PRZEDSZKOLE – OBSZARY DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH I PROFILAKTYCZNYCH.
(H. Krauze – Sikorska, K. Kuszak )
Autorki w tym rozdziale podkreślają fundamentalne znaczenie działań edukacyjnych podejmowanych w okresie największej wrażliwości dziecka na oddziałujące na nie bodźce (które stymulują rozwój, zapobiegają niepowodzeniom i trudnościom rozwojowym).
Raport Delorse`a (1998), znany w polskiej wersji językowej pt. „Edukacja. Jest w niej ukryty skarb” mówi o tym, że edukacja – jeżeli ma się stać rzeczywistą wartością w życiu człowieka – musi opierać się na 4 filarach, które umożliwiają jednostce:
1. uczenie się, aby wiedzieć = a więc zdobyć narzędzia rozumienia świata;
2. Uczenie się, aby działać = oddziaływać na swoje środowisko;
3. Uczenie się, aby żyć wspólnie = móc w pełni uczestniczyć w życiu społecznym i współpracować z innymi;
4. Uczenie się, aby być = stawać się prawdziwym człowiekiem.
Autorki zgodnie twierdzą także, że okres między 3. a 6. rokiem życia to jeden z najbardziej sensytywnych okresów w rozwoju jednostki: 50% zdolności jednostki do uczenia się rozwija się w pierwszych czterech latach życia, kolejne 30% - do 8. roku życia. W tym czasie także kształtują się zasadnicze zręby osobowości, orientacja na działanie, zdobywanie i gromadzenie doświadczeń, wiara we własne siły, rozwijają się zachowania wolicjonalne, kształtuje się obraz własnej osoby.
Dlatego ważne są działania edukacyjne i prewencyjne skierowane zwłaszcza do dzieci z grupy potencjalnego ryzyka trudności (proces wspomagania rozwoju dyspozycji dziecka).
W pracy pedagogicznej należy więc uwzględnić:
indywidualne i kulturowe doświadczenia dziecka;
jego charakterystyczne cechy rozwojowe (str. 82);
możliwości dokonywania wyborów przez dziecko;
konieczność tworzenia warunków do zabawy i nauki w grupie;
możliwości polisensorycznego eksplorowania i doświadczania świata;
tworzenie sytuacji pozwalających budować zachowania transgresyjne.
PRZEDSZKOLE JAKO MIEJSCE WIELOSTRONNEJ STYMULACJI ROZWOJU DZIECKA
Zasadnicze zadania rozwojowe okresu między 3. a 6. rokiem życia wg koncepcji R. J. Havighursta:
opanowanie sprawności fizycznych koniecznych do podejmowania aktywności zabawowej, a także gier z rówieśnikami;
budowanie całościowej postawy wobec siebie;
uczenie się obcowania z rówieśnikami.
Może być to zrealizowane tylko wtedy, gdy dziecko ma możliwość korzystania z bogatej oferty edukacyjnej w przedszkolu.
Pozostawienie jednostki poza oddziaływaniem osób profesjonalnie do tego przygotowanych powoduje opóźnienie albo utrudnienia w rozwoju, szczególnie wówczas, gdy wywodzi się ona z ubogiego pod względem intelektualnym środowiska rodzinnego, które nie jest w stanie w sposób właściwy zaspokajać jego potrzeb.
Sam fakt uczęszczania do placówki przedszkolnej sprzyja zachodzeniu korzystnych zmian w rozwoju jednostki:
wiąże się ze zmianą jej pozycji w rodzinie – zmiana relacji z najbliższymi spowodowana podjęciem przez dziecko roli przedszkolaka;
poszerza się jej przestrzeń społeczna – dziecko w chodzi w szersze środowisko społeczne;
poszerza się przestrzeń edukacyjna dziecka – zaczyna się ono uczyć w sposób celowy, systematyczny i zaplanowany;
następuje wzrost wymagań w różnych sferach np. związanej z samoobsługą – dziecko nie tylko musi umieć rozebrać się i ubrać, ale też zapamiętać w co było ubrane, gdzie jest jego półka, wieszak, worek z kapciami;
dziecko musi umieć zaspokajać we własnym zakresie część swoich potrzeb, a inne werbalizować, ponieważ to właśnie gwarantuje ich zaspokojenie.
Białecki podkreśla, że istotne jest nie tylko stworzenie dzieciom możliwości realizowania wczesnego etapu edukacji, ale ważne jest, by przedszkole wychodziło naprzeciw potrzebom określonych grup społecznych.
(…)z edukacji przedszkolnej więcej wynoszą dzieci wychowujące się w rodzinach o wyższym statusie społecznym. Znaczenie ma więc nie tyle zorganizowanie placówek przedszkolnych na terenie obszarów ubogich intelektualnie, ale przede wszystkim takich miejsc, które będą realizowały określony program dydaktyczno – wychowawczy skierowany do konkretnej grupy dzieci. Uczniowie z terenów uboższych powinni mieć lepszych nauczycieli i programy obejmujące więcej godzin zajęć ogólnokształcących. Dzieci te powinny zostać wyposażone w taką wiedzę i umiejętności, których nie mają możliwości uzyskać w swoim najbliższym środowisku.
Przedszkole jest więc miejscem, w którym jednostka zaczyna poznawać świat w sposób bardziej uporządkowany, zaplanowany i systematyczny, a jej rozwój jest (powinien być) we właściwy sposób stymulowany. Jest to też czas i miejsce na podejmowanie wobec dziecka różnego typu działań profilaktycznych mających zapobiegać pojawieniu się potencjalnych zagrożeń i nieprawidłowości.
Przedszkole w opinii rodziców:
jest instytucją stwarzającą dziecku najlepsze warunki do wszechstronnego rozwoju osobowości;
ok. 24% rodziców uważa, że przedszkole zaspokaja potrzeby rozwojowe ich dzieci;
ok. 34% jest przekonanych, że dziecko w przedszkolu dobrze się czuje i chętnie do niego uczęszcza;
ponad połowa rodziców uważa, że placówka przedszkolna odpowiada ich oczekiwaniom.
(Badania H. Cudak)
Można więc powiedzieć, że rola przedszkola jest pozytywnie oceniana przez rodziców, a jego udział w edukacji dziecka jest pożądany ze względu na możliwość zaspokajania tych potrzeb, które nie mogą być zrealizowane w jego naturalnym środowisku.
(Tabela 1. Specyfika funkcjonowania dziecka w dwóch środowiskach: domowym i przedszkolnym.)
WYRÓWNYWANIE SZANS EDUKACYJNYCH DZIECI Z OBSZARÓW ZANIEDBANYCH
Jak wiadomo, absolutnym minimum wydaje się dziś wprowadzenie powszechnej edukacji przedszkolnej, ponieważ nie da się przecenić możliwości jakie stwarza dziecku objęcie właściwą opieką i wsparciem na tym właśnie etapie rozwoju. Konieczna jest jednak zmiana priorytetów edukacyjnych. Chodzi o to, aby uczenie się zaczęło zdecydowanie przeważać nad nauczaniem; żeby na pierwszym miejscu w hierarchii wartości edukacyjnych wysunęły się postawy, a dopiero potem umiejętności i wiadomości.
Nie da się tego osiągnąć bez uwzględnienia dynamicznego charakteru interakcji pomiędzy środowiskiem rodzinnym i instytucjonalnym. Niezwykle ważną rolę odgrywa tu nauczyciel przedszkola, którego zadaniem staje się budowanie takiego modelu współpracy z rodziną, który będzie służył rozwojowi dziecka i zapobiegał dysfunkcjom.
Szczególną grupę stanowią tu dzieci funkcjonujące w trudnych warunkach społecznych, a więc w środowisku:
o niskim statusie społecznym;
niskim poziomie wykształcenia rodziców;
dużym nasileniu bezrobocia;
patologicznych sposobach radzenia sobie z problemami;
nie realizującym podstawowych funkcji opiekuńczych i wychowawczych.
Badania wykazały, że dzieci ze środowisk społecznie i wychowawczo zaniedbanych rozpoczynające edukację przedszkolną między 4. a 5. rokiem życia, osiągają na poziomie edukacji wczesnoszkolnej zdecydowanie wyższe wyniki, niż ich nie uczęszczający do przedszkola rówieśnicy.
Ciekawostka:
M. Karwowska – Sturczyk powołując się na badania empiryczne realizowane w ramach Perry Preschool Program, że w wieku piętnastu lat młodzież objęta wczesną edukację przedszkolną przywiązywała większą wartość do kształcenia, miała wyższe aspiracje edukacyjne, chętniej realizowała zadania domowe, lepiej radziła sobie w zakresie umiejętności szkolnych związanych z czytaniem, pisaniem, liczeniem, posiadała wyższy poziom kompetencji społecznych i emocjonalnych.
Nasuwa się tu wniosek, że dobrej jakości edukacja przedszkolna, wspierając rozwój dziecka:
zwiększa jego motywację i zaangażowanie w życie szkoły, co znajduje odzwierciedlenie w przeżywaniu sukcesu szkolnego;
pomaga budować odpowiednie wzorce zachowań;
motywuje do działania i zaangażowania;
ukierunkowuje jednostkę na sukces;
kompensuje braki edukacyjne oraz deficyt społeczno kulturowy związany ze środowiskiem rodzinnym;
wpływa stymulująco na rozwój dzieci z ubogich intelektualnie grup społecznych.
Można więc powiedzieć, że przedszkole w środowisku ubogim intelektualnie powinno pełnić rolę ośrodka wczesnego wspomagania rozwoju i profilaktyki, ale także powinno pełnić centrum kulturalno – edukacyjne integrujące społeczność lokalną.
Bezwzględnie nagroda za doskonałość programu nastawionego na małe dziecko należy się kontynuatorom ruchu zapoczątkowanego przez Marię Montessori, która już na początku XX wieku udowodniła, że najlepszym sposobem kompensowania trudnych warunków wczesnego dzieciństwa jest zapewnienie dzieciom środowiska, które będzie wspomagało i wspierało ich indywidualny rozwój.
Wskazując więc na powody, dla których warto inwestować w edukację przedszkolną, należy podkreślić, że:
prawidłowo realizowane działania edukacyjne na tym etapie życia dziecka mogą wywrzeć trwały wpływ na jego rozwój intelektualny i psychospołeczny;
zwiększając motywację do nauki i rozwijając kompetencje w zakresie uczenia jak się uczyć przyczyniamy się do wzmocnienia osobistych zasobów jednostki;
wczesna inwestycja w edukację może zapobiegać wielu niepowodzeniom szkolnym i życiowym;
udział w zróżnicowanych formach działań edukacyjnych w przedszkolu może też przeciwdziałać skutkom nierówności społeczno – ekonomicznych;
prawidłowo realizowane programy edukacyjne zwiększają skuteczność dziecka w wielu rolach społecznych;
przedszkole pełniąc nie tylko funkcję edukacyjną, ale i opiekuńczą pozwala matkom na większą aktywność w różnych sferach życia zawodowego i społecznego;
sprzyja aktywizacji i konsolidacji środowiska lokalnego, stanowi też pierwszy etap społecznej integracji dzieci niepełnosprawnych.
ROZWIJANIE KOMPETENCJI JĘZYKOWYCH JAKO WARUNEK WYRÓWNYWANIA SZANS EDUKACYJNYCH
W ramach obszarów edukacyjnych i profilaktycznych określonych w „Podstawie programowej wychowania przedszkolnego”, ważne miejsce zajmuje umiejętność posługiwania się mową w celu komunikowania osobistych doświadczeń, jak i rozumienia i interpretowania oświadczeń innych osób. Należy pamiętać, że pierwsze lata, gdy dziecko jest całkowicie zależne od osób dorosłych, decydują o tym, jak będzie wyglądał sposób jego językowego funkcjonowania, także w latach późniejszych.
Jeżeli otoczenie najbliższe dziecku nie przywiązuje wagi do tego, jak dziecko mówi, w jaki sposób się komunikuje, na ile precyzyjnie formułuje swoje myśli, wówczas ciężar odpowiedzialności spoczywa na nauczycielu. Do jego zasadniczych zadań należy zapobieganie trudnościom w komunikowaniu się z otoczeniem. Działanie, które podejmuje, realizowane są najczęściej w formie różnego typu zabaw. Należy jednak pamiętać, że choć zabawa jest naturalną formą aktywności małego dziecka, to bardzo ważny jest udział w niej osoby dorosłej, która pełni rolę facylitatora – przeprowadza dziecko z obszaru aktualnego rozwoju do strefy najbliższego rozwoju, a więc w odpowiedni sposób czuwa nad nabywaniem przez dziecko umiejętności językowych.
(Duże znaczenie odgrywają w relacjach z małym dzieckiem zabawy dźwiękonaśladowcze.)
Intensywny kontakt dorosłego z dzieckiem podczas aktywności zabawowej pozwala na budowanie więzi emocjonalnych, poszerzanie doświadczeń, stymuluje rozwój językowy. Jest też okazją do wypracowania sposobów funkcjonowania w relacjach werbalnych z kompetentnym dorosłym i uczenie się poprzez naśladowanie prawidłowych wzorców językowych, których w naturalny, środowisku dziecko nie zawsze doświadcza, np. ze względu na ubóstwo językowe, zaburzenia mowy, niski poziom świadomości językowej rodziców.
Edukacja przedszkolna stwarza więc, jak widać, możliwości podejmowania działań profilaktycznych w formie jak najbardziej naturalnej dla dziecka. Warunkiem jest jednak, aby takie zabawy były nie tyko przyjemne, ale także ważne – w końcu dostarczają dziecku okazji do zdobywania i rozwijania umiejętności społecznych.
W literaturze wyróżnia się trzy rodzaje zabaw:
zabawy spontaniczne, samorzutne, w których dziecko jest inicjatorem i kreatorem rzeczywistości zabawowej;
zabawy z udziałem dorosłego, który „wspomaga” i wzbogaca swobodną zabawę dzieci, włączając się do niej chwilowo jako partner, stawiając doraźne propozycje i zadania do rozwiązania;
zabawy planowane i bezpośrednio kierowane przez nauczyciela w określonym celu (zabawy ruchowe, gry i zabawy dydaktyczne, niektóre zabawy konstrukcyjne i umuzykalniające – we wszystkich tych rodzajach zabaw nauczyciel stawia dzieciom określone zadania do wykonania).
Konieczna jest kontrola nauczyciela nad przebiegiem dziecięcych zabaw – wyjaśnia on dzieciom rzeczywistość społeczną, która wywołuje ich określone działania trakcie zabawy. Niestety, wg badań, aż 35% nauczycieli bardzo rzadko włącza się na zasadach uczestnika do zabawy dzieci celem wzbogacenia ich treści. Wyniki te wskazują zatem na niedostateczną świadomość nauczycieli swojej roli w procesie rozwoju dzieci i zapobiegania zaburzeniom.
Ingerencja nauczyciela w świat dziecięcej zabawy powinna przebiegać w sposób możliwie delikatny i taktowny. Nauczyciel powinien więc:
umieć wyodrębnić zabawy z elementami odtwarzania rzeczywistości;
umieć określić źródła zabaw w rzeczywistości;
uświadomić sobie korzyści i zagrożenia płynące z zabaw, w których dzieci odtwarzają pozytywne i negatywne przejawy rzeczywistości;
uświadomić sobie swoją rolę w inicjowaniu, organizowaniu i przebiegu zabaw dzieci;
umieć dostrzec różne formy i aspekty dziecięcego działania.
Obszarem szczególnej troski nauczyciela w przedszkolu powinna być zabawa tematyczna oparta na aktywności językowej dziecka. Stwarza ona okazję do rozwijania istotnych umiejętności, takich jak:
współdziałanie z rówieśnikami;
planowanie swojej aktywności;
ocena okresowa i końcowa działania;
wytrwałość pokonywaniu trudności i dążeniu do celu;
umiejętność wyjaśniania własnego stanowiska i negocjowania;
ustalenia wspólnych strategii działania.
W zabawie rozwija się własna aktywność dziecka, dzięki której może ono tworzyć i rozwijać własne pomysły, trudzić się i dociekać, dążyć do celu. Jej właściwe stymulowanie i inspirowanie dziecka do twórczej zabawy, do przekraczania własnych granic, sprzyja również zapobieganiu późniejszym trudnościom dziecka.
Nauczyciele przedszkola muszą zdać sobie sprawę z istnienia różnych potrzeb i możliwości dzieci oraz podejmować starania w kierunku ich zaspokojenia w sytuacjach zabawowych. Wraz z rozwojem i dojrzewaniem dzieci relacje z kompetentnym dorosłym podczas zabawy ulegają zmianie, a aktywność dziecka wydłuża się, staje się coraz bardziej złożona i w coraz mniejszym stopniu wymaga udziału w niej opiekuna, a w coraz większym innych dzieci. Nie oznacza to, że nauczyciele powinni zrezygnować ze wspólnego działania czy ograniczyć swoją Olę jedynie do organizowania aktywności dziecka. W dalszym ciągu pełnią oni rolę facylitatorów, osób, które kierują rozwojem językowym dziecka nie tylko podczas tzw. zajęć kierowanych, ale także w sytuacjach spontanicznych, sprzyjających zadawaniu pytań i udzielaniu odpowiedzi.
Podsumowując te rozważania należy podkreślić, że nauczyciel przedszkola ma wiele do zrobienia w zakresie konstruowania i realizowania działań związanych z profilaktyka. Szczególnie sytuacja kierowanej zabawy z dzieckiem pozwala na realizację wielu zadań wynikających z programów profilaktycznych. W trakcie zabawy opartej na aktywności werbalnej dziecka nauczyciel ma możliwość:
kierować uwagę dziecka na aktywność językową;
pokazywać dziecku różne sposoby komunikowania się;
wprowadzać dziecko w proces wymiany znaczeń;
zaspokajać ciekawość poznawczą dziecka poprzez stwarzanie sytuacji zachęcających je do zadawania pytań, udzielania odpowiedzi, uzasadniania;
uczyć dziecko komunikatów poprawnych pod względem gramatycznym, składniowym, artykulacyjnym w sposób naturalny i niewymuszony;
usprawniać aparat artykulacyjno – fonacyjny podczas zabaw dźwiękonaśladowczych, oddechowych, artykulacyjnych;
poszerzać zasób słownikowy dziecka, umożliwiać mu tworzenie szerszych kategorii znaczeń;
rozwijać u dziecka precyzję w formułowaniu komunikatów językowych;
kształtować świadomość językową dziecka;
stymulować twórczość językową i wyobraźnię dziecka;
zapobiegać zaburzeniom owy.
PODSUMOWANIE
Wczesne i średnie dzieciństwo to lata kluczowe nie tylko dla rozwoju osobowości, indywidualności i tożsamości jednostki, ale także budowania kompetencji poznawczych - tu tworzą się i kształtują prawidłowe lub zaburzone relacje „ja – inni”.
Podstawą progresywnego rozwoju staje się więc jakość kontaktu dziecka ze światem oraz ludźmi zalężńa od osób znaczących z otoczenia dziecka. Wszelkie czynniki zakłócające ten proces nazywamy czynniki kami ryzyka, prowadzącymi do pojawiania się nieprawidłowości zarówno w sferze instrumentalnej, jak i kierunkowej. Skuteczne zapobieganie tym zjawiskom, związane z budowaniem efektywnego programu działań edukacyjnych i profilaktycznych, równoznaczne musi być z tworzeniem sytuacji uwzględniających proces indywidualizacji działań dydaktycznych i wychowawczych w taki sposób, by dziecko mogło:
uczyć się bronić własnego zdania;
szukać różnych sposobów rozwiązywania pojawiających się problemów;
w trakcie nabywania wiedzy, umiejętności czy rozwijania myślenia nie stracić zdolności łączenia swych doświadczeń życiowych w nowe układy.
Nauczyciel pełni w tej sytuacji rolę „katalizatora samodzielnego uczenia się dzieci”.
Agnieszka Kubelec
EEiJN
Rok III