PIERWSZE ZAKONY NA ZIEMIACH POLSKICH
BENEDYKTYNI
-zgromadzenie założone w VI w. we Włoszech przez Benedykta z Nursji
- przyjmuje się, że towarzyszyli pierwszym polskim biskupom – Jordanowi i Ungerowi
- kiedyś przyjmowano hipotezę o ich działalności już w IX w, lecz nie potwierdzają tego materiały archeologiczne
- w 1003 r. dokonano napadu rabunkowego i morderstwa na 5 Braciach Męczennikach, lecz nie zakończyło to działalności klasztoru
- czasy Kazimierza Odnowiciela, a zwłaszcza Bolesława Śmiałego charakteryzują się zakładaniem w diecezjach trwałych ośrodków monastycznych
- benedyktyni wykazywali ożywioną aktywność ekonomiczną, co owocowało fundacjami kolejnych klasztorów
- do XII w. benedyktyni odgrywali wiodącą rolę w życiu religijnym i kulturalnym kraju. Ich aktywności zawdzięczać należy sprowadzenie do Polski i wykonywanie na miejscu wielu ksiąg liturgicznych.
TYNIEC
- budowę kościoła podjęto u schyłku lat 50 XI w lub w lata 1075-1085
- fundatorem był Kazimierz Odnowiciel lub Bolesław Śmiały i jego żona Judyta
- Badania zainicjowane pracami Gabriela Leńczyka – od schyłku lat 40 XX w. Do połowy lat 60. przebadano niemal całą powierzchnię kościoła. Kolejne badania rozpoczęły się w połowie lat 90.
- Od początku po wiek XVIII wnętrze kościoła używane było do celów grzebalnych, a pierwsze groby zakonników zostały wpisane w plan powstającej świątyni
- Odkryto prawie 50 pochówków, wśród których kilkanaście odnosi się do XI-XIII/XIV w.
- Zmarłych chowano w różnych strefach kościoła. Rozkład pochówków też był różny. Rzadko chowano w trumnach. Pochówki najczęściej nie zawierały wyposażenia.
- Do najbardziej monumentalnych należy grób zawierający domniemane szczątki pierwszego opata Arona lub jego następcy Anchory. Jest to grobowiec o ścianach z ciosów kamiennych, ale bez dna, z wymodelowaną półkolistą niszą na głowę, wyżłobioną w bloku piaskowca. Jedynie ten opat otrzymał kamienny sarkofag i płytę upamiętniającą w posadzce.
- W grobach opatów przy prawym boku zachowały się pastorały, a przy 2 pochówkach również naczynia liturgiczne. W 3 przypadkach udało się ustalić że zmarli mieli na sobie szaty liturgiczne.
- Uważa się, że monumentalną bazylikę trójnawową wzniesiono dopiero pod koniec XI w., a murowane zabudowania klasztorne powstały w XII w.
- na terenach późniejszego klasztoru, zauważono, że warstwa kulturowa dochodziła aż do 2 metrów, nawarstwienia te prawdopodobnie miały związek z formowaniem terenu dla lepszego przystosowania go pod budowę pierwszego kościoła
- Emil Zaitz sądzi, że są przesłanki umożliwiające wydzielenie najstarszej fazy kościoła opackiego. Zwraca uwagę na tzw. szarą posadzkę (wylewka pod właściwą posadzkę) i grób opata oznaczony nr 15. Posadzka przykrywała grób opata. W zasypisku tego grobu nie było grudek zaprawy z warstwy budowlanej. Właśnie te elementy mają świadczyć o ich związku z poziomem najstarszej świątyni. Dopiero powyżej wspomnianej posadzki występują nawarstwienia związane z budową bazyliki romańskiej.
- Dominującymi elementami kompleksu opackiego stały się trójnawowa bazylika, refektarz (jadalnia) i otaczające krużganek zabudowania tworzące czworobok w południowo zachodniej części klasztoru. W obrębie murów obwodowych znalazły miejsce budynki drewniane o charakterze mieszkalnym i gospodarczym. Długość 24m, szerokość 12 m. Część fundamentowa wykonana z dużych brył wapienia. Partie naziemne wzniesiono techniką opus emplectum.
MOGILNO
- początki klasztoru lata 40 XI w.
- Wybrano to miejsce, by zakon stanowił oparcie dla diecezji gnieźnieńskiej oraz zaporę przed wpływami pogańskimi docierających z terenów pruskich i pomorskich. Pierwszy kościół zaczęto wznosić w obrębie istniejącego już grodu.
- Proces budowy kościoła klasztornego był rozciągnięty w czasie
- Była to trójnawowa bazylika z transeptem i 3 apsydami. Długość muru korpusu nawowego najstarszego kościoła wynosiła ponad 37 m, rozpiętość fundamentów transeptu 22,5 m. Z transeptu prowadziły 2 klatki schodowe do krypty.
- Budowla najstarszej fazy stylistycznie przypomina zredukowaną formę architektury karolińskiej, którą można znaleźć na obszarze Niemiec jako charakterystyczne dla kręgu nadreńsko-mozańskiego 1 poł. XI w.
- zachodnia krypta kościoła początkowo prawdopodobnie miała funkcję sali kapitularza, czyli miejsca zgromadzeń zakonników. Miejscem grzebalnym mogła stać się po wybudowaniu murowanego klasztoru. W obrębie krypty wschodniej odkryto fundamenty ołtarza.
- z 1 poł. XIII w. uchwycone są ślady spalenizny na terenach przyległych do kościoła jak i we wnętrzu . W tym czasie spalony został wał obronny, łączone jest to z wydarzeniami walk książąt dzielnicowych. Po walkach przebudowano zespół klasztorny. Wzniesiono też nowe umocnienia. W poł. XIII w. wybudowano pierwsze obwarowania murowane z mostem zwodzonym i fosą od strony rozwijającego się miasta.
- Na terenie zespołu klasztornego odsłonięto 54 groby. Najstarsze w krypcie wschodniej i na zewnątrz kościoła wokół prezbiterium. Brak trumien i wyposażenia. We wszystkich grobach byli mężczyźni. W krypcie wschodniej natrafiono na wkop o głębokości 4 m. Interpretowany jako najstarsze miejsce chowania zakonników, ale natrafiono tam na niewielką ilość szczątków.
LUBIŃ
- Kompleksowe prace archeologiczne trwały w latach 1978-1994 r., objęły one obszar wzgórza, wnętrze kościoła i kościół św. Leonarda z przyległym cmentarzem
- Budowa pierwszej bazyliki p.w. Najświętszej Marii Panny została rozpoczęta w ostatniej ćwierci XI w., nie została doprowadzona do końca. Fundatorem był Bolesław Krzywousty. Miała to być trójnawowa świątynia, beztranseptowa, z 3 apsydami od wschodu.
- Wznowienie fundacji klasztoru datuje się na czasy Krzywoustego. W drugiej fazie odstąpiono od pierwotnej koncepcji planu. Uderza o wiele skromniejszy program architektoniczny.
- Plan kościoła klasztornego wzniesiono w technice opus emplectum z różnych surowców skalnych, wielkość zredukowana do rozmiarów 13 na 9,5 m. Plan ograniczał się do jednonawowej świątyni z transeptem i 3 apsydami.
- W kolejnej fazie – 2 poł. XII w., dobudowano trójkondygnacyjny masyw zachodni. Później przebudowano partię prezbiterialną.
- Zabudowaniom sakralnym towarzyszył mur obwodowy oraz wykopana po stronie północnej i częściowo od zachodu fosa. Po stronie południowej wykorzystano w roli elementu ogradzającego resztki muru kościoła fazy najstarszej. Po stronie zachodniej muru wybudowano 2 baszty: jedną półkolistą i drugą o d=4m baszty takie , nieznane w tym czasie w Polsce, uznawane są za bezpośrednią realizację tradycji z Europy Zachodniej.
- Cały obszar klasztorny zajmował teren 38 na 40-45 m .
- Na południe od kościoła znajdował się cmentarz.
- W kościele jaki w obiektach klasztornych powszechnie chowano zmarłych. Łącznie odkryto ponad 270 grobów. Liczne pochówki były też w kryptach i ossariach.
- Opatom przypisywane są groby w prezbiterium.
- 2 pochówki się wyróżniają: 1. (grób 197) w krypcie zachodniej, złożono w 4-bocznym grobowcu, szalowanym wewnątrz drewnem i przykrytym płytą z zaprawy wapiennej umieszczonej na poziomie posadzki. Mężczyzna 30-35 lat. Zniszczony grób, wkopy rabunkowe – koniec XIV w. Zdaniem odkrywców forma grobu jak i miejsce, wskazują, że pochowanym mógł być książę Bolesław – 1 z synów Mieszka Starego z Rusinką Eudoksją.
- W kaplicy grobowej, odsłoniętej po stronie północnej prezbiterium, odkryto szczątki 31 zmarłych, w tym 4 kobiece i 9 dziecięcych. Pomieszczenie o wymiarach 11 na 4 m i wysokości 5 m, zbudowane z kamieni w kształcie wydłużonej kostki, zamknięte pierwotnie apsydą, a później prostą ścianą. Najstarszy pochówek posiadał wyposażenie (nr 186) 1, 20 m poniżej posadzki, w skrzyni ze ścianami bocznymi i wiekiem, ale bez dna, 45-55 lat, mężczyzna, asymetria stóp, drewno ścięte między 1220 a 1230 r. Niektórzy uważają, że to pochówek księcia Władysława Laskonogiego, bo w kościach czytelne krwiopochodne zapalenie, dyskoidalna głowica z otworem wykonana z poroża, z resztkami zbutwiałego drewna w środku, z warstwy gruzowiskowej zakrystii – plakietki z wyobrażeniem orła piastowskiego z XIII w. Wg innych pochowany tam jego bratanek Władysław Odonic.
W trakcie budowy całego założenia istniało osiedle związane właśnie z ową budową. Znajdowało się ono na zachód od muru. Stwierdzono tam resztki naziemnych budynków drewnianych i zagłębionych w ziemię, częściowo mieszkalnych , częściowo pracowni wiążących się np. z obróbką budulca kamiennego, pozostałości pieców metalurgicznych. Została zlikwidowana po połowie XIII w. w partii środkowej, lecz zabudowania służebników klasztornych w partii północno- i południowo-zachodniej nadal istniały.
CYSTERSI
- Cystersi - zgromadzenie mnisze założone w XI w. we Francji, wyrośli na regule benedyktyńskiej. Połączyli reguły św. Benedykta z ascezą i ideałami życia eremickiego. Wprowadzono ascezę, a podstawą utrzymania mnichów stała się ich praca na roli.
-Intensywna działalność budowlana – XII i XIII w.
- Pierwsi mnisi w PL pojawili się w latach 40 XII w. jako filia burgundzkiego klasztoru w Morimond.
- Głównym źródłem dochodów u schyłku wczesnego średniowiecza była gospodarka chłopska, dostarczająca klasztorowi rentę feudalną. Mnisi budowali szpitale przyklasztorne, skryptoria, w których kopiowano księgi liturgiczne i spisywano kroniki.
JĘDRZEJÓW
- Najstarszy klasztor cysterski założony około 1140 r. Fundatorem był Janik Jaksa, późniejszy arcybiskup gnieźnieński.
- zakonnicy przybyli do tego miejsca, by nawracać narody Rusi
- prowadzili parafie, szkółki, szpitale. Posiadali młyny, tartak, hutę szkła, budowali organy, zajmowali się hodowlą ryb.
- Kościół cystersów sprzed 1210 roku jest trójnawową bazyliką z transeptem i prosto zamkniętym prezbiterium
- W części środkowej klasztoru zachowała się sporych rozmiarów półkolista kamienna wieża (fragment dawnej fasady), pochodząca jeszcze z pierwszej przedcysterskiej świątyni (przed 1118 rokiem).
ŁEKNO
- W Łeknie znajduje się zespół osadniczy na stanowisku „klasztorek”, gdzie zidentyfikowano osadę i gród z okresu plemiennego, gród wczesnopaństwowy z romańską rotundą, klasztor cysterski i wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe z kaplicą cmentarną.
- Nazwa „klasztorek” odnosi się do utrwalonego w dokumentach pisanych miejsca, gdzie miała istnieć wieś. Do dnia dzisiejszego przetrwały z niej jedynie ruiny klasztoru.
- Pierwszą budowlą sakralną w tym miejscu była rotunda prosta z półkolistą apsydą, odkryta w północo-wschodniej części grodu, bezpośrednio pod reliktami kościoła cysterskiego. Jej łączna długość wraz z apsydą wynosiła ok. 12 m, przy średnicy wnętrza nawy 6,8 m i apsydy do 3,6 m. Zbudowana z płyt piaskowca kwarcytowego. Obiekt wzniesiono przed poł. XI w.
- Około roku 1153 ufundowany został klasztor cystersów. Zakonnicy przybyli tu ze zgromadzenia w Altenbergu koło Kolonii. Opactwo funkcjonowało po wiek XV, kiedy to przeniesiono je do Wągrowca.
- Po translokacji klasztoru w jego dawnym miejscu powstał cmentarz, na którym pobudowano kaplicę. Około 1620 r. nie było osadnictwa, więc cmentarz przestał funkcjonować i kaplica popadła w ruinę.
- Pierwszym kościołem klasztornym było niewielkie oratorium. Wzniesiono je na planie prostokąta i zakończono prostokątnym prezbiterium z półkolistą apsydą. Od strony zachodniej przylegała kruchta. Obiekt miał ok 25 m długości i 15 m szerokości. Między końcem XII w, a połową XIII w. oratorium rozbudowywano w kierunku zachodnim. W ten sposób powstał halowy kościół o długości 42,5 m i szerokości 14-14,6 m. W końcowym okresie zapewne nastąpiła utrata statyki, wskutek posadowienia kościoła nie na calcu, a na obiektach chronologicznie starszych. Prowadziło to do nieuchronnej destrukcji. To mogła być przyczyna przeniesienia klasztoru do Wągrowca.
- Podczas badań wydobyto liczne materiały, w tym gipsowe detale architektoniczne bryłowe i płaskie trójwarstwowe, pochodzące z wystroju klasztoru. Część z nich jest bogato zdobiona rytem, z motywami roślinnymi, gryfami.
WĄCHOCK
- Cystersi w Wąchocku – 1179 r.
- W latach 60. XX w. dokonano tu wielu odkryć, w tym najstarszej, trzynastowiecznej fazy klasztoru. Było to trójskrzydłowe założenie przylegające do południowej ściany kościoła konwentualnego.
- W latach 70. XX w. odkryto negatywowe pozostałości nieznanych dotąd budowli monumentalnych, stratygraficznie poprzedzających wzniesienie zabudowań trzynastowiecznego klasztoru. Wyróżniały się wśród nich: obiekt sakralny – identyfikowany z kaplicą pałacową oraz prostokątna budowla świecka – zinterpretowana jako palatium. Pozostałością po kaplicy miały być m.in. ślady zachowane na odcinku ściany wschodniej prezbiterium, w tym jej ława fundamentowa, fragment negatywu ściany północnej oraz fundamenty arkad międzynawowych. Natknięto się na pozostałości prostokątnej apsydy. Całość wzniesiona z lokalnego szarego i czerwonego piaskowca.
- Obok kaplicy cmentarz typu rzędowego, który określa czas funkcjonowania wcześniejszych zabytków. Pochówki orientowane w kierunku zachodnim. Groby zalegały tu poniżej pochowków cysterskich. Na 20 grobów 7 złożono w trumnach, 1 w obudowie kamiennej z płyt piaskowca. 1 był pochówkiem dziecka.
- Uważa się, że po 1179 r. pewne budowle rozebrano, inne włączono w obręb XIII-wiecznego klasztoru.
- Po co budowano nową kaplicę klasztorną, skoro w tym miejscu wcześniej była inna? Wg Białoskórskiej wynikało to z reguły cysterskiej. Bo dawna kaplica przejęła część funkcji parafialnych, włącznie z sepulkralnymi, nie mogła stać się jednocześnie budowlą konwentualną.
KANONICY REGULARNI (ZAKONNICY REGUŁY ŚW. AUGUSTYNA) – OPACTWO W TRZEMESZNIE
Zakon wywodzi się z tzw. biskupich wspólnot kleryckich tworzonych od IV. Wśród tych wspólnot jedną z bardziej znanych jest wspólnota utworzona przez św. Augustyna w Hipponie. Po kilku wiekach na synodzie laterańskim w 1059 dokonano reformy życia kanoniczego. Rok ten jest oficjalną datą powstania zakonu. Do Polski kanonicy regularni przybyli na przełomie XI i XII w.
Kościół i pierwsze zabudowania klasztorne wzniesiono na niewielkim wyniesieniu otoczonym od północy i zachodu jeziorem. Od wschodu rozwijała się osada przyklasztorna.
1949-1950 – badania i w latach 80., odkryto wówczas wieżę na planie prostokąta, odsłonięto fragmenty fundamentów skrzydeł krużganków klasztornych i zabudowy gospodarczej, odkrycia te zasadniczo zmieniają rekonstrukcję pierwszego kościoła, który jest datowany na 1 poł. XII w.
Na najwcześniejszy poziom składa się budowa pierwszej, romańskiej świątyni oraz wznoszeń zabudowań klasztornych.
Niewielka trójnawowa bazylika z chórem kapłańskim zakończonym apsydą, ujętym 2 kwadratowymi pomieszczeniami w zakończeniu naw bocznych. Jedynym zachowanym śladem wystroju architektonicznego są barwne płytki ceramiczne. Kościół w takim stanie wytrwał do 2 poł. XIV w., kiedy to miały miejsce pożary. Po nich kościół odbudowywano już zgodnie z założeniami gotyckimi.
Badania potwierdziły obecność cmentarza przyklasztornego.
Odkryto 2 krypty. Uważano, że w 1 z nich mogły być relikwie św. Wojciecha, lecz brak danych, które by to potwierdzały.