Łukasz Russa

III rok dzienne dziennikarstwo

WSKSiM Toruń

Twórczość muzyczna Ludwiga van Beethovena

Uchwycenie niezwykłości sztuki Beethovena stanowiło już u współczesnych mu punkt wyjścia do poszukiwań źródeł jego geniuszu. Beethoven tworzył na przełomie dwóch stuleci i dwóch epok – klasycyzmu i romantyzmu. Z jednej więc strony z stał się wyrazicielem klasycystycznych ideałów afirmacji życia. Od klasyków różniło go jednak ogromne zaangażowanie w idee okresu „burz i naporów” w idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Beethoven przede wszystkim pragnął szukać w muzyce nowych środków wyrazu. Był eksperymentatorem zarówno w zakresie strony wyrazowej jak i formalnej. Ogromne bogactwo pomysłów muzycznych wpływało na nowatorstwo formy jego kompozycji oraz ich artystycznego wyrazu.

Utwory Beethovena, przesiąknięte dramatyzmem, duchem walki, ideą wolności, nie mieściły się w przyjętych w jego czasach konwencjach stylistyczno-formalno - estetycznych. Warsztat kompozytorski, wypracowany przez Beethovena stał się punktem wyjścia rozwoju muzyki XIX wieku. Od romantyków jednak różni kompozytora aktywny stosunek do rzeczywistości, na którą XIX wieczni twórcy patrzyli przez pryzmat liryzmu i mistycyzmu.

Z pewnością Beethoven był najbardziej indywidualnym z wielkich muzyków. W jego sztuce znajduje się poczucie osobistego zaangażowania. Słychać jak się gniewa, uśmiecha, cierpi, weseli. Jego twórczość to doskonała synteza treści muzycznych i ludzkich. Na drodze tej syntezy stworzył muzykę która dociera i do ludzi prostych i do znawców. Beethoven mówił bowiem językiem wszystkich ludzi.

Twórczość Beethovena

Okres I – do 1802 roku (klasyczny)
Beethoven koncentrował się wtedy na muzyce fortepianowej i kameralnej, wypróbowując różne zestawy instrumentów. Z młodzieńczego dorobku Beethovena z okresu pobytu w Bonn, czyli do roku 1792, pochodzi wiele kompozycji, które choć nie zyskały wielkiego powodzenia, dowodzą poszukiwania przez kompozytora własnej koncepcji muzycznej. Poza Oktetem Es-dur op. 103 na instrumenty dęte, okolicznościowymi kantatami i muzyką do Ritterballett, kompozytor tworzył dużo muzyki fortepianowej. Widać w niej wyraźny wpływ stylistyki Carla Philippa Emanuela Bacha, Franza Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusza Mozarta. 
Już w pierwszej kompozycji Beethovena, 9 wariacjach na temat marsza Dresslera zarysowują się cechy, typowe dla stylu kompozytora: tonacja c-moll (która pojawi się zarówno w Sonacie patetycznej op. 13, jak i w V Symfonii), rytmy marszowe, które występować będą gęsto w sonatach, symfoniach, mszy i oratorium oraz technika wariacji, doprowadzona przez Beethoven do mistrzostwa.

W okresie bońskim uprawia kompozytor formę wariacji, a także muzykę kameralną, w której główną rolę powierza fortepianowi. Pisywał wtedy także kwartety fortepianowe, gatunek, do którego nie powróci już później. Sporą część jego dorobku z tego okresu stanowią także pieśni solowe z fortepianem.

We wczesnych latach spędzonych w Wiedniu twórczość Beethovena zdominowała forma sonaty. Pojawiała się ona w utworach fortepianowych, na fortepian i wiolonczelę, na fortepian i skrzypce, w triach fortepianowych, koncertach fortepianowych oraz w muzyce na instrumenty smyczkowe i dęte. Najważniejszym nurtem jego pracy twórczej pozostawała więc muzyka fortepianowa, którą uprawiał jako czynny pianista.

Okres II – 1802-1815 (heroiczny)
W tym czasie dokonuje się wyraźny zwrot w muzyce Beethovena, widoczny w jego wystąpieniu z formą symfonii. Między rokiem 1800-14 powstała prawie cała muzyka orkiestrowa kompozytora: 8 symfonii, uwertury koncertowe, III, IV i V koncert fortepianowy, Koncert potrójny C-dur op. 56 na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, Koncert skrzypcowy D-dur, a także dzieła wokalno-instrumentalne – Fantazja c-moll op. 80 na fortepian, chór i orkiestrę, jedyne oratorium Chrystus na Górze Oliwnej, jedyna opera Fidelio.

Najpełniej rozwinął kompozytor swoje artystyczne przesłanie w symfoniach. Pierwsze dwie wykazują jeszcze wpływy Haydna i Mozarta. W II Symfonii Beethoven wprowadza w III części scherzo zamiast menueta, które weszło do formy symfonii na stałe.

Wyrazem rewolucyjnych tendencji sztuki kompozytora stała się III Symfonia, zwana „Eroiką” oraz V Symfonia, którą w całości przenika motyw „losu”, jak określał to sam Beethoven. Z kolei VI Symfonia „Pastoralna” nawiązuje do utworów programowych, wyraża zachwyt nad pięknem natury, o czym świadczą choćby programowe tytuły kolejnych części (np. Scena nad strumykiem, Burza). Mówiąc o utworach programowych Beethovena, należy wymienić przede wszystkim Zwycięstwo Wellingtona albo bitwa pod Vittorią op. 91, z użyciem wystrzałów armatnich. W VII i VIII Symfonii kompozytor rozbudował skład orkiestry, przez co rozszerzył wolumen brzmienia i wzbogacił kolorystykę, stając się w tej dziedzinie nowatorem.

Tendencje symfoniczne widoczne są także w solowej muzyce fortepianowej kompozytora. Przy pomocy fortepianu uzyskiwał barwy orkiestrowe, między innymi rozwijając technikę gry, zwiększając objętość skali dźwiękowej. Widoczne jest to między innymi w sonatach fortepianowych „Waldsteinowskiej” i „Appasionacie, czy w wirtuozowskiej Sonacie „Kreutzerowskiej” op. 47 na skrzypce i fortepian. Ważną część jego twórczości w tym okresie stanowią tria i kwartety smyczkowe, które stały się bardzo istotną częścią spuścizny kompozytora. Początkowo w kwartetach opierał się jeszcze na wzorach klasycystycznych, aby wkrótce ukazać w nich świat własnej wyobraźni dźwiękowej.

Okres III – po roku 1815(romantyczny)
Kompozytor pozostaje wierny muzyce fortepianowej, choć tworzy wówczas również wybitne kwartety smyczkowe. Jednak przede wszystkim w ostatnim okresie pisze swe największe dzieła wokalno-instrumentalne: Missa Solemnis, w której technicznie i formalnie wykracza poza ramy liturgii i IX Symfonię.

W swojej ostatniej symfonii Beethoven wprowadził chór i solistów, tworząc nowy typ symfonii wokalno-instrumentalnej, do której nawiązywali później Mendelssohn, Louisa Hectora Berlioza, Ferenca Liszta i Gustava Mahlera. IX Symfonia stała się najpełniejszym wyrazem idei dzieł Beethovena.

W ostatnim okresie twórczości kompozytor zrewolucjonizował formę kwartetu smyczkowego – wyszedł poza stosowaną dotychczas skalę instrumentów, pokazał bogactwo palety środków artykulacyjnych, dźwiękowych i dynamicznych. Zrezygnował z 4 częściowej budowy kwartetu, doprowadzając ją w op. 131 do 7 części. Stworzył typ faktury kwartetu, który docenili i rozwinęli dopiero kompozytorzy XX wieku.

Ostatnie utwory kompozytora to także sonaty fortepianowe, w których dzięki rozszerzonej skali fortepianu (C1-f4) mógł w pełni zaprezentować walory dźwiękowe instrumentu. Pokazywał paletę brzmień skrajnych rejestrów, wyszukane efekty kolorystyczne, jak choćby szmerowe efekty trylu, zabawa niuansami brzmienia przy użyciu lewego pedału i próby wibracji dźwięku fortepianu. Wprowadzał też w swoich sonatach oznaczenia wykonawcze po niemiecku, stanowiące komentarze wyrazowo-programowe, wybiegając tym samym – jak i w innych dziełach - daleko przed swoją epokę...

Na koniec warto zaznaczyć, że znaczenie i rola Beethovena wykraczają poza historię muzyki. Jego postawa twórcza rzutowała na wyobrażenia o artyście przez wiele pokoleń. Na temat tego fenomenu D. Gwizdalanka pisze m.in.:

Jako kompozytor Beethoven zdobył uznanie, a nawet popularność, chociaż nie starał się przypodobać publiczności. Wręcz przeciwnie, świadomie pisał „trudną muzykę”, niejednokrotnie ignorując przyzwyczajenia wykonawców i słuchaczy. (...) Odwaga przeciwstawiania się konwencjom sprawiła, że potomni uznali Beethovena za symbol niezależności w sztuce. Stał się uosobieniem artysty bezkompromisowego, a nawet „zbuntowanego”, artysty-obywatela, który poprzez sztukę zaangażował się w sprawy świata i polityki, a tworzył jedynie z wewnętrznej potrzeby^.

Mit Beethovena opierał się też na jego głuchocie – obrazował kompozytora walczącego z chorobą, odizolowanego od ludzi i dźwięków. Liczne anegdoty podkreślały jego roztargnienie.

Obecnie Beethoven rozpoznawany jest przede wszystkim jako autor IX Symfonii, wykonywanej w czasie wyjątkowych okoliczności (np. po upadku muru berlińskiego). Fragment jej finału (bez słów) stanowi dziś hymn Unii Europejskiej, dzięki czemu odgrywa rolę politycznego symbolu całej Europy.

Ważniejsze utwory Beethovena
 

1798	- I koncert fortepianowy C-dur op. 15
1799	- I symfonia C-dur op. 21, sonata c-moll op. 13 Patetyczna
1801	II koncert fortepianowy B-dur op. 19, muzyka do baletu Twory Prometeusza op.43, Sonata cis-moll op. 27 nr 2 Księżycowa
1802	- II symfonia D-dur op. 36, III koncert fortepianowy c-moll op. 37
1803	- III symfonia Es-dur Eroica op.55, oratorium Chrystus na Górze Oliwnej
1805	sonata f-moll op. 57 Appasionata
1806	IV symfonia B-dur op.60, IV koncert fortepianowy G-dur op. 58, Koncert skrzypcowy D-dur op. 61, uwertura Leonora III op. 72
1807	- Msza C-dur op. 86, uwertura c-moll Corolian op. 62
1808	- V symfonia c-moll op. 67, VI symfonia F-dur op. 68 Pastoralna
1809	V koncert fortepianowy Es-dur op. 73, kwartet smyczkowy Es- Dur op. 74 Harfowy
1810	- uwertura Egmont
1812	- VII symfonia A-dur op. 92, VIII symfonia F-dur op.93
1814	- opera Fidelio op. 72
1819	sonata fortepianowa B-dur op. 106 Hammerklavier
1823	Missa Solemnis D-dur op. 123, 33 Wariacje C-dur op. 120 na temat walca Diabeliego
1824-	IX symfonia d-moll op. 125
1825	- kwartet smyczkowy Es-dur op. 127 i B-dur op. 130
1826-	kwartet smyczkowy a-moll op. 132, cis-moll op.131 i F-dur op. 135