przyczyną biopsychiczną niepowodzenia uczniów w nauce szkolnej są wady narządów zmysłowych, a przede wszystkim wzroku i słuchu. Wady tych narządów, nie dostrzeżone w porę, zwłaszcza u uczniów najmłodszych, którzy często nie zdają sobie sprawy z ich istnienia, utrudniają im normalną naukę, a w pewnych sytuacjach stanowią także bezpośrednie źródło zaburzeń rozwoju psychicznego.
Źródłem braku postępów ucznia w nauce szkolnej mogą być również zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, które to w obecnych czasach zdają się wyjątkowo nasilać.
Jedną z ważniejszych form zaburzeń procesów nerwowych u dzieci jest niestałość emocjonalna, która może mieć podłoże dziedziczne, środowiskowe lub może być następstwem błędów wychowawczych.
W literaturze można również znaleźć informacje dotyczące tzw. Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć. Syndrom ten charakterystyczny jest dla uczniów, którzy pomimo wysokiego ilorazu inteligencji odnotowują nieadekwatne dla swoich możliwości i uzdolnień osiągnięcia.
Uczniowie, którzy nie osiągają sukcesów zwykle nie są świadomi pojawiających się trudności z nauką, co w głównej mierze wynika z braku wypracowanych sposobów uczenia się i słabej samoregulacji.
Łatwiej zatem przychodzi im obarczanie winą za wszelkie niepowodzenia czynniki zewnętrzne, czyli system nauczania, programy szkolne, a także samego nauczyciela, który w ich oczach jawi się jako osoba mało kompetentna.
Na ujawnianie się i powstawanie SNO mają wpływ różne czynniki. Wśród nich wymienia się np.:
zbyt dużą presję rodziców na rozwój intelektualny dziecka,
brak możliwości rozwoju indywidualnej filozofii życia,
nieefektywne metody nauczania,
brak wytrwałości w działaniu,
typowe dla wieku adolescencji postawy lęku, alienacji, buntu wobec wartości,
konflikt zainteresowań,
niskie poczucie własnej wartości,
nieadekwatne relacje interpersonalne,
nieumiejętność wyrażania emocji,
sytuacje rodzinne,
sytuacje szkolne.
Kolejną grupę przyczyn niepowodzeń szkolnych to przyczyny związane z pracą szkoły. Wyróżniamy tu trzy grupy:
Przyczyny związane z zewnętrznymi warunkami utrudniającymi pracę szkoły:
braki systemu szkolnego,
przeładowane programy nauczania,
brak korelacji treści nauczania w zakresie poszczególnych przedmiotów,
nieodpowiednie podręczniki,
trudne warunki pracy szkoły; dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie.
Przyczyny związane bezpośrednio z pracą dydaktyczną nauczyciela:
błędy metodyczne,
błędy wychowawcze,
Brak odpowiedniego przygotowania się do lekcji,
Zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia własnych kwalifikacji.
Przyczyny związane z wadliwą pracą ucznia (brak motywacji, niechęć do nauki, lenistwo, wadliwa metoda nauki).
Ostatnią przyczyną która prowadzi do niepowodzeń edukacyjnych, to błędy w pracy nauczyciela. Znalazły się tutaj:
Nieprawidłowa organizacja pracy na lekcji.
Dobór nieodpowiednich metod nauczania.
Stosowanie nieodpowiednich form pracy.
Niesystematyczna kontrola i ocena opanowywanych wiadomości i umiejętności.
Niedostateczna znajomość uczniów.
Brak odpowiedniej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce.
Niewłaściwa atmosfera na lekcji i osobowość nauczyciela.
Niepowodzenia w skrajnych przypadkach kończą się drugorocznością, a nawet odsiewem. Wyodrębniamy kilka poprzedzających go elementów:
powstawanie początkowo drobnych luk w wiadomościach ucznia,
narastanie dalszych luk i trudności w nauce w zakresie danego przedmiotu; pierwsze ucieczki z lekcji połączone z niechętnym stosunkiem ucznia do przedmiotu,
podejmowanie prób likwidowania zaległości i braków przy pomocy nauczyciela, rodziców, korepetytora; możliwość osłabienia ambicji ucznia wynikające z przekonania o niemożliwości poradzenia sobie z nauką,
narastająca liczba ocen niedostatecznych z przedmiotu; niewłaściwy stosunek wobec nauczycieli rodziców, który może przybrać formę agresji; częstsze ucieczki z lekcji,
brak promowania do klasy następnej – drugoroczność, wieloroczność,
koniec kariery szkolnej, przerwanie nauki w szkole – odsiew.
| NIEPOWOEDZENIE UKRYTE | NIEPOWODZENIA JAWNE | JAWNE OPÓŹNIENIA PRZEJŚCIOWE |
|---|---|---|
| Występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach i nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju z punktu widzenia celów oraz programu nauczania rzeczywiście istnieją. | O tego rodzaju niepowodzeniach szkolnych mówimy wtedy, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. | Gdy ocena niedostateczna nie obejmuje całorocznej pracy ucznia, lecz jedynie odnosi się do rezultatów uzyskanych przez niego np. w ciągu pierwszego semestru nauki szkolnej, stanowi ona wskaźnik. |
Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w trudnościach szkolnych może:
prowadzić systematyczną obserwację ucznia przez cały rok szkolny oraz analizować wnikliwie wytwory jego pracy;
dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne;
indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając uczniów z trudnościami;
stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, kontroli, czy koncentracji uwagi;
sprawdzić przy pomocy testów do jakiej grupy należy uczeń pod względem własnych predyspozycji (wzrokowiec, słuchowiec, kinestetyk)
w związku z powyższym przekonać rodziców do stosowania pomocy podczas nauki w domu (tablica korkowa, oklejanie drzwi, nagrywanie i odtwarzanie , nauka na głos, możliwość poruszania się bez ograniczania miejsca)
sprawdzić przy pomocy testów rysunkowych stan emocjonalny dziecka, i podjąć odpowiednie kroki uwzględniając przepisy prawne
Recepta dla nauczyciela na sukces ucznia:
1. Przekonaj ucznia, że naprawdę lubisz go uczyć.
2. Mów jasno, głośno, wyraźnie, z zapałem.
3. Dbaj o właściwe tempo mówienia.
4. Bądź swobodny i baw się razem z uczniem podczas nauki.
5. Okazuj mu zaufanie.
6. Wyraźnie określ cele.
7. Bądź przygotowany do lekcji.
8. Przygotowuj ciekawe pomoce naukowe.
9. Ogranicz do minimum czynniki rozpraszające uwagę.
10. Dbaj o dobry nastrój ucznia.
11. Przypominaj informację, kiedy uczeń zaczyna ją zapominać.
12. Polegaj na nim, stawiaj na niego, wierz w jego możliwości.
13. Bądź dla niego oparciem, bądź po jego stronie.
14. Nie oszukuj go, dotrzymuj przyrzeczeń.
15. Udzielaj odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
16. Jeśli coś mu się nie uda, zrozum go i zachęć do dalszej pracy.
17. Chwal za wszystko, co da się pochwalić.
18. Doceniaj go.
19. Nigdy nie przerywaj, kiedy on mówi.
20. Pozwól mu kontynuować Twoją myśl na jego sposób.
21. Słuchaj uważnie upewniając się, że dobrze rozumiesz.
22. Rozwijaj jego samodzielność.
23. Zachęcaj do krytycznego myślenia.
24. Okazuj mu swoje pozytywne uczucia.
25. Pokaż mu, że jesteś człowiekiem omylnym i popełniającym błędy.
26. Stosuj różne metody nauczania - bądź nieszablonowy i ekscytujący.
27. Odnoś do rzeczywistości to, czego go uczysz - niech praktyka uzupełnia teorię.
28. Kończ lekcję w takim momencie, żeby miał poczucie niedosytu (jak w dobrym serialu).
Co mogą zrobić rodzice, aby dziecko uniknęło trudności w nauce?
Otaczać dziecko troskliwą opieką od najmłodszych lat.
Dbać o prawidłowy rozwój fizyczny (leczyć przewlekłe choroby, wady fizjologiczne, mieć stały kontakt z lekarzem).
Troszczyć się o prawidłowy rozwój dziecka we wszystkich jego sferach.
Przygotować dziecko do nauki szkolnej poprzez rozwijanie samodzielności, zainteresowań poznawczych, chęci do pracy.
Przez lata nauki dbać o zdrowie fizyczne i psychiczne dziecka.
Troszczyć się o dobrą atmosferę w rodzinie, o zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa.
Dbać o prawidłowe stosunki swego dziecka z rówieśnikami, a także nauczycielami.
Stawiać dziecku wymagania dostosowane do jego możliwości.
Utrzymywać systematyczny kontakt ze szkołą i wychowawcą.
Zapewnić jak najlepsze warunki do odrabiania lekcji, tj. miejsce, czas i spokój.
Systematycznie interesować się sprawami szkolnymi dziecka.
Wykonanie:
Róża Kondracka
Sebastian Kamiński
Bibliografia:
1. Agnieszka Domagała-Kręcioch „Niedostosowanie społeczne uczniów a niepowodzenia szkolne”. Kraków : Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2008r.
2. Anna Karpińska „Drugoroczność. Pedagogiczne wyzwania dla Współczesności” . Wydawnictwo „Trans Humana” Białystok 1999r.
3. Bogumiła Łuczak „Niepowodzenia w nauce. Przyczyny, skutki, zapobieganie”. Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 2000r.
4. Jan Konopnicki „Powodzenia i niepowodzenia szkolne” , Warszawa 1966r.